- ئێستا كچێك نیشتمانمە- ی شێركۆ بێكەس، وەك نموونە-

   بونیادی گۆڕانكاری لەدەقی شیعریدا
   - ئێستا كچێك نیشتمانمە- ی شێركۆ بێكەس، وەك نموونە-
   پ.د.زاهیر لەتیف كەریم

پ.د.نیان نەوشیروان فواد مەستی 
ڕەخنەگری فەڕەنسی وجیهانی جان بیاجیە سەبارەت بەچەمكی بونیاد دەڵێت " بونیاد بریتیە لەكۆمەڵێك گۆڕانكاری كەهەر یەكەیان خاوەن خەسڵەت وشوناس ویاسا وتایبەتمەندی خۆیەتی".بۆ تێگەیشتن لەم بونیاد وگۆڕانكارییە،خوێنەر ،لەلایەكەوە،پێویستە بەدوای هۆكاری گۆڕاتكارییەكاندا بگەڕێت ولەهەمان كاتدا هەڵوێستەش لەسەر ئەو گۆڕانكارییانە وەربگرێت وتەنها لەدوورەوە نەڕوانێتە گۆڕانكارییەكان.لەلایەكی تریشەوە پێویستە چاوپیاخشاندنەوەیەك  بەواقیع وڕوودا وسروشتی زەمەندا ئەنجام بدات. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەلەزەمەنی گێژاوی تازەگەریدا چەندین گۆڕانكاری ڕوو دەدەن كەزۆربەی هەرە زۆریان شاراوەن وپێویستیان بەكردنەوە هەیە.كردنەوەی كۆدە نهێنییەكان پێویستی بەخوێنەری ئەزموون وڕۆشنبیرە كەتوانای بەكارهێنانی سەرجەم گۆشەكانی خوێندنەوەی هەبێت.سەرەتا لەو پرسیارانەوە دەست پێبكات كەبەدوای مانای ماناكاندا دەگەڕێت بەتایبەتی لەڕووی بوونگەرایی وجوانگەرایی وزانستگەرایی.دواتر بۆ نێو فۆڕمی ماناكان بەوپێیەی هەر مانایەك خاوەن چەند فۆڕمێكە وخۆی نابەستێتەوە بەفۆرمێكی دەربڕینی وتێگەیشتنی دیاریكراو.كەواتە بەها گەورەكانی وێنە ماناییەكان خۆی لەڕێكخستنی ئەزموونەكاندا دەبینێتەوە كەهۆكارە بۆ ئاشكرا كردنی مانا قوڵەكانی بوون وژیان (4 : 17).لێرەدا شاعیرەكان بەسوود وەرگرتن لەسەرچاوە وسەرچاوەلێگرتنەكان چەندین بونیادی نوێ دەخوڵقێنن كەپێشتر خوێنەر وەك پێویست ئاگاداری نییە چونكە بەكارهاتنەكان ڕاستەوخۆ نین ودەورە دراوە بەچەندین خوازە وخواستنەوە كەئەمە بەلای ڕیڤاتیرەوە پێی دەوترێت "هەڵواسینە خوازەییەكان" (5: 135 ).
لەم لێكۆینەوەیەدا جەخت لەسەر ئەم بونیادە گۆڕانكارییانەی خوارەوە دەكەین:
یەكەم: بونیادی گۆڕانكارییە جێگەییەكان.جێگە هەڵگری زیاتر لەیەك ناسنامە ومانایە.لەهەمان كاتیشدا ئاماژە بەجێگە لەدەقی شیعریدا ئاماژەیەكی ئاڵۆز وناجێگیرە ودوورە لەمانا واقیعییەكان.بۆ نموونە،سابونكەران بریتی نیە لەو شەقامەی كەلای هەمووان ناسراوە بەڵكو پێدەنێتە قۆناغی چۆنێتی وچەندێتی ماناكان.مەڵبەندێكی سیاسی یان جێگەی شۆڕشگێران وئەنجامدانی چالاكییە نەبەردییەكان.یان سەرچاوەیەكی بەنرخی پێشەنگەكان. ئەمەش دەرئەنجامی پەیوەندییەكانێتی لەگەڵ چەمكە فیكری وسیاسی وئەدەبی وڕۆشنبیرییەكان كەلەبنچینەدا خۆیان لەچوارپەیوەندی سەرەكیدا دەبینێتەوە:
1- پەیوەندی بونیادی جێگە بەدۆخە سۆسیۆڵۆژییەكان.ئەم جۆرە جێگەیە لەدەقەكەی شێركۆ دا مۆتیڤێكی كاریگەر وبزوێنەرە وتوانای كۆكردنەوە وجوڵەی تاكەكانی هەیە بەوپێیەی تاكەكان هەڵقوڵاوی ئەو جێگانەیە وتەنانەت بۆتە شانۆی مشتومڕ وململانێ وئارگیومێنتە چارەنووسازەكان.بەر لەهەموو شتێك لەجێگە گەورەوەكەوە،كە كوردستانە،دەست پێدەكەین. كوردستان،نیشتمانە دابەشكراوەكەی شاعیرە. لەلایەكەوە دابەش بووە بەسەر دوو جەمسەری زەمەنی جیاواز،زەمەنی رابردوو كەجوانییەكان لێرەوە دەست پێدەكات.زەمەنی ئێستا،كەجوانییەكان لێرەوە ناشیرین دەبن.لەلایەكی ترەوە،دابەشبوونی نیشتمان بەسەر دەسەڵاتداران وبێدەسەڵاتدران،یان بەسەر دەستڕۆشتووان وهەژاراندا.لەم نێوەندەدا جیاوازییەكان بەزەقی دەبینرێن.لەهەمان كاتیشدا گۆڕانكاری تەواو بەسەر بونیادی جێگە  وتاك ودۆخە سایكۆڵۆژیاكاندا ڕوو دەدات.لێرەدا هۆكاری سەرەكی ئەم گۆڕانكارییە خۆی لەگۆڕینی ئاڕاستەی هەڵوێستە وبیركردنەوەكاندا دەبینێتەوە بەتایبەتی خاوەن دەسەڵاتدراران. بەمەش نیشتمان بۆ دەسەڵاتداران بەهەشتێكی سەر زەمینە ودۆزەخێكیشە بۆ هەژاران.لەم چركە ساتەدا بێزاری وڕقەكان،لای تێكڕای خەڵكی، لەدایك دەبن:
 دەمەو عەسرەو
 چون چڕوچاوی نیشتمان
 هەوا گرژەو.. گەڕەك مۆنەو
 _ _ _ _     _ _ _ _ _
 هەر لەم كۆڵانەی ئێمەدا
   دەرگا لە لەچوارچێوەی خۆی و
  شووشە لەپەنجەرەی خۆی و
  سیلەی كۆڵان لەكۆڵان و
  كۆڵان لەدیوار بێزارە! (2: 8-10)
لەبەرامبەردا، دەسەڵاتداران ،لەجیاتی خاوكردنەوە وچارەسەری دۆخەكان،خۆیان لەنێو پێچەوانەكاندا دەبیننەوە وسەرقاڵییەكانیان پەیوەستە بەسێڕسكێنی دیموكراسی ودامەزراوە نەوتییەكان وبەرژەوەندییە تەسكە تایبەتییەكانیان هەر وەك شاعیر دەڵێت:
 ئەی نیشتمانی تازە پیاكەوتوو!
