كۆمه‌ڵگه‌ی پیشه‌سازی و كاریگه‌ری مرۆڤ له‌ دژی ژینگه‌

وه‌ڕگێرانی له‌ فارسییەوە: خەلیل حەسەن محەمەد

به‌ شێوه‌ی گشتی له‌ ماوه‌ی مێژوودا مرۆڤ هه‌ وڵی داوه‌ كه‌ به‌ سه‌ر ژێنگه‌دا زاڵ بێت و بیگۆرێت بۆ به‌ ده‌ست هێنانی وزه‌ وپێداویستی یه‌ كانی. مرۆڤ له‌ سه‌ره‌تاوه‌ هێزی ماسوڵكه‌ی به‌ كار هێناوه‌ پاشان له‌ لایه‌ن جۆتیاران هێزی ئاژه‌ڵ به‌كار هاتووه‌ و هه‌ روه‌ ها له‌ سه‌ ده‌ی (18) ده‌ست پێكردنی قوناغیكی نۆی ژیانی مرۆڤ كاریگه‌ری دروست كردبو چۆنیه‌تی به‌ ده‌ستهێنانی وزه‌ی كیمیاوی شاراوه‌ له‌ خه‌ڵوز،نه‌وت و غازی سروشتی و ده‌رهێنانی كانزاكان و دروست بوونی شۆرشی جۆتیاری وشۆرشی پێشه‌ سازی و گۆرانكاری هێواش و له‌ناكاو له‌ته‌كنوڵوژیا‌و كۆمه‌ڵگه‌ دروست بوو .كۆمه‌ڵگه‌ی پێشه‌سازی هۆكاری دروست بوونی كێشه‌ی ئیكۆلوژیی و پێس بوونی كه‌ش و هه‌وا وده‌رهێنانی كانزاكان و پێشه‌سازییه‌ك دروست بووه‌ كه‌ به‌ شێوه‌ یه‌كی نۆی مه‌وادی كیمیاوی تیكه‌ڵ بكرێت بۆ به‌ ده‌ست هێنانی به‌رهه‌می نۆی وه‌كو ماده‌ی د.د.ت له‌ خواردنه‌كان ،كانزای سرب و جیوه‌ ی له‌ كه‌ش و هه‌ وا و فۆسفاتی به‌رهه‌ م هاتوو له‌ په‌ین كه‌ له‌ ناو رووباره‌كان دروست بووه‌ و كۆمه‌ڵگه‌ی تۆشی كێشه‌ی مه‌وادی زیاده‌ و وه‌ستاو (جامد) كردووه‌ كه‌ به‌ ساده‌ یی له‌ ناو ناچن و هه‌ روه‌ ها به‌ به‌كار هێنانی وزه‌ی ئه‌ تۆمی و مانه‌وه‌ی ئه‌یزوتۆپه‌ كان بۆ هه‌زاران ساڵ مه‌ ترسیداره‌.دروست بوونی كۆمه‌ڵگه‌ی پێشه‌ سازی هۆكاری سه‌ره‌ كی كه‌ م كردنه‌وه‌ی ژماره‌ی جۆتیاران له‌ لادێ‌ كان و كۆچ كردنیان بۆ شارو شاروچكه‌كان و له‌ ئه‌نجامدا كێشه‌ی ئابووری و سیاسی و كۆمەڵایه‌تی دروست كردووه‌ .سوده‌كانی شۆرشی پێشه‌سازی زۆره‌ به‌ڵام بۆ مرۆڤ له‌ ئێستا زۆر گران ته‌واو بووه‌ ،به‌و شێوه‌ یه‌ی كه‌ ده‌مانه‌وی خۆمان به‌ سه‌ر ژینگه‌دا بیسه‌ پێنین و ته‌ كنوڵوژیای تازه‌ شوێنی ته‌كنوڵوژیای كۆنی گرتووه‌ .دروست بوونی كۆمه‌ ڵگه‌ی پێشه‌سازی بووه‌ته‌ هۆی زور بوونی به‌رهه‌ مه‌كان و هه‌ روه‌ ها ژماره‌یه‌ كی كه‌م مرۆڤ توانیویانه‌ به‌كه‌ م به‌كار هێنانی ته‌كنوڵوژیای پێش كه‌وتوو ساده‌ ژیانیكی ساده‌ به‌ سه‌ر برن.ئێمه‌ هه‌وڵ ده‌ ده‌ ین ژینگه‌ كونتروڵ بكه‌ ین و تا ڕاده‌یه‌ك سه‌ ركه‌وتوو بووین.هه‌ تا ئه‌و كاته‌ ی ژماره‌ی دانیشتووان و بڕی به‌ كار هێنانی مه‌واد و دابه‌ش كردنی سه‌ رچاوه‌كان روو له‌ زیاد بوون بكات كه‌ واته‌ ئێمه‌ له‌ ژیر بارودۆخی خراپ داین.
شه‌ ش بنه‌ما بۆپاراستنی ژینگه‌ بریتی یه‌ له‌ :
1- یاسای پاراستنی ماده‌ی : نابێت شێت فڕی بدرێت و هه‌ر شتێك له‌ شوێی خۆی بێت
2- یاسای پاراستنی وزه‌ی : له‌ به‌رامبه‌ر وه‌رگرتنی هه‌ ر شتێك ده‌ بێت شتێك بێبه‌ خشیت
3- یاسای دووه‌می وزه‌: ئه‌ گه‌ر هه‌ستان كرد شێته‌كان تێكه‌ل بووه‌ ته‌نیا سه‌یری بكه‌ن
4- هه‌ ر شتێك په‌ یوه‌ندی به‌ شتێك هه‌ یه‌ به‌ ڵام چۆنایی ؟
5- هه‌ ندێك جار هه‌ تا سیستم فراوانتر بێت ،ماوه‌ی مانه‌وه‌ی زیاتره‌.
