ڕۆژی جیهانی زمانی دایك

گفتوگۆ: ژینۆ عەبدولڵا

 هاوكات لە گەڵ ڕۆژی جیهانی زمانی دایك، دكتۆر ئازد حە سەن فەتاح، مامۆستای وانەی سیمانتكس و پراگماتیكسی وتیوریە سینتاكسیەكان و زانستی زمانی كۆمەڵایەتی خوێندنی باڵا، لەبەشی زمانی ئینگلیزی، كۆلێجی زمان، زانكۆی سلێمانی، وەڵامی گرنگی بوونی دیاریكیردنی ڕۆژێك بۆ زمانی جیهانی دایك و پێگەی زمانی كوردی و نە بوونی زمانی یە گكرتووی كوری دەداتەوە. دكتۆر ئازاد، بڕوانامەی ماستەرەكەی، لە دروستەی ڕێزمانی لە تێكستە یاساییە ئینگلیزیەكاندهەیە و ، دكتۆرا كەشی لە زانستی زمانی ئیدراكیدا(ھۆشەكی) كە لێكۆڵینەوەیەكی بەراوردكاریە لەنێوان پاشگرەكانی زمانی  ئینگلیزی و كوردیە.
-بوونی ڕۆژێكی لەو شێوەی كرنگی چیە بۆ زیاتر برەو دان بە خزمەتكردنی زمانی دایك؟
مرۆڤ بەهۆی زمانەوە دەتوانێت خۆی بەدەورو بەرەكەی بناسێنێت وهەڵسوكەوت لەگەڵ دەوروبەریشی بكات لەبەرئەوەی كە زمان رەنگدانەوەی مێشكی مرۆڤە .كەواتە زمان دنیابینی ئاخێوەرانی دەردەخات. لێرەوە بۆمان دەردەكەوێت كەزمان ناسنەمەی ئاخێوەرانیەتی و لەرێگەی زمانەوە كومەڵگای مرۆڤایەتی هاتوونەتە دابەشكردن. زمان ئەو هۆكارەیە كە هەموو دیاردە كۆمەڵایەتی و سروشتیەكانی سەر ئەم گۆی زەویەی پێدابەشكراوە . تۆ بڕوانە ئەگەر زمان نەبوایە ئەو هەموو گیانەوەرانەی سەرزەوی چۆن پۆڵیندەكران و چلۆنی لەیەك جودا دەكرانەوە.هەندێك لە زمانەوانەكان لەو بڕوایەدان ئەوە زمانە كە بیر و تێگەیشتنمان دیاریدەكات. سەبارەت بە رۆژی زمانی دایك، من دەمەوێ ئەوە بڵصم كە تەنها بەزمانی دایكە كەمرۆڤەكان بەئاسانی دیاردەو رووداوەكانی دەوروبەریان دەرببرن و  لێیتێدەگەن . تەنها یەك نموونە دێنمەوە بۆ گرنگی زمانی دایك ئەویش ئەوەیە 90% نووسەرە بەناوبانگەكانی جیهان  لەزاناكان، رۆماننووس و شاعیرو درامانووس هەتا رۆژنامەنووس و بێژەری تەلەفزیونی   ئەو كەسانە بوون كە مۆنۆلینگوەڵ  بوون ( واتە بە زمانی دایكیان) نوسیوویانە و بیرۆكەكانیان دەربڕیوە. ئەم رۆژە گرنگە چونكە لە زۆر شوێنی دینادا و بەتایبەت لەم ڕۆژهەڵاتی ناوەراستەدا تائێستاش ڕێگە نادرێ كە منداڵان بەزمانی دایكی  خۆیان بخوێنن.دایەنگەو باخچەی ساوایان و خوێندنگە سەرەتایی و بنەڕەتیەكان هەمووی بەزمانی نەتەوەی سەردەستە. دەبێ لەم رۆژەدا ئەوە وەبیر نەتەوە سەردەستەكان بهێنینەوە كە مناڵانی  ئتنیك ونەتەوەكانی ژێردەست مافی خۆیانە كە بەزمانی دایكی خۆیان بدوێن،بخوێنن بیرۆكەو ئەندێشەكانیان بە زمانی ڕەسەنی خویان دەرببڕن. بە داخەوە لە زۆربەی پارچەكانی كوردستاندا بەتایبەت لە توركیاو ئێران و سوریادا ئەم مافە سەرەتاییە نەدراوە بە منداڵانی كورد، تاوەكو ئێستاش بە توركی كێوی چەندەها ناووناتۆرەی سووك و بێواتا بەسەر زمانی كوردی و ئاخێوەرانیدا سەپێنراوە.     