 لەئێستەدا تۆ ئەگەر لەبەر سەرقاڵی
  بەبۆنكردنی نەوتەوە،سەر نەپەرژان،
  بەهۆی گەمەی سێ ڕیزكێنی دیموكراسی و
  سەر نەخورانت بەهۆی كورسی وەزارەت و
 بەسەفەری هەندەران وخەلیجەوە 
  بیرت نەبێ! ( 2: 141-142)
یان ئەوەتا سفرەی خوانەكان،بەهۆی گەندەڵییە ئابووری وسیاسییەكانەوە،جیاوازیان تێكەوتووە وپاشماوەی خۆراكی خاوەن تەلارەكان هێندەی گەڕەكێكی برسییە:
 بەرمیلی بەردەمی دەرگای
  تەلارە ماڵێكیش وتی:
  هەر بەتەنها پاشماوەكەم هێندە قورسە
  بەگەڕەكێكی برسێتی هەڵناگیرێ (2: 49)
ماڵە هەژارێكیش،كەشاعیر نوێنەرایەتیان دەكات، بەم شێوەیە باس لەخۆی دەكات:
 لەماڵەوە ڕۆژێ سفرەكەمان وتی:
  لەنێو ئێمەشدا بەختەكان لەیەكتر جیان!
 تیاماندایەو گەلێ زۆرن ئەو سفرانەی
 هەتیوبار وبێوەژن وتەنها جارێك
  سەری خۆیان نەدیوە پڕبێ لەقاپی 
 سك بەختەوەر! بیرم نایە نانێكی من لەدڵەوە
پێكەنیبێ وكەوچكێكم وتبێتی: وا تێرم خوارد (  2: 52)
2- پەیوەندی بونیادی جێگە بەدۆخە سایكۆڵۆژییەكان.لای شێركۆ،نیشتمان بەگەورەیی وسلێمانی بەبچووكتر،لەڕووی سایكۆڵۆژیاوە،گوشارێكی بێ سنووریان خستۆتە سەر تێكڕای تاكەكان.ئەم دوو جێگەیە لەلایەن دەسەڵاتەوە بەڕێوە دەچێت وتاكەكان سەرجەم ڕۆڵەكانی لێ سەندراوەتەوە وبێبەشبوونیش فاكتەرێكی بنچینەیی دوورخستنەوەیە لە پڕۆسەی بەڕێوەبردن.دەرئەنجامی ئەم كردارە، دۆخ وهەستی تاكەكان لەڕووی سایكۆڵۆژیاوە ناجێگیر دەبێت وبەڵكو لەزۆر حاڵەتیشدا باڵانسی هەستەكانیان بەرەو تێكچوون دەڕۆن وگرژی وتوڕەیی وهەڵچوونە سایكۆڵۆژییەكان دەبنە دیاردەیەكی سەرەكی كاردانەوەكان.واتە،لەدەستدانی كۆنتڕۆڵە ساێكۆڵۆژییەكان دەگەڕێتەوە بۆ خراپی سستمی بەڕێوەبردنی حوكم كەسەرجەم دەسەڵاتی ڕەهای بیركردەوە وكاركردن لەدەست هێزی دەسەڵاتدایە وتێكڕای خەڵكی وتاكەكان بێبەش دەبن لەپڕۆسەی بەشداربوون وبەگەڕخستنی پڕۆژەكان بەتایبەتی لەڕووی سیاسی وئابووری وڕۆشنبیریی وكارگێڕییەوە.شێركۆ لەكاتی هەڵچوون وتووڕەبوونە بێ سنوورەكانیدا سەرجەم دروشمەكانی نیشتمان،وەك یەك دەنگی ویەك ڕەنگی،بەدرۆ دەخاتەوە ودەیشوبهێنێت بە پارەی قەڵب وسەرجەم جوانی وكارنامە وبەهاكانی لێدەسەنێتەوە:
ئەم سروودە وەكو پارەی قەڵب ناچێ!
   هیچ كەسێك وهیچ دوكان وهیچ بازاڕێ و
  هیچ عەقڵێك و
   هیچ گوێچكەیەكی بێزاری
   ئەم سەردەمە لێم وەرناگرێ (2: 53)
لەمەش ئاشكراتر وتوڕەتر وناڕازیتر  یاخیبوونی خودی شاعیرە وچیتر،بەرامبەر گەندەڵییەكان، بێدەنگ نابێت وئەوەی لەناخ ودەروونیدا هەیە دەری دەپەڕێنێت ودوا بڕیاڕیش هاوڵاتیبوونی خۆی لەنیشتمان ڕەتدەكاتەوە وبەڵكو دەشیسڕێتەوە:
                                من ناوم " ناڕازییە"
 لەدایكبووی شاری یاخیبوون 
 گەڕەكی برسێتی وكۆڵانی كوێرەوەریم
  لێرە بەدواوە.. من سەر بەهۆزی بێدەنگیی نیم.
 من ڕێبواری سەر ڕێ وبانی
 هەتا هەتای چاوەڕوانی و
 دروشمی بێدەست وقاچ نیم.
 لەمڕۆ بەدواوە
   من هاوڵاتی خەریتەی
   نیشتمانێكی دزراو نیم (2: 80-81)
3- پەیوەندی جێگە بەدۆخە هەستی وناهەستییەكان.لەجێگەكەی شێركۆدا بەئاشكرا دوالیزمە وئارگیومێنتی نێوان هەست وناهەستدا بەدی دەكرێت.تێكڕای تاكەكان،كەشاعیر لەڕێگەی پڕۆسە شیعرییەكەیەوە نوێنەرایەتیان دەكات،خۆیان لەسێ جۆری زەمەنی هەستیدا دەبیننەوە.هەستی زەمەنی ڕابردوو كەپڕ بووە لەئومێد وهیوا وئاواتەكانی نیشتمان.هەستی زەمەنی ئێستا وداهاتوو كەنیشتمان بەهاكانی خۆی لەدەست داوە.لەبەرامبەردا، وەك  بەئاشكرا دەردەكەوێت، ناهەستییەكانیش لەهەمان كاتدا نیشتمانیان بەرەو قەیرانی سڕینەوە ولەبارچوون بردووە.هەتا نیشتمانیش هەبێت ئەوا دژایەتییەكانی نێوان هەست وناهەستی دوو جەمسەرە سەرەكییەكەی كۆمەڵگاش بەردەوامیان دەبێت.شێركۆ،دوای تێپەڕبوونی زەمەنێكی دوور ودرێژ ئەو هەستەی لا دروست بوو كە" چیتر نیشتمان ومەسەلە پیرۆزەكانبەموقەدەسی نامێننەوە" (2: 328).لێرە بەدواوە،وەك شێركۆ خۆشی دەڵێێت،یاخیبوون ودەسبەردان لەنیشتمانی ئێستا وڕابردوو  دەبێتە ستراتیژ وشیعرییەتی شاعیر(2: 328) شێركۆ دەڵێت:
 خۆ هەر من نا.
 ڕەشەباش وتی:
  ئەو هەموو گڤەگڤە و هەر گوێی نەگرت.
