18/2/2018 11:11 AM

كتێبی ئیسلام و خۆرئاوا

ئیسلام و خۆرئاوا
نووسینی: بێرنارد لویس
وەرگێڕانی: ڕەزوان حەسەن

لەنێوان هەردوو چەمكی "ئەوروپا" و "ئیسلام"دا، جۆرێك لە لێكنەچوون هەیە یاخود وەها دیارە لێكچونێك نەبێت. یەكەمیان گوزارشتێكی جوگرافییەو ناوی كیشوەرێكە، یاخود یەكێكە لە كۆمەڵێك كیشوەر_ژمارەی ئەم كیشوەرانە لە دوو دانەوە ئەگۆڕێت بۆ حەوت دانەو ڕووكاری زەوی دابەشبووە بەسەریاندا. ئەوی دیكەیان ئایینێكە. دەشێت یەكێك باس لە ئەوروپاو ئاسیا یاخود ئەوروپاو ئەفریقا بكات، یاخود دەشێت یەكێك باس لە ئیسلام و مەسیحییەت یاخود ئیسلام و بوداییزم بكات. بەڵام چی دەڵێت لەبارەی ئەوروپاو ئیسلامەوە؟

ئەم لێكنەچوونە لە واقیع ڕوونترە. ئەوروپا بیرۆكەیەكی ئەوروپییە، هاوكات سیستمە جوگرافییە تەواوەتییەكەی كیشوەرەكانە كە ئەوروپا خۆی یەكەمینیانە. ئەوروپا وێنای ئەوروپای كردو دروستیكرد؛ ئەوروپا ئەمریكای دۆزیەوەو ناویناو بە مانایەكیش دروستیكرد. سەدان ساڵ بەر لە ئێستا، ئەوروپا هەریەك لە چەمكی ئاسیاو ئەفریقای داهێنا، كە دانیشتووانەی تاوەكو سەردەمی باڵادەستی جیهانی ئەوروپا لە سەدەی نۆزدە بێئاگابوون لەم ناوانەو لەم ناسنامانە، تەنانەت ئەم پۆلێنكارییانە كە ئەوروپییەكان ئاماژەیان بۆ كردوون. تەنانەت لە ئەوروپا بیرۆكەی ئەوروپا وەك قەوارەیەكی سیاسی و كولتووری تاڕادەیەك نوێ بووە_خۆنمایشكردنەوەی ئەو شتە بووە كە بە جیهانی مەسیحییەت ناسراوە بەشێوەیەكی سیكۆلار لەدوای سەدەكانی ناوەڕاست.

ئیسلام شوێن نییە؛ بەڵكو ئایینە. بەڵام بەلای موسوڵمانانەوە وشەی "ئایین" هەمان ئەو واتایەی نییە كە مەسیحییەكان یاخود تەنانەت لای مەسیحییەكانی سەدەكانی ناوەڕاستیش هەیە. بەلای موسوڵمانانەوە "ئایین" مانایەكی كەمتر یاخود زیاتری هەیە لەو چەمكە هاوتایەی كە لای مەسیحییەكان هەیە. ئەو وشە جیاوازانەی كە بۆ ناولێنانی ئەوان بەكاردێن وشەی ئاماژەپێكەرن. 

وشەی "ئایین religion" كە ئێستا وشەیەكی تاڕادەیەك باوە بۆ هەموو زمانەكانی جیهانی مەسیحی ئەوروپی لە بەشی خۆرهەڵات و خۆرئاوا، لە وشەی لاتینی "religio" وەرگیراوە. ئەم چەمكەی بەر لە مەسیحییەت، كە بۆ ڕێبازو نەریتە بتپەرستییەكانی ڕۆما بەكارهێنراوە، یەكەمجار لەلایەن سەینت جێرمۆنەوە لە ئینجیلە وەرگێڕدراوە لاتینیەكەیدا بە مەسیحی كراوە. چەمكە ئیسلامییەكە بریتییە لە "دین" كە لە بنچینەدا وشەیەكی عەرەبییە بەڵام لە زۆربەی ئەو زمانانەی ئیسلامی بوون، بەكارهێنراوە. ئەم چەمكە هاوبنچینەیە لە زمانە سامییەكانی دیكەدا، لەوانە عیبری و ئارامی، بە مانای یاسا دێت.

