وەزیرێكی جوولەكەی سەرنجڕاكێش

ساسۆن حەسقیل، وەزیرێكی جوولەكەی سەرنجڕاكێش
خەلیل عەبدولڵا
زۆر جار لەهەندێ‌ كتێب‌و نووسین‌و بڵاوكراوەدا ئەم ناوەم ئەهاتە  پێش چاو كە كەسێكی جولەكە بووە‌و یەكەم وەزیری دارایی یەكەم حكومەتی عیراقی سەردەمی پاشایەتی بووە‌و باس لەزیرەكی‌و بەتوانایی لە رووی رێكخستنی سیستمی دارایی عیراقەوە ئەكرا، زانیارییەكی ئەوتۆم لەسەر ئەم كەسایەتییە نەبوو.
لەم رۆژانەدا لەپێشانگای كتێبی فیستڤاڵی گەلاوێژ لە كتێبخانەی گشتیی سلێمانی، ناوونیشانی کتێبێک لەسەر ئەم زاتە سەرنجی راكێشام‌و كڕیم.
 كتێبەكە نامەیەكی ماستەری ( نور مەحموود ئەلعەبدەلی)یە بەزمانی عەرەبی بەناوونیشانی(ساسۆن سەحقیل‌و رۆڵی سیاسی‌و ئابووری لەعیراق).
نامەكە زانیاری بەنرخی تێدایە لەسەر ژیان‌و كارەكانی ساسۆن. بەپێویستم زانی لەكڵاورۆژنەی ئەو كتێبەوە ئەم كەسایەتییە گرنگ‌و كاریگەرو سەرنجڕاكێشە بەخوێنەری كورد بناسێنم.
ساسۆن حەسقیل كەسایەتییەكی دیار‌و سەرنجڕاكێشی جوولەكەی عیراق بوو، رۆڵێكی دیاری سیاسی‌و ئابووری‌و ئیداری‌و پەرلەمانی لە سێ‌ سەردەمی جیاوازدا هەبوو، ئەوانیش سەردەمی عوسمانی‌و ئینتدابی بەریتانی‌و حكومەتی پاشایەتی(1921-1932).
لە 17ی ئازاری 1860 لەشاری بەغدا لەدایك بووە‌و لەئامێزی خێزانێكی دەوڵەمەندی جوولەكەی شاری بەغدا‌و  لەخانوویەكی خۆشی سەر كەناری دیجلەپەروەردە بو‌و. خانەوادەكەی هەموو پێداویستییەكانی ژیانێكی خۆشگوزەران‌و خوێندنیان بۆ دابین كرد.
هەرئەوەش وای كردووە لەراقیترین قوتابخانە‌و زانكۆكانی بەغدا‌و ئەستەنبول‌و لەندەن‌و ڤییەننا بخوێنێ‌‌و خۆی بەزانست‌و زانیاری بەنرخ پڕ چەك بكات‌و سەرمایەیەكی مەعریفی‌و ئەكادیمی كۆبكاتەوە‌و شارەزای بوارەكانی ئابووری‌و بازرگانی‌و قانونی بووە.
 بێجگەلە لەزمانی دایك(عیبری)، زمانەكانی عەرەبی‌و ئینگلیزی‌و توركی‌و فارسی‌و فەرەنسی‌و یۆنانی‌و لاتینی بەباشی زانیوە.
بەحوكمی ئەوەی لەخێزانێكی جوولەكەی رۆشنبیر بووە، بایەخێكی زۆری بەخوێندنەوە داوە‌و خاوەنی كتێبخانەیەكی گەورە‌و دەوڵەمەندی سەرچاوە زانستییەكانی سیاسی‌و ئابووری‌و بازرگانی‌و مێژوویی‌و قانونی بووە.
سەرباری  ئەوەی كە كەسێكی جوولەكە بووە، بەڵام لەبەرئەوەی كە توانایەكی زۆری ئیداری‌و قانونی‌و ئابووری هەبووە، لەلایەن دەسەڵاتەكانی عوسمانی‌و ئینگلیز‌و پاشایەتی عیراق بایەخی زۆری پێدراوە‌و پۆستی باڵای وەرگرتووە.
كە خوێندنی لەدەرەوەی وڵات تەواو كردووە‌و گەڕاوەتەوە بەغدا‌و هێشتا تەمەنی 24 ساڵ بووە، بەهۆی ئەوەی چەند زمانێكی زیندووی جیهانی زانیوە، پۆستی وەرگێڕی ویلایەتی بەغدای دراوەتێ‌ كە پۆستێكی گرنگ بووە‌و ئەلقەی گەیاندنی والی‌و كونسڵحانە بیانیەكان بووە، ماوەی بیست ساڵ (1884-1904)لەو پۆستەدا بووە‌و لەگەڵ 7 والیدا ئیشی كردووە‌و بەرێی كردوون. ئەوەش نیشانەی بەتوانایی‌و شارەزایی بووە لەو پۆستەدا كە هیچ والییەك نەیتوانیوە دەستبەرداری بێت.