 چەخماخە وتی:
 ئەو هەموو برووسكە وداگیرسان و داڕژانانە و
   هەر گوێی نەگرت!
    _ _ _ _   _ _ _ _
 ..ئەم نیشتمانە پیرۆزە
 هەر گوێی نەگرت (2: 40-41)
بەهۆی وونبون ودووركەوتنەوەی هەستەكان لەدۆخە سروشتییەكانی خۆی،نیشتمانی گوێنەگر تەواو توشی غرور ولووت بەرزی بووە وبۆ جارێكیش دانابەزێت تا بزانێت خاوەن هەستەكان چییان دەوێت وداوای چی دەكەن:
   تۆ نیشتمان !
 ئەی ئەو پیاوەی لەقوللەی بەرزی
    غروری ناو سەرتەوە ئەڕوانیتە
   خواری خۆت وبۆ جارێكیش دانابەزیت
   بۆ ناو گوردەمی برین ولای پاییزی
 ئەم هەموو ژانە چاوەڕوانانە(2: 98)
4-پەیوەندی جێگە بەدۆخە فیكرییەكان.لەجێگەكەی شێركۆ دا گۆڕانكاری بنچینەیی وبنەڕەتی لەفیكردا ڕوویان داوە.سەرەتا ولەزەمەنی ڕابردوودا گەڕان بەدوای قەوارەیەكی نیشتمانی ونەتەوایەتیدا.یان دروستكردنی جوگرافیایەكی دیاریكراوی سەربەخۆ بەنیشتمان.بەمەش نیشتمان خاوەن شوناس وكەسێتی وپیرۆزی خۆی بوو. ئەوانەشی كەهەڵگری دروشمی كۆمەنێست بوون ئایدیاكەیان تەواو لكاندبوو بەنیشتمانەوە.دوای دەسكەوتێكی نیمچە سەربەخۆیی،نیشتمان پێی نایە قۆناغێكی جیاواز لەفیكر وئێستا بەرژەوەندیییە میتریاڵیزمەكان بوون بەكەرەستەیەكی  هەرە پیرۆزی بیركردنەوەكان،بەئاڕاستەیەك،هەر وەك شێركۆ خوچی دەڵێت" دزێوییەكانی نیشتمان،وەك چەندەها دومەڵی پیس بەڕووخساری ئەم نیشتمانەوە دەرئەكەون...نیشتمان وەك ڕەمزێكی موقەدەس كۆتایی پێدێت" (2: 328-329).بەمەش جۆری بیركردنەوەكان بەرامبەر ماناكانی نیشتمان گۆڕانكاریان بەسەر دێت وهەر كەسە وبەپێی بەرژەوەندییەكانی خۆی ڕاڤەیان بۆ دەكات.بێگومان ئەمە زەنگێكی هەرە ترسناكی سڕینەوەی گوتاری فیكری وسیاسی كوردییە.شێركۆ هەندێك جار خەو بەجوانییەكانی زەمەنی بیركردنەوە ئایدیاڵیزمەكان دەبینێت ودەكەوێتە بەراووردەكان ودەڵێت:
   ئەم نیشتمانە
 منی بەهاری ڕاپەڕینی پیر كرد
 گۆرانیەكانی كردم بە پۆلێ
 باڵندەی باڵشكاو.
 بە خەونی دەم با.
ئەم نیشتمانە
  وەكو تۆ ئەی گەنجی سەرجادەی سەهۆڵەكە
  گۆرانیە سەوزەكانی منیشی زەرد كرد!
  وەك چاوی تۆ
چاوی گەڵاكانی منیشی تاریككرد! (2: 14-15)
دوهەم:بونیادی گۆڕانكارییە زەمەنییەكان.زەمەنیش هاوشێوەی جێگە خاوەن چەند  كارنامەیەكی جیاوازە كەسەرجەمیان لەدەرەوەی سنووری مانا سروشتییە واقیعییەكە كار دەكەن.بۆ نموونە،زەمەنی مەلیك مەحمود بریتیە لەدروست بوونی قەوارە نەتەواتی ودەوڵەتی وگرێدانی ناوچە وجێگە ودیالێكتەكان وزمانی ستانداری یەگرتوو.یان مەبەست لەزەمەن بریتیە لەزەمەنی شیعری كەتوانای دەربڕینی بابەت وڕوودا ودۆخەكانی هەیە.كەواتە بەكارهێنانی ئەم جۆرە لەزەمەن جیاوازە لەبەكارهێنانی زەمەنی گرامەری وفەلسەفی وخۆی زیاتر لەدیدە زەمەنییەكاندا دەبینێتەوە كەتوانای لەدایكبوونی زەمەنی هەیە (3: 55-67  ).بەمەش زەمەنی شیعری دەرئەنجامی ناڕەحەتی وگەندەڵی وزوڵم وستەمەكانە وشاعیریش لەم نێوەندەدا پێدەنێتە پڕۆسەی داهێنانە زەمەنییەكان ولەنێو زەمەندا چەندین وێنەی كاریگەری وتراژیدی دەخوڵقێنێت كەزۆربەیان نامۆن بەخوێنەر (1: 102 ).هۆكاری هەموو ئەمانەش لەبنەڕەتدا دەگەڕێتەوە بۆ سێ جەمسەری سەرەكی زەمەن:
یەكەم/ زەمەنی بێبەشبوون.لەزەمەنی دەقەكەی شێركۆ،پێش تریش،گەندەڵییەكان،بەشێوە گشتییەكەی،گەمارۆی شاعیریان داوە.ئەم دەقە دەبوو پێشتر لەدایك بوایە، بەوپێیەی زەمەنی گەندەڵییەكان نوێ نیە وخاوەن ڕەگێكی زەمەنی دوور ودرێژە وتەنها پەیوەست نیە بەزەمەنی ئێستاوە.ئەم دواكەوتنە دەكەوێتە سەر شانی شاعیر كەدرەنگتر هەستی بەزەنگی مەترسییەكانی گەندەڵی كردووە.یان بەهۆی پەیوەست بوونی بەئایدیاكەیەوە جۆرە چاوپۆشییەكی لەدۆخ وگەندەڵییەكان كردووە.بەڵام ماوەی ئەم چاوپۆشییە زۆری نەخایاند ولەزەمەنی دەقدا شاعیر تەقینەوەیەكی هەستی وفیكری وئایدیۆڵۆژی ڕوویاندا كەئێمەی وەرگر پێشتر ئەو پێشبینییەمان بۆ نەكردبوو.بەرفراوانی گەندەلًییەكان مۆتیڤێكی هەرە بەهێزی تەقینەوەكە بوون.بەئاڕاستەیەكی تر گەندەڵییەكان شاعیریان ناچار كرد كەچیتر چاوپۆشی لەدۆخ ومەسەلەكان نەكات .بەمەش گۆڕانكاری لەهەڵوێست وبەرنامەی شیعری شاعیر دەرئەنجامی بێبەشبوونی تێكڕای تاكەكانە لەزەمەنی دەقدا.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەئاست وڕێژەی گەندەڵییەكان هاوشێوە نین وئەوەی لەزەمەنی دەقدا تێبینی دەكرێت هاوشێوەی زەمەنی ڕابردوو نیە.