بەلای موسوڵمانانەوە ئیسلام تەنها سیستەمێك نییە بۆ بیروباوەڕو پەرستن، یا دەتوانین بڵێین تەنها بەشێكی ژیان نییە كە جیاكرابێتەوە لەو بەشانەی دیكەی ژیان كە پەیوەندیدارن بەو دەسەڵاتدارە نائایینیانەوە كە یاسا نائایینییەكان جێبەجێ دەكەن. بەڵكو بریتییە لە تەواوی ژیان و هەریەك لە یاسای مەدەنی و تاوانكاری و تەنانەت ئەوەش كە ئێمە پێی دەڵێین یاسای دەستووری دەكەونە نێو ڕێساكانیەوە.

بەڵام چەمكی "ئایین" ئەگەر لە ڕوویەكەوە بۆ موسوڵمانێك مانایەكی زۆر زیاتر بگەیەنێت تاوەكو بۆ مەسیحییەك ئەوا لە ڕوویەكی دیكەوە مانایەكی كەمتر بگەیەنێت بۆی. ئەو بیناو جێگای پەرستنەی كە هاوتای كڵێسەیە لای موسوڵمانان بریتییە لە مزگەوت. كڵێسە وەك دامەزراوەیەك و وەك هێزێك لە ئیسلامدا هاوتای نییە. ئیسلام نە دیوانی هەیە نە ئەنجومەنی كۆبوونەوەی كڵێسە، نە قەشەی هەیە و نە پەلەبەندی بۆ دەسەڵات، نە یاسای ئایینی هەیەو نە ئەنجومەنی ئایینی. لە مێژووی كلاسیكی ئیسلامیدا هیچ بەریەككەوتنێك لەنێوان قەشەو ئیمپراتۆردا بوونی نەبووە، چونكە پێشەوای خاوەن نازناوی دەوڵەت و كۆمەڵگەی ئیسلامی هەردوو دەسەڵاتی سیاسی و ئایینی –ئەگەرچی ڕۆحی نەبووە– لەخۆیدا كۆكردووەتەوە. نە هیچ ململانێیەك یاخود هەماهەنگییەك و نە هیچ لێكجیابوونەوە یاخود تێكەڵبوونێك لەنێوان دەوڵەت و كەنیسەدا دروست نەبووە، چونكە دامەزراوەی بەڕێوەبردنی ئیسلامی هەردوو لایەنەكەی پێكەوە كۆكردووەتەوە.

