1/3/2018 02:33 PM

شوێنی ژانی گەل لە ئەدەبیاتی كوردیدا ..

داناعەسكەر

بە كورتی لە بارەی رۆمانی ( ژانی گەل ) وە


شوێنی ژانی گەل لە ئەدەبیاتی كوردیدا ..

داناعەسكەر

بە كورتی لە بارەی رۆمانی ( ژانی گەل ) وە

لەراستیدا ناكرێت قسەلەسەر رۆمانێكی وەك ژانی گەل بكەین و ئاوڕ لە قۆناغەكانی ئەدەبی كوردی نەدەینەوە ، بۆ ئەوەی لە روئیاو دونیابینی و زمان و ئیستاتیكا و فەنتازیا لەو رۆمانەدا بخوێنینەوە دەبێ‌ بەوردی لە واقیعی كۆمەڵایەتی و سیاسی ئەو قۆناغە بكۆڵینەوە كە ئەو رۆمانەی تێدا نووسەرەوە ، گەڕانەوەی ئێمە بۆ ئەو مێژووە، گەڕانەوەیە بۆ قۆناغ و دونیابینی ئەدەبی كوردی سەردەمێك بەداخەوە هەم مێژووی ئەدەب و هەم رۆڵی ئەدەبی كوردیمان تێیدا بە هەند وەرنەگرتووە، لەئێستادا دەكرێت ئێمە وردتر لە جومگە بنەڕەتێەكانی بدوێین.

ئەوانیش فیكر و زمان و خەیاڵ و ئیستاتیكا و دونیابینییە ، راستە لە رۆماندا كۆمەڵێك جومگەی سەرەكی هەن پێویستە بە گرنگییەوە تەماشابكرێن، ئەوانیش  (زمان و كات و شوێن ) ن ، لەم رۆمانەدا رەهەندی كۆمەڵایەتی و سیاسی بەشێوەیەكی گشتی كاری لەسەركراوە ، ئەمە سەرچاوەكەی بۆ پەیوەندی نێوان شۆڕش و لێكچوونی ئازارەكان  دەگەڕێتەوە ، كەواتا  رەوتی ریالیستی لە ئێستادا ئەگەر بە فیكری ئێستا قسەی وردتری لەسەر بكەێن، بێگوومان دەبێ‌ قسە لەسەر ئەشكالییەتی زمان و فۆرم و فەنتازیاش بكەین ، بۆ ئەوەی سیاقی قسەكردنی ئێمە لەسەر رۆمانی ژانی گەل سیاقێكی بابەتیانە بێت .