وە ڕەنگە كێش وقەبارەی گەندەڵییەكان لەزەمەنی دوای دەقیشدا  گەورەتر بن.كەواتە،هێز وقەباری گەندەڵی وبێبەشبوون لەزەمەنی دەقدا گوشارێكی ووزەبەخش بوون بۆ شاعیر وەك ئەوەی گەر گەندەڵی وبێبەشبوون نەبونایە ئەوا شیعرەكەش لەدایك نەدەبوو.شێركۆ خۆی باس لەم گۆڕانكارییە دەكات ودەڵێت"ئێستا كچێك نیشتمانە بەچەند قۆناغێك گەیشتە كامڵ بوون..كتێبی بێزاربوونی گەنجێكی ئەم ڕۆژگارەیە.وەڕسبوون لەهەموو شتێكی نیشتمان..ئەوەی ئەم بەرهەمە لەهەموو بەرهەمەكانی ترم جیادەكاتەوە ئەوەیە..نیشتمان وەك ڕەمزێكی موقەدەس كۆتایی پێدێت.دیارە ئەمە بەپێچەوانەی بەشێكی زۆری تێكستەكانی ترمەوەیە كەنیشتمان لەناویاندا هەمیشە ڕووخسارێكی جوان وپاك بووە" (2: 328-329).لەدەقەكەشیدا دەڵێت:
 من خۆم ڕۆژ بووم
  بەڵام پڕیان كردم لەشەو
  من خۆم گۆمیلكەی نێرگز بووم
 پڕیان كردم لەپیرێتی و
  پووش وپەڵاش
  من بۆ خۆم ئێستە وئایندەم
 كەچی سواری مێژوویەكی كۆنیان كردم
 قەڵغانێك وشمشێرێكی
  ژەنگاوییان دایە دەستم (2 : 21)
دوهەم/زەمەنی تێكەڵبوونە زەمەنییەكان.بەهۆی خراپی دۆخە سۆسیۆڵۆژی وئابووری وبڵاوبونەوەی بێكاری وهەژاری وتاوان وگەندەڵیییە كارگێری ودادپەروەرییەكانەوە،زەمەنی نادادپەروەی وكارنەكردن بەسستمی یاسا ودەستوور زەمەنێكی واڵا وكراوەیە وتەنها نەبەستراوەتەوە بەزەمەنی دەق،هەر وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا.واتە جیڕی وئیلاستیسیسی گەندەڵییەكان سەرجەم زەمەنەكانی بەلای خۆیدا ڕاكێشاوە وبەمەش تێكەڵبوونێك لەزەمەندا دروست دەبێت وەك ئەوەی زەمەنەكان وەستابن ولەجوڵە كەوتبن.ئەمەش ئەوە دەگەنن كەكاردن لەسەر پڕۆسە فیكری وسیاسییەكان بەشێوەیەكی دەمامكی بەڕێوە چووە ودەچێت وتێكڕای تاكەكان ئاگاداری سروشتی پڕۆسەی بەڕێوەبردن نین وناشبن. بەئاڕاستەكی تر پەردەپۆشكردنی كارنامەی بەڕێوەبردنكاری گۆڕانكارییەكان دەبات بەڕێوە بەتایبەتی لەبواری هەڵوێستێتی وپەیوەستێتی بۆ خاك ونیشتمان.شێركۆ دوای هەستكردن بەمەترسییەكانی لەبارچوونی گوتاری كوردی، بەتایبەتی لەڕووی سیاسی وفیكری وئابوورییەوە،لەلایەكەوە  هەڵسەنگاندنی بۆ زۆربەی دۆخەكان كردووە وهەوڵی ئەوەشی داوە كەقەناعەت بەتێكڕای خەڵكی بكات وڕاشیانكێشێت بۆ نێو پڕۆسەكەی.لەلایەكی تریشەوە چاوپیاخشانەوەیەكی بابەتی وڕەخنەیشی بۆ بەرنامەكانی زەمەنی ڕابردوو ئەنجام داوە.ئەمەش بەومانایە دێت كەشاعیر ناچارە گۆڕانكاری لەبۆچوونەكانیدا بكات.بەپێچەوانەوە بەهای شیعر وشیعرییەتی خۆی لەدەست دەدات.بۆیە گەر نیشتمان لەزەمەنی ڕابردوودا موقەدەس بوبێت ئەوا ئێستا لەلایەكەوە گێلە ولەلایەكی تریشەوە بابەتێكی وونبووە وبەهاكانی خۆیش لەدەست داوە:
 من نیشتمانەكەم گێلە
  لەخوێن ساردی وبیرچوونەوە و
  بێباكیدا
 لەهیچ نیشتمانێكی تر ناچێ
  بۆیە منیش بڕیارم دا
   وەكو كراسێكی كۆن و
  چاویلكەیەكی شكاو و
  نامەیەكی بزركراو
 ئەوم لەبیر بچێتەوە (2: 201)
سێهەم/زەمەنی ئاشكراكردنی دۆخەكان.وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا،زانیارییەكان لەزەمەنی ڕابردوودا پەردەپۆش كرابوون.شێركۆ لەبەرامبەر هەڵوێستەوەرگرتن دەچێتە نێو تاقیگەی ئەزموونگەرایی و ووردكردنەوە وتاوتوێ وڕۆماڵكردنی زانیارییەكان.واتە قەبارەی ئەزموونەكان وپێگەیشتنی بیركردنەوەكان وهەستكردن بەپرسیارێتی ئێش وئازتر وزوڵمەكان كارێكی وایان كرد كەشاعیر ،لەبەرامبەر مەسەلە ودۆخەكان بێدەنگ نەبێت .هەموو ئەمانەش لەپێناو ئاشكردن وگۆڕینی دۆخەكانە.بەمانایەكی تر زەمەنی ئێستا وگوشارەكانی كارێكی ووزەبەخشی گۆڕانكارییەكان بوو.شێركۆ،لەلایەكەوە،لەپێناو بەرجەستەكردنی دۆخ ومەسەلەكان ولەلایەكی تریشەوە لەپێناو گۆڕینی سستمی بەڕێوەبردنی حوكم ناچار كرا كەزۆربەی هەرە زۆری جومگەكانی مەسەلەكان بۆ ڕای گشتی وتێكڕای خەڵكی ئاشكرا بكات ولێرەشەوە دروشمی فیكری وبیركرنەوەكانی خۆشی بۆ سەرجەم تاكەكان،بەدەسەڵاتیشەوە ،ڕوونبكاتەوە.بۆیە شێركۆ ئێستا ئەو كەسەی دوێنێ وپێرێی نیشتمانەكەی نیە،بەوپێیەی،وەك خۆی دەڵێت،نیشتمان ڕۆحی خستبووە نێو چوارچێوەی ڕووبەرە تەسك وتەنگەكانەوە:
 من ئەو كەسەی دوێنێ وپێرێی
  ئەم شارە نیم!
 ئێستا باران هاوڕێمە و
 شەدەی سەرم گۆرانییە و
  جلی شیعرم لەبەردایە و
  هەتاو بووە بەجادەم و
  ئایندەشم لەگەڵدایە!