ئەم جیاوازییە دیارە نێوان ئیسلام و مەسیحییەت هەیەو لای هەموو كەس ئاشنایە لە ڕەگ و ڕیشە جیاوازەكانی هەردوو ئایینەكەوە سەرچاوەی گرتووە_یان وەك هەندێك دەیخەنەسەر، لە ئەفسانە جیاوازەكانی سەرەتای دروستبوونیانەوە سەرچاوەی گرتووە. محەمەد وەكو عیسا چوونە نێو زەوی بەڵێن پێدراوی (أرض الميعاد) لێ قەدەغە نەكراو هاوشێوەی عیسا بە شەهیدبوون مردنی جەستەیی نەچەشت شوێنكەوتووانیشی بۆ چەندین سەدە وەك كەمینەیەكی دوورخراوەو چەوساوە ناچار نەبوون لەدژی حكومەتێكی دوژمن خەبات بكەن. محەمەد لەماوەی ژیانیدا خاوەن دەسەڵات بووە. ئەم بۆ خۆی بۆ یەكەمجار دەوڵەتێكی ئیسلامی دامەزراندو لەگەڵ هاوەڵەكانی بەڕێوەی برد. ئەرك و پەیامی ڕۆحی محەمەد بە مردنی كۆتایی هات، بەڵام ئەرك و پەیامە ئایینی و سیاسییەكەی لەلایەن شوێنگرەوانی، واتە خەلیفەكان، درێژەی پێدرا. لەژێر فەرمانڕەوایی ئەم خەلیفانە، موسوڵمانان لە بردنەوەیەكەوە بۆ بردنەوەیەكی دیكەو لە سەركەوتنێكەوە بۆ سەركەوتنێكی دی هەنگاویان بۆ پێشەوەناو لەماوەی كەمتر لە سەدەیەك شانشینێكی گەورەو فراوانیان دروستكرد كە لە سنوورەكانی هیندستان و چینەوە درێژدەبووەوە بۆ چیاكانی پرانس و زەریای ئەتڵەنتیك و بەوە حوكمی ملیۆنان خەڵكی ژێردەستەیان كرد كە زۆرێكیان بە پەرۆشەوە باوەشیانكردەوە بۆ بیروباوەڕە نوێیەكەو حوكمە ئیسلامییەكە. مێژووی پیرۆز، یاخود دەكرێت بڵێین مێژووی ڕزگاری ئیسلام، مێژوویەكە پەیوەستە بە قورئان و ژیاننامەی سوننەتی پێغەمبەرو هاوەڵانی؛ مێژووی نیمچە پیرۆزی سەرەتای دەوڵەتی ئیسلامی، كە بووەتە كرۆكی یادەوەری و خودئاگایی موسوڵمانان لە هەموو شوێنێك، چیرۆكێكە باس لە بەرەوپێشچوونێكی بێ پچڕان و خێرا دەكات، چیرۆكێك كە تیایدا ڕێبەری ئایینە هەڵەو بەسەرچووەكانی وەلا نراون، باس لەو ڕێگەیە دەكات كە بۆ سەركەوتنی كۆتایی باوەڕی موسوڵمانان و هێزی موسوڵمانان ئامادەكراوە، لەگەڵ بڵاوكردنەوەی وشەی خودا دەگەیەنێت لەنێو هەموو مرۆڤایەتی و سەپاندنی یاسای خودا بەسەر هەموو جیهاندا.

لە ئێستادا ئاساییە بڵێین چەمكی "ئیسلام" نەك تەنها هاوشانە لەگەڵ " مەسیحییەت" بەڵكو هاوشانە لەگەڵ "جیهانی مەسیحییەت"یش_ نەك تەنها هاوتای ئایینێكە لە ڕوانگەی تەسكی خۆرئاواوە بەڵكو هاوتای شارستانیەتێكی تەواوە كە لەژێر سایەی ئەم ئایینە گەشەی كرد. شتێكی دیكە هەیە كە لە جیهانی مەسیحی خۆرئاوادا هاوتای نییەو تەنها لە شانشینی بێزەنتیدا هاوتایەكی لەیەك نزیك و سنوورداری هەیە. ئەویش ناسنامەو بەیعەتێكی سیاسییە، كە هەموو بەیعەت و ناسنامەكانی دیكە تێدەپەڕێنێت. جیهانی ئیسلامی، هەمیشە لە ئایدیاڵداو تەنانەت تا ماوەیەكیش لە واقیعدا یەك حوكمڕانی بووەو لەلایەن یەك دەسەڵاتی خاوەن سەروەریەوە بەڕێوەبراوە كە خەلافەت بووەو تەنانەت دوای لاوازبوونی دەسەڵاتی ناوەندی خەلافەت و سەرهەڵدانی دەسەڵاتە دەرەبەگایەتییە هەرێمییەكان لەنێوخۆی قەڵەمڕەوە ئیسلامییە فراوانبووەكەدا، بیرۆكەی تاكە حوكمڕانی ئیسلامی، تاوەكو ئەم سەردەمانەی دوایی بە بەراورد، ئەوەندە بەهێزبووە كە بتوانێت ڕێگە لە سەرهەڵدانی هێزە نەتەوەیی و بنەماڵەیی و ناوچەییە بەهێزەكان بگرێت، ئەمجۆرە هێزانە تەنانەت لە سەدەكانی ناوەڕاستیشدا لە ئەوروپا دەستیان بە دەركەوتن كردبوو.