دەبێ‌ سەرەتا ئەوە بڵێن ئەم رۆمانە بۆ سەردەمی خۆی یەكێك بووە لە رۆمان یا چیرۆكە كاریگەرەكانی ئەدەبیاتی كوردی ، بەڵام ئەوەی ئەم رۆمانەی خستە دەرەوەی خوێندنەوەی بیری ئێمە ، بێسەلیقەیی رەخنەی ئەدەبی كوردی بوو، كە من لە بابەتێكدا بەوردی باسم لێوە كردووە ، بۆیە كاتێك قسە لەسەر ئەم رۆمانە دەكەین دەبێ‌ ئەوەمان بیرنەچێت  كەرەستەی ئێشكردن و روئیای نووسینی بابەتی ئەدەبی لەو قۆناغەدا لەژێر كاریگەری رەوتی حەماسەتدا بوو ، بۆیە هەموو جومگەكانی ئەم رۆمانە لەناو ئەو جۆرە فەزایەدا گەورە دەبێت ، هەر نووسینەوەی ئەم رۆمانە و پێشكەشكردنی بە شۆڕشی جەزائیر ، ئەوەمان پێدەڵێت كە پێشتر ئاماژەم پێدا ، ئەویش شۆڕش و ئازارەكانی ئینسان هەموو لەیەك دەچن ، تەنانەت زمان و دونیابینیشی بەئاراستەیەكدا بردووە ، رەنگە قورس بێت بمانەوێ‌  زمان لەو رۆمانەدا وەك زمان لە رۆمانێك لە ئێستادا نووسرابێت  تەفسیر بكەین،  ژانی گەل ، بۆ خۆی لەناونیشانەكەیەوە ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەكات كە بەدیدێكی ریالیستیانە نووسراوە ، بۆیە سەرەتا لەوەوە دەست پێدەكەین ، ئەم رۆمانە هەڵگری چ دیدێكی دونیابینی و هەڵگری چ سیحرێكی جیاوازە كە لەواقیع بەمانا وجوودیەكەی جیا بكاتەوە.
لە مێژووی نووسینی رۆمانەكەوە دەتوانین وردتر ئاماژە بە مەكانەتی زمان و فیكر بدویین و بزانین چ كاریگەری بەسەر واقیعی ئەدەبی كوردییەوە هەبووە ، ئەمە لەكاتێكدا ئێمە خاوەنی هیچ میتۆدیكی فیكری مەعریفی و زانستی نین ،  بەپێی جیاكردنەوەی قۆناغەكانی ئەدەبی كوردی .
 من لە وتاریكدا بە ناوی (قۆناغەكانی ئەدەبی كوردی و بێسەلیقەیی رەخنەی ئەدەبی كوردی)، قۆناغەكانی ئەدبی كوردیم دابەش كردووەتە سەر چوار قۆناغی جیاواز ،  كە لە ساڵەكانی 1919 و 1920 دەردەكەون ، تا دوای راپەرینی 1991. 
بۆ ئەوەی لە سیاقیی بابەتیانەی بابەتەكەمان دەرنەچین ، من هەوڵ ئەدەم تەنها باس لە قۆناغی دووەهەم بكەم كە تێیدا خاوەنی ئەم رۆمانە ، واتا ئیبراهیم ئەحمەد ، وەك یەكێك لە كارەكتەرە دیارەكانی ئەم قۆناغە دەناسرێت .
قۆناغی دووهەم لە رۆژگاری جەنگی جیهانی دووهەم دەردەكەون ( 1944 – 1947 )، گووتاری ئەم نەوەیە لە رۆژگاری سەرهەڵدانی گرژیی و ئاڵۆزیدا سەرهەڵدەدات ، ئەم گووتارە بە جیاواز لە گووتار و رەوتی پێش خۆی دەردەكەوێت ، گووتارێك دەیان خەون لە زاكیرەی نەوەكان دەكووژێت ، خەونێك لە هەوڵی ئەوەدایە نەتەوەیەك بخاتە سەر رێچكەكانی مژدە و چاوكراوەیی، خەونێك نەتەوە دەخاتە بەردەم روانین بەرەو ئاسۆكانی روونی ، گووتارێك لە خەونی نەتەوەوە بۆ خەونی حیزب دەگۆڕدرێت ، لێرەوە خەون و مژدەكان بچووك دەكرێنەوە ، حیزب دەچێتە شوێنی نەتەوە ، نەتەوەش چرای بەختی كزدەبێتەوە ، كۆمەڵێك گەنج دەردەكەون دەیانەوەی حیزبی سیاسی دروست بكەن، ئیتر