  نیشتمانڕۆحی منی خستبووە ناو چوارچێوەی
  تەنگەبەری خۆیەوە (2: 210-211).
لەم گرتە وێنەییەدا لەوە دەگەین كەشێركۆخاوەن هەستێكی سۆزداری بەرزە ،بەرزتر وجوانتر لەپەیوەستە ئایدیۆڵۆژییەكانی زەمەنی ڕابردوو.ئێستا زۆر ڕاشكاوانە، وبێ ئەوەی شەرم لەبەرامبەرە دەسەڵاتەكان بكات، دەچێتە نێو جومگەكانی گەندەڵی نیشتمانی ئێستاوە:
  ئەو نیشتمانەیان گوزەشت
 - من نەمدیبوو- وەكو ئەڵێن:
  كەهێشتا فێری درۆ و دەلەسە و
  قاچاغچێتی سەر سنوورەكان نەببوو
فێری بەرتیل وەرگرتن وگۆڕینەوەی
  خوێن بەچەك وفێری چنینی دێوجامەی
    دیبلۆماسی وسەمای ورچ ومەیمون ئاسای
 ناو كۆنگرەكان نەبووبوو (2: 275) 
سێهەم:بونیادی گۆڕانكارییە ئایدیۆڵۆژییەكان.لەپڕۆسەی ئەدەبی وسیاسی وشیعریدا ئایدیۆڵۆژیا چەق وقورسایی كاركردنە وەك ئەوەی ژیان بەبێ ئایدیۆڵۆیا كارەكانی پێ نابرێت بەڕێوە.بۆ نموونە،ئایدیۆڵۆژیای كڵاسیزم بریتیە لەنزیكبوونەوە لەدەسەڵاتی باڵا دەست بەنموونەی كەنیسە وپیاوانی ئاینی وئۆرۆستكرات وپاشا ودەرەبەگ وئاغاكان.هەروەها بریتیە لەبەكارهێنانی جۆرێكیتایبەت لەفۆڕم وبابەت وزمان .جەماوەرەكەشیان هەڵگری هەمان ئایدیۆڵۆژیان. عەفەوەییەتەكەی ڕۆمانسیزمیش دەرئەنجامی ئایدیۆڵۆژیایەكە كەسۆز وئەندێشە دەیبات بەڕێوە. لەڕیالیزمیشدا فیكر وئایدیایەكی سیاسی كارەكە ئەنجام دەدات. بەمەش گەرچی ئایدیۆڵۆژیا لەناوەڕۆكدا بەمانای پەیوەستێتی دێت بەڵام لەهەمان كاتدا لەڕووی فۆرمەوە وبەپێی قۆناغە زەمەنی وئەزموونییەكان گۆڕانكاری بەسەر دێت.شێركۆ،بەوپێیەی تاكێكی شۆڕگێر وبوێر وخاوەن هەڵوێست بوو لەبواری فیكری وسیاسی وئەدەبی (تاكێكی بزێو وكاریگەری قوتابخانەی ڕوانگە) ،هەستی بەمەترسییەكانی گەندەڵی كردووە ولەپێناو بەرجەستەكردنی دۆخی گەندەڵییەكان تەواو دەترازێت لەنیشتمانی ئێستا و وەك هێچ سەیری دەكات،ئەمە لەكاتێدا هەر ئەم نیشتمانە لەزەنەنی ڕابردوودا بابەتێكی كاریزما بوو.لەهەمان كاتدا شێركۆ، لەبنچینەدا،پەیوەست بوو بەجەماوەرێكی مامناوەند وتێكۆشەر وفیداكار  كەهەر لەسەرەتاوە لەپێناو ئەو جۆرە جەماوەرەدا كاری كردووە.هەر لەبەر ئەمەشە گەر لەزەمنی دەقەكەیدا وپێشتریش گۆڕانكارییەك لەهەڵوێستە وبۆچوون وبیركردنەوەكانیدا ڕوویان دابێت ئەوا ئەمە دەچێتە پڕۆسەی كار وكاردانەوە .لێرەش بەدواوە فۆڕمی خودێكی ڕاوەستاو دەگۆڕێت بۆ خودێكی بزێویی ئەكتیڤ.یان لەخودێكی كڵاسیكی بۆ واقیعی ودواتر بۆ میتافیزیكا كەهەندێك جار پێچەوانەكانیشی هەر ڕاستە بەوپێیەی جۆگۆڕكێی ڕۆڵەكان لەدەقدا بەبەردەوامییەكێكە لەتایبەتمەندییەكانی دەقێكی سەركەوتوو هەروەك چۆمسكی ئاماژەی پێداوە (   ) .گەر بێینە لای شێركۆ ئەوا ئەم سستمی زیگزاكە بەئاشكرا دەبینین.گۆڕانكارییەكە لەناونیشانی دەقەكەیەوە دەست پێدەكات لەكاتێدا دەڵێت"ئێستا كچێك نیشتمانمە".ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەلەپێش ئەم ئێستایەوە شتێكی تر نیشتمانی شاعیر بووە وەك ئایدیایەك یان هەستێكی نەتەوایەتی یان خاك وكەرەستەكانی.دواتر،بەشێوازێكی درامی،پێشەكییەك بۆ چەمكی گۆرانكارییەكان دادەمەزرێنێت وبەرە بەرە وبەشێنەیی دەچێتە نێو بەرنامەی كاركردنی گۆڕانكارییەكان ولەگەڵیدا پۆزشی لۆژیكی وعەقڵی وفیكری وسایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی وئابووری دەخاتە ڕوو.ئەمەش،لەلایەكەوە، لەپێناو دامەزراندنی هەڵوێستە وبووچونێكی نوێ،لەلایەكی تریشەوە بەمەبەستی ووروژاندن وكۆكردنەوە وقایلكردنی تاكەكانە،بەتایبەتی نەوەی نوێ،چونكە شاعیر ئەو هەستەی لادروست بووە كەگۆڕانكارییەكان بەنەوەی نوێ ئەنجام دەدرێت.بەدەر لەدەقەكەی خۆشی لەدوا ووتەی خۆیدا بۆ دەقەكەی دەڵێت"ئێستا كچێك نیشتمانمە،كتێبی بێزاربوونی گەنجێكی ئەم ڕۆژگارەیە.وەڕسبوون لەهەموو شتێكی نیشتمان.لەهەموو گەمە ناشیرینەكان" (2: 328 ).لەدەقەكەشدا ولەسەر زاری ئەو گەنجە"كامەران"دەڵێت:
   لەناو مندا
   بێزاریی هێند چڕبۆتەوە
 خۆم ئەبینم بێشەڵانم و
    دەراڵێكی ناو "زماك" م و
  تاڵێ هەتاو ناگاتە لام (2: 11)
لەشوێنێكی تردا،ئەم جارەیان وەك خودێكی بكەری شاعیر،بەئاشكرا ستراتیژییەتی بیركردنەوەی شاعیر بەرەو گۆڕان دەڕۆن لەكاتێكدا دەڵێت:
 منیش ئەمڕۆ
 خەمی گران وقورسی تۆم
  لەشیعرەكانم بەستووە
   بۆیە بەرەو بنی خەیاڵ 
  وەك تاڵەمووی جێماوی تۆ
 كەوتوومەڕێ وئەڵێم خوایە
  بەشكوو شەوان شیعرم لەوێ
 ببن بەشەمی داگیرساو لەژێر ئاوداو
  _ _ _ _    _ _ _ _
  یادی ئەم غەدرە ئەنووسێ (2: 131-132).