-زمانی كوردی بە گشتی لە چ ئاستێكدا دەبینی لە بواری گەشە پێدان و برەودانەوە.
هەوڵێ باش هەیە بەڵام هێشتا لە ئاست پیداویستی و دەوڵەمەندی زمانی كوردیدانیە.ئەوەندەی ئەم بەشەی كوردستان بگرێتەوە دەركردنی یاسای بە رەسمی ناساندنی زمانی كوردی وەك زمانی رەسمی دەوڵەت شانبەشانی زمانی عەرەبی لەزۆربەی دامەزراوە حكومیەكانی عێراقدا كارێكی باش و ُُپێشڤەچوونێكی باش بوو ئەگەر شۆڤێنیستە عەرەبەكانی ناو عێراق و بەكاریگەری توركیا و ئێران پاشگەز نەبنەوەو نەبێتە مەرەكەبی سەر كاغەز.  لەنێو زمانە جیهانیەكاندا ئێستا ماكینەی گۆكڵ بۆ وەرگێران كرمانجی تێدایە كە من هیوام وایە كە بتواندرێت كە بە بەشەزارو دیالێكتە كوردیەكان موتوربەو دەوڵەمەند بكرێت بەتایبەتی بە دیالێكتی ناوەند و باشوور. پاش ئەوەی ئەو سنورە دەستكردانەی نێوان پارچەكانی كوردستا تا ڕادەەیەك كاڵبوونەتەوە دیالێكت و زارو وەچە زارەكانی زمانی كوردی لێكنزیكبوونەوەی بەرچاویان بینیوە كەئەمەش دەبێتەبنەماو سەرچاوەی تێكەڵبوون و ئاشنابوون و ئاخاوتن بە زمانێكی ستاندەردی كوردی، زمانی كوردی زیاتر گەشەیكردووە. سەرنج بدە لە ئاخاوتن و ووشە و دەستەواژەكانی هەموو ئەو چاوپێكەوتنە تەلەفزیۆنیانەی كە كوردێكی رَۆژئاوا یان باكوری لە پێش هەشت ساڵدا كراوەو وئەوەی ئێستا دەیكەن، ئاستی تێگەیشتنمان زۆر نزیك بووەتەوە. دەڵێن یەكێك لە هۆكارەكانی ستاندەرد بوونی دیالیكتی ئیستئەنگلیا و وەچەزاری لەندەن هەردووك زانكۆی ئۆكسفد و كەیمبرج بووە ئەمە جگە لە دۆزینەوەی چاپ و زیادبوونی ڕایەڵەكانی پەیوەندی. هەموو زانكۆ كانی كوردستان بەشێك یان زیاتری زمانی كوردی تێدایە، لێكۆڵینەوەی زانستی ئەنجامدراوە بەڵام لێكۆڵینەوەكان باشتر وایە بۆ بوارە هەنووكەییەكانی زمانی كوردی تەرخانبكرێت، بۆ نموونە، نەبوونی داتابەیسێك بۆ زمانی كوردی جا باشتر وایە خوێندكارانی كۆتا قۆناغ پێویستە چەند گروپێك بچن لە هەورامان ، شارباژێر، قەندیل، یان لە خانەقی یان لە ئامێدی و شنگال گوندەكانی دەوروبەریان بژین و داتاكۆبكەنەوە تا  دواتر توێژەران سوودمەندبن و بتوانن بەشێوەیەكی زانستی وبەپێی تیۆریكی هاوچەرخ لێكدانەوە بۆ گشت لایەنەكانی زمانی كوردی بكرێت. كە باس لەگەشە دەكرێت نابێت هۆیەكانی پەیوەندی لەبیر بكەین جاران كە شاخ و هەڵدێرو زێ و رووبارەكان دەبوونە لەمپەر لەبەر یەكبوون و پێكگەیشتنی كوردان ئێستا خۆشبەختانە ئینتەرنێت و وێبسایت و سمارت فۆن و جۆرەها ئامێری پەیوەندی هەیە كە  سنوورە دەستكردەكانی زلهێزەكانی دنیایان بۆ هەڵگرتووین و دەتوانین بەئاسانی پەیوەندی بكەین. هەموو ئەم هۆكارانە بوونەتە هۆی گەشە و برەوی زمانی كوردی، هەر چەندە چەندەها ووشەی تازەو بێگانەی كوردی هاتوونەتە نێو زمانی كوردیەوە. ئەمەش كاری زانكۆكان و ئەكادیمیای كوردییە كە ڕاستە رێگا بۆ زمانی كوردی دابنێت. 