حیزب بەر لەهەر شتێك قسە دەكات ، نەتەوە و نیشتمان بە زمانی حیزب دەدوێن روئیا و دیدی نەتەوە لە سیاقی بەرتەسكی حیزبدا دەردەكەوێت ، ئەمان لەبری ئەوەی بەناوی رۆشنبیرەوە قسەبكەن، بەناوی حیزبەوە قسەدەكەن ، ئەمان لەبری دونیابینی رۆشنبیریی وەك گرووپێكی ناسیونالیستی دەردەكەون ، خەونی ئەمان ئیشكردنە وەك ناسیونالستی كوردی بەڵام لە ناو حیزب ، بۆیە بێ‌ ویستی ئەمان هەم رۆشنبیریی وەك كایەیەكی مرۆیی و نەتەوەش لەچوارچێوەی حیزبدا بچووك دەكەنەوە ،  كەسە دیارەكانی ئەم قۆناغە برایم ئەحمەد و رەفیق حیلمی بوون ،  ئەمان ئەگەرچی خۆیان حیزبیان دروستكرد و بەردەوام وەك خەڵكی سیاسی دەردەكەوتن لە هەمان كاتدا نووسەری لێهاتووی قۆناغەكەی خۆیان بوون ، ژانی گەل رۆمانێكی دیاری ئیبراهیم ئەحمەد ە، لێرەوە دەتوانین قسەلەسەر رۆمانی ژانی گەل بكەین، ئەگەر لە پێشەكییەكەی  كەمال فوئادەوە لەم رۆمانە بڕوانین كە 21/10/1971 نووسیویەتی ، ئەو لەو پێشەكیەدا دەڵێ‌ ، ئەم نووسینە پرۆژەیەك بوو مێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ساڵی 1956 ، و كاریگەری نووسینی ئەم رۆمانە دەگەڕێتەوە بۆ سەرهەڵدانی شۆڕشی جەزائیر لە دژی داگیركاریی فەرەنسا ، ئەمە بەسە بۆ ئەوەی بزانین نووسینی ئەم رۆمانە پەیوەندی بە شۆڕشی كوردییەوە نێە، بەڵام ئەمە ئەوە ناگەیەنێ‌ كە ئەم رۆمانە خزمەتی بە ئەدەبیاتی كوردی نەكردووە ، خەونی خاوەنی ئەم رۆمانە زۆر لەوە گەورەتر بووە وەك كەسێكی ناسیونالیستی بیربكاتەوە ، ئەگەر وردتر لە ناوەرۆكی ئەم رۆمانە بڕوانین ، رووداوەكانی كوردستانە بەڵام سروشتی بیركردنەوەی نووسەر، لەوەوە سەرچاوەی گرتووە شۆڕش بۆخۆی لەهەر پانتاییەكی دونیا بێت ئینسان دەتوانێت لە واقیعی سیاسی و كۆمەڵایەتی خۆیدا تەرجەمەی سەر ئەرزی واقیعی بكات، خەونی قۆناغی دووهەمە بزوتنەوەی ئەدەبی كوردی ئەگەرچی لەناو حیزبەوە سەرچاوەی گرتووە ، بەڵام هێشتا مەیلی حیزب هەر لەسێبەری نەتەوەدا بیردەكاتەوە ، بۆیە دروستكردنی حیزب نابێتە رێگر لەبەردەم بیركردنەوەی دونیاییانە ، ئەگەر ژانی گەل بۆخۆی روئیایەكی دونیایی هەبێت بێگوومان سەروەریەكەی بۆ ئەدەبی كوردی و نووسەرەكەیەتی كە شۆڕشی جەزائیری وەك هەنگاوێك بۆ رزگاربوون لەداگیركاریی تەماشاكردووە ،  واتا هەموو گۆشەیەكی ئەم رۆمانە وەك ئەدەبی ریالیستی  پەیوەندییەكی قووڵیی لە نێوان شوێنەكاندا هەیە ، رەهەندی قووڵی  ترادسیۆنی كۆمەڵایەتی و سیاسی  نێوان كوولتوورەكان لە كۆمەڵێك گۆشەوە دەچنەوە سەریەك ، بۆیە شوێن و فەزای سیاسی و كۆمەڵایەتی كوردستانە و خەونی ئازادكردنەكەش جەزائیرە كە پەیوەندیی راستەوخۆی بە رزگاركردنی كوردستانەوە هەیە ، ئەمە بەسە بۆ ئەوەی لەوە تێبگەین كە رۆمانی ( ژانی گەل ) رۆمانێكی لۆكاڵی نیە بەڵام لەناو ئەدەبی كوردییدا نەتوانراوە بەو