ڕۆزانا ش،كەئەكتەرێكی سەرەكی دەقەكەیە وهاوشێوەی كامەران نوێنەرایەتی نەوەی نوێ دەكات،ڕۆڵی ڕزگاركەر وزیندووكەرەوە دەبینێت بۆ شاعیر.لەكۆتایی دەقەكەدا ودوای وەڕسبوون وبێزارییەكی زۆر وپشتگوێخستنی داواكارییەكانی چاكسازی وگەورەبوون وهەڵەوسانی گەندەڵییەكان،یان دوای ڕۆچوونی نیشتمانی كۆن بەناخی زەویدا،نیشتمانە تازە ونوێیەكی كامەران وڕۆزانا بەدەردەكەون وهەردوو بەجووتە بەرەو جیهانی عیشقێكی نموونەیی دەفڕن كەتەواو ئازادی وسەربەستییەكانی تێدا بەرجەستە دەبن.خەیاڵ،لێرەدا،بەتەواوی جێگە بەواقیع لێژ دەكات وخۆی دەبێتە بونیادێكی بزوێنەرێكی هەمیشە زیندوو بۆ تاكەكان:
   نیشتمانی كۆن خەریكە دابچێت وئاوا ببێ
   تۆزێكی تر نیشتمانە تازەكەی خۆم
  "ڕۆزانا" هەڵدێ وپێكەوە 
   وەك دوو پرسیاری نێر ومێ
  تازە وتینوو
  كەڵەگەتر لەدروشم ولەمنارە و
  _ __ _   _ _ _ _
  هەردوو بەجووت
   قۆڵ لەقۆڵی یەكتریدا
  گوڵ بەدەم و
   هەتاو لەچاو
 سەربەرەو ژوور ئەبینەوە
   بۆ ئەو باخچەی عەشق وخەونەی
  نە زەرد ئەبێ و
  نەپیر ئەبێ و
   نەئەیشمرێ (2: 277-278)
چوارهەم/بونیادی گۆڕانكارییە ئەبستیمۆڵۆژییەكان.ئەبستیمۆڵۆژیا بریتیە لەڕێبازێكی ئەزمونگەرایی مەعریفی كەپشت بەچەمكە واقیعی ودیاردەییەكان دەبەستێت.لەهەمان كاتیشدا ،لەڕێگەی بنەما زانستی وڵۆژیكی وعەقڵییەكانەوە، ڕەخنەی توندیش لەو چەمكانە دەگرێت. ئەمەش لەپێناو گواستنەوەی مانا ئاسایی وسروشتی وسادەكانە بۆ مانا قوڵ وپڕ هێماكان.لێرەشەوە گەمەی ماتماتیكی بابەتەكان بەدەردەكەون وتێبینی وچاودێری خاوەن مەعریفییەكان لەلایەن وەرگر وخوێنەرە نموونەییەكانەوە بەهەند وەردەگیرێن.شاعیر كەبونیادێكی هەستیاری جیاوازە لەڕێگەی پەیوەندیە عەقڵی وڕۆشنبیرییەكانیەوە توانای پێناسەی ڕاستییەكانی ژیانی هەیە.تا ڕێژەی توانا مەعریفییەكان لەئاستێكی گەورە وبەرفراواندا بێت ئەوا ڕووبەری گومانەكان بەرەو مەسەكان گەورەتر دەبێت.هەر لەبەر ئەمەشە،لەلایەكەوە ئەبستیمۆڵۆژیا لەسێ گۆشەی سەرەكی پێك دێت،ئەوانیش ڕاستییەكان وبڕواكان وپاساوەكان.هەر وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا، گەرچی،شێركۆ دەبوو پێشتر هەستی بەمەترسییەكانی فیكری وسیاسی وئابووری وگەندەڵییەكانی ووڵاتی بكردایە بەڵام ،لەگەڵ ئەمەشدا،وێنە كەڵەكە بووەكان لەزیهنی شاعیردا پارێزرابوو لەهەمان كاتیشدا دەقەكەیان جوانتر ودەوڵەمەنتر كردووە.جگە لەمەش، شێركۆ خۆشی دەڵێت"ئێستا كچێك نیشتمانە بەچەند فۆناغێك گەیشتە كامڵ بوون " (2: 328) .مەبەستمان لەم زانیارییە ئەوەیە كەشاعیر لەنێو وێنە جوراوجۆر وكەڵەكەبووەكاندا زۆر بابەتیانە وبەشێوازێكی كاریكاتێری وڕەخنەیی تەواو چۆتە نێو ڕاستییەكانی ژیانی سۆسیۆڵۆژیا وفیكری وسیاسی وئابووری كۆمەڵگای كوردییەوە.وێنەگرتنی ڕاستییەكان وبەرجەستەكردنیان لەڕێگەی باوەڕێكەوە دروست دەبێت بەنموونەی گۆڕانكاری وچاكسازی ودادپەروەری ویەكسانی وئازادی . سروودە جۆراوجۆرەكانی دەقەكەبەشێكی گرنگی پاساوەكانە وهەر سروودێك وجۆرێك لەپاساو.چەندێتی وجۆرێتی پاساوەكان لەپێناو قایلكردنی تاكەكان وئاشكراكردنی مەسەلەكانە.لەلایەكی تریشەوە ئەبستیمۆڵۆژیا لەسێ كەناڵی كاركردنی ترەوە پێك دێت وەك:
یەكەمیان،هەستی. ئەزموونی شاعیران جۆرێكە لەئەبستیمۆڵۆژیا.واتە ئەزموونەكان مۆتیڤێكی هەرە گرنگی دەستكەوتە ئەبستیمۆڵۆژیاكانە.گەڕان بەدوای ماناكان وهەڵسەنگاندن وكۆكردنەوەی ئەزموونەكان لەڕێگەی هەستەكانەوە ئەنجام دەدرێن.واتە هەستكردن بەرامبەر شتەكان وتێگەیشتن وڕاڤەكردنیان بەرپرسیارێتییەكی ئەبستیمۆژیایە ولەوێشەوە سەرجەم دەگا داخراو وتاریكەكان بەرەو كردنەوە دەچن.هەر لەبەر ئەمەش بوو شاعیر وئەدیبە ڕۆشنگەرەكان هەمیشە لەهەوڵی خوڵقاندنی ڕژێمێكی ڕووناكبیری وئەبستیمۆڵۆژیاییدا بوون وەك ئەوەی ئەم كارە پێویستییەكی ڕەوشتی وفیكری وسۆسیۆڵۆژی بێت بۆ كۆمەڵگا.دووركەوتنەوەش لەم كارە ئەوا كۆمەڵگا دووردەخاتەوە لەپڕۆسەی ئەزموونگەرایی. مەسەلەكانیش لەڕێگەی ئەزموونگەراییەوە ئەنجام دەدرێن.شێركۆ ،لەڕێگەی كاریگەرییە شیعری وئەدەبییەكانەوە،بەتایبەتی كاریگەرییەكانی بێكەس ی باوك،هەر لەسەرەتاوە هەستێكی هونەری وشیعری وفیكری لادروست ببوو.هەست لەگەڵ ئەزموونەكاندا هەمیشە لەگەورەوە بەرەو گەورەتر دەڕۆشت.قۆناغە شیعرییەكانی شاعیر ئەم ڕاستییە دەسەلمێنن.