6- فراوان بوونی هه‌ر شتێك سنوورداره‌ و تێپه‌ربوونی له‌ وه‌ زیاتر باش نی یه‌ .
به‌ پێی راپۆرتی ساڵی 2018 به‌ هێزترین وڵاتانی جیهان كه‌ به‌ شێوه‌ی كرداری له‌ بۆاری ژینگه‌ كاریان كردووه‌ و له‌ لایه‌ ن رێكخراوی جیهانی (EPI) بڵا كراوه‌ ته‌وه‌ بریتی یه‌له‌: (سوئیسرا،فه‌ره‌نسا،دانیمارك،مالتا،سوید ،بریتانیا،لو گزامبۆرگ ،ئۆسترالیا،ئیرله‌ ندا،فه‌ نلاند).
هه‌ روه‌ ها وڵاتی كۆنگو ڵاواترین وڵات بووه‌ كه‌ له‌ بۆاری ژینگه‌ كاری كردووه‌
بابه‌ت :ژماره‌ی دانیشتووان:
یه‌كیك له‌گرنگترین بابه‌ته‌كانی رۆژگار كه‌ ئێستا كاریگه‌ری له‌ سه‌ر ژیانمان هه‌یه‌ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئایا ژماره‌ی دانێشتووانی گۆی زه‌وی به‌رزترین ئاستی تۆماركردووه‌ ؟232000منداڵ له‌ دایك ده‌ بن له‌ سه‌ر رووی زه‌وی له‌ ماوه‌ی یه‌ك خوله‌كدا و 334000 منداڵله‌ دایك ده‌ بن له‌ماوه‌ی رۆژیكدا له‌ به‌ رامبه‌ردا 96 مرۆڤ كۆتایی به‌ ژیانیان دێت له‌ ماوه‌ی یه‌ ك خوله‌كدا و هه‌روه‌ ها140000 كه‌ س كۆتایی به‌ ژیانیان دێت له‌ ماوه‌ی رۆژیكدا.به‌ كورتی و پوختی ڕێژه‌ی له‌ دایك بوون زیاتره‌ له‌ ژماره‌ی ئه‌و كه‌ سانه‌ی كه‌ كۆتایی به‌ ژیانیان دێت به‌ رێژه‌ی 2 له‌ سه‌ ر 4.
به‌راوردیكی به‌ده‌ست هێنانی: ژماره‌ی دانیشتووانی جیهان= ژماره‌ی له‌ دایك بوون – ژماره‌ی مردووان
له‌ ساڵی 1978 زایینی ژماره‌ی دانیشتووانی جیهان 1|7% كه‌ س له‌ جیهان گه‌ شه‌ی كردووه‌ هه‌ ر چه‌ نده‌ ئه‌م ژماره‌ یه‌ به‌ كه‌م هه‌ ژمار ده‌ كرێت 194000 كه‌س له‌ رۆژیكدا و 1 مڵیون و چوار سه‌ د هه‌ زار كه‌س له‌ هه‌ فته‌ یه‌ كدا و 71مڵیون كه‌ س له‌ ماوه‌ی ساڵیكداله‌ دایك ده‌ بن ده‌ توانین بڵین ئه‌م ژماره‌ یه‌ هاوتای ئه‌و كۆژراوانه‌ی ئه‌ مریكایه‌ كه‌ له‌ جه‌ نگی ئه‌ مریكا كۆژراون و هه‌ روه‌ ها ژماره‌ی دانێشتووانی گۆی زه‌وی له‌ ماوه‌ی 13 مانگدا ده‌ گاته‌ 75 مڵیون كه‌ س و ئه‌مه‌ ده‌ بێته‌ هۆی به‌ رپا كردنی كاره‌ ساتیكی مرۆڤی .ته‌ نیا به‌رپاكردنی جه‌ نگی نه‌وه‌وی ده‌ توانیت ئه‌م زۆر بوونه‌ سروشتیه‌ له‌ بار به‌ریت له‌ كاتیكدا ئه‌ م گه‌ شه‌ كردنه‌ی دانێشتووان پێویستی زۆر به‌پێداویستی سه‌ره‌تایی هه‌یه‌ وه‌ك (خواردن و خواردنه‌وه‌ و جڵ و به‌رگ و به‌كارهێنانی هه‌ ر سه‌رچاوه‌یه‌ك ئه‌ نجامه‌ كه‌ی ده‌ بێته‌ هۆی پێس بوونی ژینگه‌ .له‌ نه‌ ته‌وه‌ یه‌ كگرتووه‌كان ئه‌وه‌پشت راست كراوه‌ته‌وه‌ كه‌ نێوه‌ یان 1 له‌ سه‌ر 3 دانێشتووانی رووی زه‌وی برسین یان خراپی به‌ كار هێنانی خواردنیان هه‌ یه‌ و له‌ چوار كه‌س 3كه‌ س له‌ شوێنی نێشته‌ جێ‌ بوون و ئاوی خواردن بێبه‌شن .جێگای دلخۆشی یه‌ كه‌ رێژه‌ی دانێشتووانی روو له‌ یه‌ كسانی ده‌ كات .خاڵی گرنگ ئه‌وه‌ یه‌ ساڵانه‌ 71 مڵیون كه‌س به‌ ژماره‌ی دانیشتووانی زه‌وی زیاد ده‌ كریت و تا 41 ساڵی داهاتوو رێژه‌ی دانێشتووان دوو ئه‌وه‌نده‌ ده‌ بێت
سه‌رچاوه‌:
-ژیان له‌ ژینگه‌ ساڵی 2018