بووعدە دونیاییە تەماشابكرێت و تەنانەت لە ناو خودی ئەدەبی كوردیشدا وەك  رۆمانێكی گرنگ تەماشا بكرێت ، ئەمەش بۆ بێسەلیقەیی رەخنەی ئەدەبی كوردی دەگەڕێتەوە ، بۆ ئەوەی لە سەلیقەی نووسینەوەی ئەم رۆمانە بكۆلًینەوە ، هێندەی پێویستمان بە دوونیابینیی نووسەری رۆمانەكە هەیە ، هێندە بیر لە زمان و ئیستاتیكا ناكەینەوە ، من بۆخۆم هێندەی وەك چیرۆكێكی درێژ تەماشای دەكەم ، هێندە وەك رۆمانێك تەماشای ناكەم ،  بەڵام ئەمە مانای ئەوەنیە ئەم رۆمانە یا ئەم چیرۆكە كاریگەریی ئیجابی نەبووە ، بۆیە من ئەگەڕێمەوە سەر  سەردەمی دەركەوتنی ئەم دوو بكەرە ئەگتیڤەی ئەدەبی كوردی لەو  قۆناغەدا ،  واتا لە ساڵەكانی  (1944 – 1947) ، بۆخۆی ناچارمان دەكات  لەهەر خوێندنەوەیەكدا هەڵوێستە لەسەر ئەم قۆناغە و بكەرەكانی بكەین ،  دروستبوونی حیزبی كوردی لەو سەردەمە بە هەموو سلبیاتەكەیەوە بۆخۆی رەهەندی نیشتمانی هەیە ، بەوەی رۆمانی ژانی گەل لە قوڵایی شۆڕشی جەزائیرەوە سەرچاوە دەگرێت ، واتا رۆمانی ژانی گەل تەرجەمەیەكی فیكریی شۆڕشە بۆ سەر ئەرزی واقیعی كوردی ، وەك چۆن ئێمە سوودمان لە رۆمانی ( دایك ) ی مەكسیم گۆركی و دەیانی تر بینی ، بیگوومان ژانی گەلیش بۆخۆی شۆڕشێكی مەجازیە هەم لە فەرهەنگی سیاسی كوردی و هەم لە ئەدەبیاتی كوردیدا ، ئەوەی ئەم رۆمانە یا چیرۆكە دەخانە دەرەوەی ئەم هاوكێشەیە ، بێدەنگی رەخنەی كوردی و بێسەلیقەیی نووسینی كوردیە تاكوو ئێستا بەجیدی ئاوڕی لە وێستگە گرنگەكانی ئەدەبی كوردی نەداوەتەوە ،  تۆ بزانە تا ئێستا چەند لێكۆڵینەوەی ورد و جیدی لەسەر ( مەم و زین ) ەكەی ئەحمەدی خانی كراوە ؟ ،  لەم دوییەدا بە وردی قسە لەسەر نالی و مەحوی كراوە ، پێشتر مامۆستا عەبدوالكەریمی مودەریس و مەسعود محمد و محمدی مەلا كەریم زیاتر كەم بوون ئەوانەی ئاوڕیان لە ئەدەبیاتی ئەو كەڵە نووسەرانە داوە ،  تا ئێستا  جگە لە مەلا عبدالكریم مودەریس كێ‌ لەسەر مەولانا خالید لیكۆلینەوە یا نووسینێكی كردووە ، بۆیە دەبێ‌ بزانین نەك هەر  ئاوڕ لە رۆمانی ژانی گەل نەدراوەتەوە ، ئێمە بەشێوەیەكی گشتی لەبەرانبەر مێژوو  و سەلیقەی ئەدەبیاتی خۆمان زۆر كەمتەرخەمین ، ئەگەر بە مێژووی ئەدەبیاتی كوردیدا بچینەوە ، دەبینین مێژوویەكی ساردووسڕ ، دەقە كوردیەكان هەژارترین هاوڕێی نووسین و لێكۆڵینەوەن ، كتێبخانەی كوردی هەژارترین گتێبخانەی دونیایە ،  ئیتر ئەوە حەقیقەتێكە دەبێ‌ بگووترێت ، چەوە ژانی گەل نیە بەساردی تێدەپەڕێت و كۆتایی دێت ، نا ئەوە رەخنەی ئەدەبی كوردییە چەقۆ دەنێتە گەردنی زۆربەری نووسینە ناوازەكان و ئەدەبی كوردی دەخاتە بەر سێبەری كەمتەرخەمییەكی قووڵی بێ ئامانەوە .




زۆرترین خوێندراوە



created by Avesta Group and powered by Microsoft Azure

Copyright © 2015 khaktv all rights reserved