ئەوەتا لەدوا وتەی خۆیدا بۆ دەقەكەی دەڵێت"لەم دەقەدا ویستوومە لەشێركۆ ی جاران جیابمەوە.ویستومە بچمە ناو ناخ ودڵ ودەروونی گەنجێكی وڵاتەكەمەوە" (2: 329-330).لەدەقەكەیدا بەرەو بەمرۆڤكردنی شتە بێ گیانەكان ڕۆشتووە وەك درەخت  ودیوار وكێڵگە وباڵدار ومەترە (2: 330).ئەمانەش كەرەستەیەكی بەنرخی تازەگەرییە لەئەدەبیاتی هاوچەرخی جیهانیدا.قوڵًی هەستەكانی چۆتە نێو وێنە كاریگەرییەكانی ژیانی هاوچەرخی كۆمەڵگای كوردی.وێنەگرتنی وێنەكانیش پێویستی بەئەزموونێكی سۆزداری وهەستی پڕۆفیشناڵ هەیە. بەپێچەوانەوە وێنەكان زۆر بەسروشتی لەدایك دەبن وكاریگەرییەكانی وەك پێویست نابن.واتە شێركۆ گەرچی هەر لەسەرەتاوە چەمكی شۆڕشگێری ڕیاڵیزمی هەڵبژارد،بەڵام، لەگەڵ ئەمەشدا،تاكێكی هەستیاری ڕۆمانسیزمیش بووە بەتایبەتی لەدەقی لێكۆڵینەوەكەماندا.وێنە نیگەتیڤەكانی ژیان بەهۆی گەندەڵییەوە زۆر كاری تێكردوون وبۆتە بەشێكی هەرە گەورەی شیعرییەتی دەقەكە.زۆربەی هەرە زۆری وێنە گرتەییەكانی لەكۆڵان وشەقام وجێگەكان ئەنجام داوە.كاتەكانیش كراوەن وهەندێكیان بەشەو،هەندەكەی تر بەڕۆژ.هەندێكیان پڕن لەحەسرەت،هەندەكەی تریان لەحەز وجوانییەكان بەوپێیەی بونیادی دەقەكەش لەدواڵیزمەی جوانی وناجوانی پێكهاتووە.ئەم تێكەڵبوونە بەتێكڕای خەڵكی،كەهاوشێوەی تێكەڵبوونەكەی ڕۆمانسیزمەكانە،ئەزموونێكی ئەبستیمۆڵۆژی دەخوڵقێنێت:
 لەسەر جادەی سەهۆڵەكە ڕاوەستاوم
  ئەم ئێوارەیە من پڕم
 لەوردە شووشەی شكاوی
 پەنجەرەی ئەم شارە (2: 137)
 لەسەر جادەی سەهۆڵەكە ڕاوەستاوم
 تەماشاكانم پڕپڕن لەدواڕۆژ
  لە ڕۆزانا ولە مانگەشەو (2: 257)
زەمەنی ووڕێنەی گەندەڵییەكان ستراتیژیەتی بیركردنەوەی شاعیریان گۆڕیوە وئەو شاعیرەی كەپێشتر هەڵگری پەیام وئایدیۆڵۆژایەكی فیكری سیاسی بوو(سوشیالیستی ونەتەوایەتی-بەپێی قۆناغەكان ) ئەوا ئەمڕۆكە هەمان شاعیر لەڕێگەی گوشاری هەستەكانەوە بەرەو ئاڕاستەیەكی تر ڕۆشتووە وتەواو دڵی،وەك ڕۆمانسیزمەكان،ناسك بۆتەوە وسەرجەم وێنە كاریگەرییە سۆسیۆڵۆژییەكانی بێكاری وهەژاری ونادادپەروەری ونایەكسانییەكان گەمارۆیان داوە:
  ئەم دایكی "كامەران" ە
 ئەم ژنە پاقلە فرۆشە
  قەزوان فرۆشە،گوڵەبەڕۆژە فرۆشە
  ئەو دەنكە پاقلانە چۆن ئەلاوێنێتەوە
    _ _ _ _   _ _ _ _
  من ئەزانم چ حەسرەتێ لەو دڵەداو
   چ فركێسكێكی لانەوازەو
 چ تەماشایەكی بێوەژن
 لەو چاوانەدایە (2: 114-115).
دوهەمیان،عەقڵی.عەقڵ بەشێكی گرنگی بەدەستهێنانی ئەبستیمۆڵۆژیایە.هەستە بەكارهاتووەكانی خاڵی یەكەم لەڕێگەی بنەمایەكی عەقڵی وڵۆژیكییەوە دەچێت بەڕێوە.بەمەش بەكارهێنان وبەگەرخستنی هەستەكان دوور دەكەوێتەوە لەگەمە هەڕەمەكیی وهەوەسبازییەكان.واتە لەپشت هەر وێنەیەكی هەستییەوە وێنەیەكی ڕیالیستی وعەقڵی بەدی دەكرێت.ئەمە خۆی لەخۆیدا جۆرێكە لەشێوازی دەربڕینی كەپێشتر بەهۆی پابەندبوون وپەیوەستبوونی شاعیر بەڕێبازێكی ئەدەبی وفیكرییەوە شاعیر ئەو دەسەڵاتە ڕەهایەی نەبوو كەلەیەك كاتدا خۆی لەدوو یان زیاتر شێوازی دەربرَینیدا ببینێتەوە.ئەمەش،لەلایەكەوە جۆرێكە لەهەماهەنگی ودراوسێیەتی وهاوپەیمانێتی نێوان شێوازە جیاوازەكان.لەلایەكی تریشەوە جۆرێكە لەگۆرانكاری بەوپێیەی شێوازە دەربڕینە تازەگەراییەكان پێویستیان بەم جۆرە ستایەڵ وشێوازەیە.بەمەش دەگەینە ئەو ئەنجامەی كەلەنێوان هەست وعەقڵدا هەماهەنگییەكی كارنامەیی هەیە وەك ئەوەی پڕۆسەی كارنامەكان بەتێكەڵبوونی هەست وعەقڵەكان دەڕۆن بەڕێوە.شێركۆ لەدەقەكەیدا،بەڕێگەیەكی ناهەستیاری،ڕەچاوی ئەم حاڵەتەی كردووە.بەئاڕاستەیەكی جیاواز،خراپی هەستەكان وگۆڕینیان بۆ دۆخێكی تەندروست لەڕێگەی چەمكە عەقڵییەكانەوە ئەنجام دەدرێت.لەهەمان كاتیشدا عەقڵە ناتەندروستەكان هۆكاری نێكشاندنی هەستەكانە.بۆیە تەنها هەر عەقڵیشە كەدەتوانێت ڕێگەچارە بۆ هەڵەكان بدۆزێتەوە.لەم گرتەیەی خوارەوەدا،شێركۆ، بەپێی ئەزموونەكانی خۆی،باش دەزانێت كەتەنها ڕێگە بۆ چارەسەری قەیرانی نیشتمانی ئێستا ئەندازە ڵۆژیكی وعەقڵی ومەعریفییەكانە نەك هێزی چەكداری.ئەمەش ،لەلایەكەوە بیركردنەوەیەكی تازەگەراییانەیە كەشاعیر ،لەزەمەنی نوێدا كاری لەسەر دەكات.لەلایەكی تریشەوە ئەمە جۆرێكە لەگۆڕینی پڕۆسەی كاركردن وبەڕێوەبردن هەر لەزەمەنی تازەگەریدا:
  من ناوم قەڵەمەو
   نووكێكی سەربەستم هەیە
    ستوونەكەم كردووە بەبۆینباخێك و
   هەموو ڕۆژێ ملی نیشتمانی پێ ئەجەڕێنم.