-هۆكاری نە بوونی زمانی یە گكرتوو تاچەند زیانی لە بەرەوپێشبردنی زمانی كوردی گەیاندووە.
زمان لەشكرو هێزی زەمینی و دەریاوانی دەوێت .   زۆربەی  زمانەوانەكان لەگەڵ ئەم وەرگیراوەی  ماكس وەینەریچ دا نین چونكە ئەوان تێگەیشتن لە یەكتری دەكەن بەبنەما بۆ هاوزمانی بوون نەك هۆكاری سیاسی  دەڵێن ئاخێوەرانی ئەڵمانی و هۆڵەندی  بە رێژەی %80 لە یەكتری دەگەن بەڵام خۆیان بە دوو زمان و نەتەوەی جیاواز دەزانن، كەچی هەردوو دیالێكتی مەندرین و كانتۆنیزی چین بە هیچ شێوەیەك لەیەكتری تێناگەن بەڵام زمانێك دادەنرێت كە زمانی چینی یە هەروەها ئۆردو هیندی زۆر لە یەكەوە نزیكن بەڵام لە دوو وڵاتی جیاوازو دوو زمانی جیا هەژماركراون. من پشتوانی وەینەریچ دەكەم كاتێك كە بڵێن زمانی ستاندەرد لەشكرو هێزی دەریای دەوێت. جیاوازی دیالێكت لە زمان ئەوەیە كە هێزیكی سیاسی و حوكومی و یاسادانانی لە پشت بێ بەڕای من تا دەوڵەتی یەكگرتووی كوردی نەبێت زمانی كوردی ستاندەرد ئەستەمە. ئیستا لەم بەشەی كوردستاندا دەتوانین بڵێن زمانی ستاندەرد دروستبووە یان لە دروستبووندایە بەڵام بەداخەوە وەزارەتی پەروەردە و خوێندنی باڵا سیاسەتی زمانی نەتەوەییان نیە و یان كاری جدیی و شێلگیرانەی بۆ ناكەن، لەكاتێكدا حكومەتی بەعسی لە ناوچوو لە هەرێمی كوردستان زمانی عەرەبی لە قۆناغی سێهەمی بنەڕەتی بە خوێندكاران دەخوێند، بەڕێز ئەندامانی ئەنجومەنی وەزاری خوێندنی باڵا بریاریانداوە كە زمانی كوردی لە كۆنمرەی دوانزەی ئامادەیی هەژمارنەكرێ بۆ زانستەكان كە ئەمەش وا دەكات خوێندكار هەر لەبنەڕەتیەوە زمانی دایكی پەراوێزبخات. 
یەكخاڵ كە زۆر گرنگە بۆ ستاندەرد بوونی زمان دەركردنی یاسایەكی بوێرانە بە دەستنیشانكردنی دیالێكتیكی موتوربە كراو بە دیالێكت و زارو وەچەزارەكانی تر ئەمەش بەداخەوە تائێستا پەرلەمانی كوردستان زۆر بە كەمی كاری لەسەر ئەم بابەتە كردووە. نموونەیەكی بەرچاوی ووڵاتی ئینگلتەرا دەگێرمەوە كە پەرلەمانی ئە وڵاتە لەساڵی 1362 بڕیاریاندا كە لەو ساڵەوە هیچ دۆكیمێنتێكی یاسایی بە فەرەنسی نە نووسن هەرچەند ئەوان لە ساڵی 1066 وڵاتەكەیان لەلایەن فەرەنسیەكان داگیركرابوون. 