دواتر ماوەی چوار ساڵ(1904-1908) بەڕێوەبەری كەشتیڕانی حەمیدیە بووە.
ساڵی 1913 بووە بەراوێژكاری وەزارەتی كشتوكاڵ‌و بازرگانی عوسمانی لە ئەستەنبوڵ.
وەك ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عوسمانیش خزمەتی كردووە‌و لەساڵانی 1908تا 1914 سێ‌ جار وەك نوێنەری شاری بەغدا بەئەندامی پەرلەمان هەڵبژێردراوە.
لەدوای هەڵوەشانەوەی ئیمپراتۆریەتی عوسمانی‌و دامەزراندنی دەوڵەتی عیراقدا لەٍساڵانی (1921-1925) لەپێنج كابینەی وەزاریدا، بەهۆی شارەزایی لەبوارەكانی دارایی‌و ئابووری‌و بازرگانی، بێ‌ ركابەر وەزیری  دارایی بووە‌و رۆڵی دیاری هەبووە لەداڕشتنی سیستمی دارایی عیراق‌و دارشتنی یاساكانی گومرگ‌و باج‌و پولی دارایی.
لەساڵانی (1925-1932) ئەندامی ئەنجومەنی نوێنەرانی عیراق بووە لەسێ‌ خولی پەرلەمانیدا‌و بەحوكمی ئەزموون‌و شارەزایی لە بوارەكانی دارایی‌و یاساییدا، زۆربەی خولەكان سەرۆكی لیژنەی ئەو بوارانە بووە بەتایبەت دارایی‌و شوێن پەنجەی بەدارشتنی چەندین یاساوە دیارە.
نەخۆشی دەرفەتی پێنەدا زیاتر خزمەت بكا، هاوینی 1932 بەمەبەستی چارەسەری پزیشكی سەردانی شاری پاریسی كرد، بەڵام بەهۆی سەختی نەخۆشییەكەیەوە  لە رۆژی 31ی ئابی 1932 لەتەمەنی 72 ساڵیدا كۆچی دوایی كرد‌و هەر لەپاریس بەخاك سپێردرا.
ئەوەشی جێگەی سەرنجە ساسۆن لەژیانیدا ژنی نەهێناوە‌و بەڕەبەنی ماوەتەوە‌و نووسەری كتێبەكەش مەسەلەی ژن نەهێنانەكەی بەمەسەلەیەكی شەخسیی نهێنی‌و شاراوە لەقەڵەم ئەدات‌و پەی بەو نهێنیە نەبردووە.
ساسۆن سەحقیل كەسێكی پاك‌و دڵسۆز بوو، هەر بۆیەش سەرباری ئەوەی كە جولەكەش بوو، خۆشەویستی هەموو پێكهاتە جیاوازەكانی عیراق بوو.
هەر بۆیەش زۆربەی خەڵكی عیراق بە كۆچی دوایی دڵگران بوون‌و لە رۆژی 7ی ئەیلولی 1932 لەشاری بەغدا پرسەیەكی گەورەی بۆ دانرا‌و ژمارەیەكی زۆر كەسایەتی سیاسی‌و  دەوڵەتی‌و پەرلەمانی‌و بیانی‌و كۆمەڵایەتی  بەشداری پرسەكەیان كرد‌و هاوخەمیان بۆ دەربڕی.
شاعیری گەورەی عیراقی (مەعرووف رەسافی) قەسیدەیەكی ماتەمی بەناوی شێخی پەرلەمان لەو بۆنەیەدا خوێندەوە.
ئەوەی جێگەی سەرنجە ساسۆن خانوویەكی گەورەی لە كەناری روباری دیجلە هەبوو كە تەمەنی خانووەكە زیاتر لەسەدەیەك دەبوو، بەپێی راپۆرتێكی تەلەفزیۆنی (ئەلمەدا)، دەستەی باڵای شوێنەوار وەك خانوویەكی دێرین‌و كەلەپووری ناساندبووی. كەچی ئەمانەی بەغدا دانی بەكەلەپووربوونی ئەو خانووەدا نەنا‌و لەساڵی 2016 بڕیاری تێكدانی دا‌و سەرباری سكاڵای یاسایی لەدادگا بڕیارەكە چووە بواری جێبەجێكردن‌و خانووەكە تەخت كرا.
بەپێی ئەو راپۆرتە ئەو خانووە كە تا ئەم دواییە مابۆوە‌و وەك خانوویەكی كەلەپووری یەكەم وەزیری دارایی عیراق ناسێنرابوو، تێكدانەکەی جێگەی ناڕەزایی و لەدەستدانی سامانێکی کەلەپوورییە
خەلیل عەبدوڵڵا.