ئەم بیرۆكەیەی تاكە حوكمی ئیسلامییە، كە وڵات و نەتەوەش تێدەپەڕێنێت، وەك ڕووداوەكان نیشانیان داوە هێشتا بۆ موسوڵمانان زۆر سەرنجڕاكێشە. هەربۆیە هەردوو چەمكی "ئەوروپا" و "ئیسلام" بۆ خۆیان پێناسەیەكی شارستانیانەی سەرەتایین بۆ ئەو شوناسانەی كە ئەو دوو چەمكە دەستنیشانیان كردوون، هەردوو چەمكەكە وەك هاوشانی یەكدی سەیردەكرێن و پێكەوەبوونیان نادروست نییە. 

لێرەشەوە نابێت قسەكردن لەسەر پەیوەندییەكانی نێوانیان و قسەكردن لەسەر هەڵوێست و ڕوانگەكانیان بۆ یەكدی بە ناڕێك و نەگونجاو سەیر بكرێت.

مەسیحییەت و ئیسلام، یەك لەدوای یەك بەگوێرەی كاتی سەرهەڵدانیان، هەوڵی دووەم و سێیەمن بۆ بەئایینیكردنی جیهان. بێگومان یەكەمینیان بوداییزمە. لە سەدەی شەشی پێش زایین مژدەبەرانی بودایی لە هیندستانەوە بیروباوەڕەكەی خۆیان گواستەوە بۆ خۆرهەڵات و باشوورو باشووری خۆرهەڵاتی ئاسیاو لەو ناوچانەدا سەركەوتنی گەورەیان بەدەستهێنا. نێردراوە مژدەبەرەكان كە بۆ باشووری خۆرئاوای ئاسیا نێردران كاریگەری كەمتریان هەبوو. ئەگەرچی لەوانەیە كاریگەرییان لەوكاتە زیاتر بووبێت كە یەكەمجار دان بە بیروباوەڕەكەدا نرا، بەڵام نەیانتوانی خەڵكی بهێننە ناو ئایینەكەیانەوەو یاخود هیچ جۆرە كولتوورێكی بودایی بنیادبنێن. لەنێو دوو گەلی دێرینی دیكەدا، كە جولەكەو فارسەكانن، سەركردەو فێرخوازەكان پەرەیان بە بیروباوەڕە گەردوونییەكاندا كە دواتر زۆرترین گرنگی و كاریگەرییان هەبوو، بەڵام هیچ گروپێك هەوڵی بەردەوامی نەدا ئەوانی دیكە فێری ئەو بیروباوەڕانە بكەن و بیانهێننە سەر بیروباوەڕەكەیان. ئەو بیرۆكەیەی كە پێیوابوو تەنها تاكە حەقیقەتێك بۆ هەموو مرۆڤایەتی هەیەو ئەو كەسانەی خاوەنی ئەو ڕاستییەن ئەركە لەسەریان بیگەیەننە ئەوانی دیكە لەگەڵ هاتنی مەسیحییەت دەستپێكردو لەگەڵ سەرهەڵدانی ئیسلامدا سەریهەڵدایەوە. هەردوو باوەڕەكە لە خۆرهەڵاتی ناوەڕاست سەریانهەڵداوەو پێكەوە سوودیان لە كەلەپورو میراتێكی گەورە وەرگرتووە_كە بریتییە لە بیروباوەڕەكانی جولەكە لەبارەی یەكتاپەرستی، پێغەمبەرایەتی، وەحی، كتێبی پیرۆز؛ زانست و فەلسەفەی یۆنان؛ حكومەت و یاسای ڕۆمانی؛ ئەگەر زیاتریش بگەڕێینەوە بۆ دواوە، ترادسیۆنی لەناونەچووی شارستانییەتە فرە دێرینەكانی ناوچەكە. هەردووكیان سوودیان لەم بیرۆكە نوێ و ئەوپەڕ بێوێنەیە وەرگرت كە گوایە خاوەنی تاك و تەنهای تەواوی حەقیقەتی خودان. هەروەها هەردووكیان خاوەنی ناوچەیەكی هاوبەش یاخود بگرە ئاڵۆزیش بوون_كە ئەویش باشووری خۆرئاوای ئاسیا و باكووری ئەفریقاو ئەوروپای نزیك دەریای ناوەڕاست بوو.

خاك - دەزگای ڕۆشنبیریی جەمال عیرفان





زۆرترین خوێندراوە



created by Avesta Group and powered by Microsoft Azure

Copyright © 2015 khaktv all rights reserved