هەرچەندە هەوڵی پەرتەوازەو جیاجیای كەسی هەیە لە دانان و دروستكردنی فەرهەنگدا كە بنەمایەكی سەرەكی زمانی ستاندەردە بەڵام تائێستا فەرهەنگێكی گشتگیرو سەرتاسەری كوردی-كوردی دروست نەكراوە ئەمەش كارەساتێكی گەورەیە بۆ فێرخوازێكی بێگانە كە فەرهەنگێكی باوەڕپێكراوی فەرمی كوردی نەبێت پەنایباتە بەر بۆ یەكلاكردنەوەی مانای ووشەیەك یان ئیدیەمێك.لەگەڵ ئەمەشدا نەبوونی رێزمانی سەرچاوە  (Reference Grammar)  یەكێكی ترە لە كێشەكانی بەستادەردبوون.تاوەكو ئێستاش فێرخواز نازانێت كام كتێبە رێزمانیە بەكاربهێنێت.جگە لەمانە هۆكای تر هەن كە یارمەتیدەری دروستبوونی زمانی ستاندەردن بۆ نموونە قورئانی پیرۆز هۆی یەكخستنو ستاندەردبوونی نەتەوەو زمانی عەرەبیە وهەروەها شێوە نووسینی چینی بووەتە هۆی یەكخستنی دوو دیالێكتی كانتۆنیزو مەندەرین كە جیاوازیەكی زۆری سنتاكسی و فۆنۆلوجی و سیمانتیكسییان تێدایە. 
-ڕاگەیاندنەكان تاچەند خزمەت و هەوڵی بەرەو پێشچوونی زمانی كوردیان داوە یاخود بە پێچەوانەوە.
لە نەبوونی لایەنێكی چاودێریكەر هەر لایەنەو ووشەو دەستەواژەی تایبەت بەخۆی بەكاردێنێت كە ئەمەش كارێكی ئاساییە چونكە زمان دەربڕی بیری نووسەرەو زۆربەی هۆیەكانی راگەیاندن سەر بەلایەنێكی سیاسین تەنانەت ئەو دەزگا ئەهلیانە كەناوی خۆیان نابوو ئەهلی و بێلایەن ئێستا هەموو خاوەنی بزووتنەوەو پارتی سیاسین. هۆیەكانی ڕاگەیاندن هەروەك هەرێمەكەمان دابەشبووە بەسەر نەك دوو زۆن بەڵكو چەندەها زۆنی زمانی و فیكری. هەرچەندە ئەمە لایەنی سلبیە بەڵام دەبێتە هۆی دروستبوونی ووشەی هاوواتا و دژواتای زۆر لەزمانەكەماندا یان داڕشتن بە شێوازی جیاواز جیاواز جگە لەیەك نزیكبوونەوەی دیالێكت و زارو شێوەزارەكان لە یەكتری كەئەمەش دەبێتە هۆی زیاتر دەوڵەمەندبوونی زمانەكەمان. 
-پێشنیازو سەرنجتان چیە بۆ زیاتر دەوڵەمەندكردن و بەرەوپێش بردنی زمانی كوردی.
هەروەك لە سەرەوە باسمكرد چەند خاڵێك هەن زۆر گرنگن ئوەیش ئەمانەن:
1. دروستكردنی داتا بەیسێك بۆ زمانی كوردی.
2. دانانی فەرهەنگێكی گشتگیری كوردی –كوردی
3. دانانی سەرچاوەی ڕێزمانی زمانی كوردی (Kurdish Reference Grammar)
4. چالاك كردنی رۆڵی ئەكادیمیا كوردستان و دەركردنی یاسایەك تا گشت لایەنەكان بە پەیڕەوو پێرەوی نوسین و پێكهاتە رێزمانیەكانی  ئەوجێبەجێبكەن.
5. بەشەكانی وەرگێران و كوردی و ئینگلیزی عەرەبی هەوڵی دانانی بەرنامەی كۆمپیوتەری بدەن بۆ وەرگێران لە نێوان ئەو زمانانەدا.