   كردوومە بەئاوێنە و
 ئەیبەمە بەر دەمی
 بۆ ئەوەی گەڕ وگولیی ڕوخساری ببینێ،
  ئەیدەم لەچاوی بۆ ئەوەی بەشەوارەی شەهیدان 
  بكەوێ!. (2: 169)
سێهەمیان،ڕەخنەیی. ئەركی سەرەكی شاعیر نمایشكردن نیە بەووشە ودەستەواژەكانی، بەڵكو ڕەخنەگرتنە بەتایبەتی ئەو شیعرانەی كەدەكەونە نێو چەمكی تازەگەرییەوە. جیهانی تازەگەریش پڕە  لەجەنجاڵی ژیان.جگە لەمەش هەردوو جەمسەری هەستی وعەقڵی بەبێ ڕەخنە كارەكانیان پێ ئەنجام نادرێت.بۆیە هەر سێ جەمسەرەكە دەچنە نێو بەرنامەكانی تەواوكاری وەك ئەوەی هەر یەك لەجەمسەرەكان پێویستیان بەیەكتری بێت.ڕاگرتنی باڵانسیش لەنێوانیاندا لەڕێگەی بۆێری ولەخۆبردەییەوە ئەنجام دەدرێت.هەر ئەمەش هۆكاری لادانەكان دروست دەكات. گۆڕانكارییەكانیش دەچنە نێو خانەی لادانەكانەوە كەخوێنەر،پێشتر،ڕاهێنان وكاری لەسەر نەكردوون.ڕەخنەكانیش هەندێك جار ڕاستەوخۆیە وهەندێك جاری تریش ناڕاستەوخۆ.هەردوو حاڵەتەكەش پێویستیان بەهێما وئاماژە وئایكۆنەكانە.لەهەمان كاتیشدا پێویستیان بەهاوسەنگی بابەتیانەیە.ئەم یەكگرتنەوەییەی نێوان ڕاستەوخۆ وناڕاستەوخۆ وپەیوەندییان بەچەمكی هاوسەنگی بابەتییەوە خەسڵەتێكی تری تازەگەرییە.تازەگەریش كەرەستەیەكی هەرە بەنرخی ئەبستیمۆڵۆژیایە. كۆتا ئەنجامیش ئەوەیە كەڕەخنە كۆڵەكەیەكی گرنگی ئەبستیمۆڵۆژیایە.شێركۆ دەڵێت:
  ئێوەوە نازانن ئەم نیشتمانە.بەناوی پیرۆزی
 خاك وخۆڵەوە.بەشایەتی باڵندەكان
  بەشایەت ئەو هەموو دارستانانە ئەو هەموو
   مار ومێرو بۆق ومارمێلكەو سیسركەوە، بە
  شایەتی ئەو هەموو سمۆرانە ئەو هەموو
 قەتێ ومامز وكەروێشكانەوە. بەبێدەنگیی،
  بەدزی ئازادییەوە
   بەدزی ڕەنگی سپییەوە.
   بەدزی درەختەكانەوە
  بەدزی چاوی بارانەوە
  ئێوە نازانن بەدزی خۆرەتاوەوە
چەند شیهریان كوشتوە.
 چەند چیرۆكیان سەربڕیوە.
چەند شانۆنامەیان فڕاندووە.
  چەند خەویان زیندەبەچاڵ كردووە.(2: 132-133).
لەهەموو ئەمانەدا دەگەین بەو ئەنجامەی كەشێركۆ بێكەس لەدەقە واڵاكەیدا ولەڕێگەی بونیادە جێگەیی وزەمەنی وئایدیۆڵۆژیایی وئەبستیمۆڵۆژیاییەوە لەهەوڵی ئەوەدایەكەئاڕاستەی تاكەكان، بەتایبەتی ئەوانەی كەوەك شێركۆ خاوەن هەست وبیركردنەوەن،بگۆڕن یان باشتر نزیكیان بخەنەوە لەڕاستییەكانی هەڵوێستە فیكری وسیاسییەكان كەهۆكاری سەرەكی ومۆتیڤێكی هەرە بەنرخی لەدایكبوونی دەقەكەیە ئەویش بەبەكارهێنانی سستمی گەندەڵی وبڵاوبوونەوەی لەنێو سەرجەم جومگەكانی نیشتمان.بەمەش بونیادی گۆڕانكاری لەم دەقەدا پەردە لەسەر ئاستی بیركردنەوەی هێزی دەسەڵات وتێكڕای خەڵكی هەڵدەداتەوە ولەهەمان كاتیشدا هۆشیاری دەداتە هەردوو جەمسەری دەسەڵات وتێكڕای خەڵكی كەمەسەلەی نیشتمان وناوەڕۆكەكانی جیچگەی مەترسیە وبەرپرسیارێتیش دەكەوێت سەر هەمووان بەبێ جیاوازی.هەر لەبەر ئەمەشە شێركۆ بێكەس لەم دەقەیدا خۆی لەدوالیزمەی یاخیبوون وبەرهەڵستیدا دەبینێتەوە ئەویش بەوەی لەبەشێكی دەقەكەیدا تەواو نیشتمان ڕەتدەكاتەوە ولەبەشێكی تریشدا هیوایەك دەبەخشێت بەو نیشتمانە كەگۆڕانكارییەكان لەبونیادی زەمەن وجێگە وئایدیۆڵۆژیا وئەبستیمۆڵۆژیادا ڕوو دەدات.


پەراوێز وسەرچاوەكان:
-اميل توفيق،اللطيف الشعري،رؤية في تدرج الشاعرية وفق التاثر بالزمن،المجلة العربية السعودية،السنة 6،العدد59، 1982 .
2-شيركوَ بيَكةس،دةقي والآ: ئيَستا كضيَك نيشتمانمة،دةزطا وضاث وثةخشي سةردةم،سليَماني، 2011 .
3-عبدالملك مرتاض، بنية الخطاب الشعري،دراسة تشريحية لقصيدة اشجان يمنية،دار نهضة الشرق،القاهرة،ط1 ،2002 .
4-الولي محمد،الصورة الشعرية في الخطاب البلاغي والنقدي،المركز الثقافي العربي،بيروت،ط1 ،1990 .
5-يوسف حامد جابر،قضايا الابداع في قصيدة النثر،دار الحصاد للنشر،دمشق،ط1 ،1991