29/1/2019 03:48 PM

شاری سلێمانی و میرایەتی بابان لە شیعرەکانی حاجی قادری کۆیی دا


د. ئاراس محەمەد زەینەڵ

به‌شی یه‌که‌م
حاجی قادری کۆیی (1817-1897ز) یەکێکە لە شاعیرانی سەدەی نۆزدەی کورد، ئەم شاعیرە پێشەنگی بیری نوێ و هەستی کوردایەتی و نیشتمانپەروەرییە لە مێژووی کوردستاندا، حاجی هەموو کات لە خەمی کورد و کوردستان و زمانی کوردیدا بووە، ئەم شاعیرە هۆشیارە هەموو کات لە ناخەوە بۆ دۆخی میللەتەکەی ئازاری چەشتوە، هەموو ئەمانەیش لەناو شیعرەکانیدا بەزۆری ڕەنگی داوەتەوە، حاجی قادر زۆر جەسورانە بەرگری لە کورد بوون و نیشتمانی کوردان کردووە، بەڵام مەخابن لە ڕۆژگاری خۆیدا لەبەر دواکەوتووی و نەخوێندەواری میللەتەکەی نەناسراوەو شیعرەکانی ڕەنگدانەوەی زۆری نەبووە لەسەر ڕەوشی کوردستان، بەڵکو دژایەتی کراوەو ناچار بووە نیشتمانی خۆی چۆڵ بکات و ڕووبکاتە غوربەت و لەوێوە بەکوڵ بۆ نیشتمان و میللەتەکەی گریاوە.
حاجی قادر شیعرێکی تایبەتی نیە بۆ میرایەتی بابان و شاری سلێمانی، بەڵکو ناوبەناو لە هەندێ چامەیدا گۆشەیەکی مێژووی میرایەتی بابان و شاری سلێمانی ئاماژە پێدەداو ڕوناکی دەخاتە سەر هەندێ لایەنی مێژووی سەدەی نۆزدەی شاری سلێمانی و دەوروبەری، وەکو لە دێڕە شیعرێکیدا دەڵێت:
(نالی)یو خاکی بەبە، (حاجی)یو کۆیە بە مەسەل
عەینیهی حافڤ و شیرازە کەلیم و هەمەدان.
(حافڤ)ی شیرازی و (کەلیم)ی هەمەدانی دوو شاعیری گەورەی فارسن، حاجی خۆی و شاعیران و ئەدەبی نەتەوەکەی لە گەلانی تر بە کەمتر نازانێت، هەرچەندە دەڵێن کەسایەتی کوردی هەستی خۆ بەکەمزانینی تێدایە، بەڵام حاجی ئەو هەستەی نیە، بەڵکو هەستی گەورەیی و بڕوا بەخۆبوونی وای لێکردووە (نالی) بە (حافڤ)ی شیرازی و خۆی بە (کەلیم)ی هەمەدانی دابنێت، حاجی دەیەوێت بڵێت: شاعیرانی کورد و ئەدەبی کوردی هیچیان لە هی گەلانی تر کەمتر نیە.
حاجی لە چەند شیعرێکیدا باس لە گەورەیی نالی دەکات و سەرسوڕمانی خۆی بەرامبەر بەم شاعیرە گەورەی کورد دەردەبڕێت و لە شیعرێکی تردا دەڵێت:
نالی ئوستادەکی گەلێ چا بوو
خدری ئابی حەیاتی مەعنا بوو.
شاعیری گەورە (نالی) لای حاجی قادر مامۆستایەکی زۆرباش بووە، چونکە لە واتای شیعرو زماندا وەکو خدری زیندە چۆن ئاوی زیندەگی پێیە، نالی بەهەمان شێوەی ئەو بە شیعر ژیان دەبەخشێت بە خەڵکی، نالی لای حاجی قادر لە توانای شیعری و زمانەوانیدا وەک خدری زیندە بووەو هەردووکیشیان ناویان خدرە، نالی کۆڵەکەی یەکەمی شیعری سێکۆچەی بابان و شیوە زمانی سلێمانییە، نالی بەهەمان شێوەی حاجی شانازی بە کورد بوون و زمانی کوردیەوە کردووە، ئەم شاعیرە گەورەیە بەشێکی گرنگە لە مێژووی ڕوناکبیری سلێمانی.
بێگومان ستایشکردنی نالی لەلایەن حاجی قادرەوە بەڵگەی ئەوەیە لەو ڕۆژگارەدا نالی وەک شاعیرێکی گەورە ناسراوەو ناوبانگی هەبووە، چونکە حاجی لە سلێمانی نەیخوێندووە هەتا نالی بناسێت، هەروەها هۆیەکانی ڕاگەیاندنیش نەبوون هەتا شیعری نالی بڵاوبکەنەوەو خەڵکی ئاشنای شیعرەکانی ببن، تەنها ڕێگە بۆ ناسینی نالی و شیعرەکانی سیپارەی فەقێ و گەشتەکانیان بووە بە شارو گوندی کوردستاندا، لەڕێگەی ئەو فەقێیانەوە ناوبانگی شاعیران و شیعرەکانیان بڵاوبوەتەوە، ئەو ناوبانگەی نالی لەو سەدەمەی خۆیدا بەڵگەی گەورەیی و کاریگەری و بەربڵاوی شیعری ئەم شاعیرەن.
لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەدا کە لەلایەن دەوڵەتی عوسمانیەوە هەموو میرایەتیە کوردیەکان دەڕوخێنرێن و ئەو دەوڵەتە خۆی ڕاستەوخۆ حوکمی هەموو کوردستانی کردووە، حاجی شیوەنی بۆ ئەو دۆخەی کوردستان کردووە و داوا لە میللەتەکەی دەکات هۆشیار ببنەوەو خەمی نیشتمانەکەیان بخۆن و یەکێتییەک دروست بکەن، لەمبارەیەوە دەڵێت:
ڕۆمی وەکو بەنی موون کەس پشتیان پێ نەبەستێ
کەوتوونە داوی خۆیان، سەرگەشتە ماون و حەیران
کوا والیی سەنەندوج و بەگزادەیی ڕەواندوز
کوا حاکمی بابان، میری جزیرو بۆتان
ئەو ئایەتەی (قل سیروا فی الارچ) خوا کە فەرمووی
ئیجرای دەکەن سەگانە (بالنفس) شاهی خۆیان
کوا ئەو دەمەی کە کوردان ئازادو سەربەخۆ بوون
سوڵتانی موڵک و میللەت، صاحیبی جەیش و عیرفان.
حاجی ڕەخنەی توند لە تورک و سیاسەتی عوسمانیەکان دەگرێت، داوای لە میللەتەکەی کردووە پشت بە تورک نەبەستن، بۆ ئەوەی خراپی تورکەکان پیشان بدات، پرسیاری ڕوخاندنی میرایەتیە کوردیەکانی ئەردەڵان و بابان و سۆران و بۆتان لە میللەتەکەی دەکات، دەیەوێت پێیان بڵێت تورک ئەوانە بوون میرایەتیە کوردیەکانیان لەناوبرد، ئیتر پێویستە پەند لە ڕوداوەکان وەربگرن و جارێکی تر پشت بە بێگانە نەبەستن، هەروەها ئاماژە بەوە دەکات کە لەسەردەمی میرایەیە کوردیەکاندا خەڵکی ئازاد بوون و ئەو میرایەتیانە خاوەنی دامەزراوەی سەربازی و ڕۆشنبیری خۆیان بوون.
حاجی قادر لە ئەستەمبوڵ، یان خۆی گوتەنی (ڕۆما) کوردێکی بینیوە بە جلوبەرگ و ڕەنگیدا زانیویەتی کوردی ناوچەی سلێمانییە، پرسیاری لێکردووە خەڵکی کوێ و؟ پرسیاری دۆخی کوردستانی لێکردووە، حاجی لەڕێگەی ئەو گفتوگۆوەو لە نێوان خۆی و ئەو کەسەوە لاپەڕەیکی گرنگی مێژووی نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەی ناوچەی سلێمانی و هەموو کوردستان دەگێڕێتەوەو دەڵێت:
لە ڕۆما کەوتە بەرچاوم کەسێکی هائیم و حەیران
بە هەیئەت تێگەییم کوردە، بەشێوەی ئەهلی کوردستان
کە چووەمە خدمەتی پرسیم: برادەر خەڵکی کاک جێگای
لە کام لا هاتووی؟ گریا، گوتی: بابان، گوتم: بابان؟
دڵم داوە، گوتم: باوکە هەموومان بێ کەسین لێرە
چ قەوماوە؟ گەلێ حەیفە، مەگرێی هەروەکو باران
گوتی بۆ غوربەت و ڕووتی نییە ئەفغان و هاوارم
لە داخی حاکمی خۆمە، لە شان و شەوکەتی تورکان
گەلێکم بیستووە، پەستیی و بڵندی دەوڵەتان، ئەمما
جیهان نەیدیوە پەستی وا میپالی حاڵی کوردستان
لە وەقتی خۆی هەموو شا بوون، سەراپا بێ غەم و شا بون
لە جوودا حاتەمی گائی، لە شەڕا ڕۆستەمی مەیدان.
حاجی لەم شیعرەدا وێنەی ئاوارەیەکی کورد باس دەکات کە بەهۆی بارودۆخی کوردستان و نەمانی میرایەتیە کوردیەکانەوە گەیشتوەتە ئەستەمبوڵ و لە بارودۆخێکی دەروونی زۆر خراپدا بووە، حاجی پرسیاری لێکردووە خەڵکی کوێی؟ وتویەتی: بابان، واتە: کوردستان، یان میرایەتی بابان، ئەو کوردە ئاوارە زۆر بەداخ بووە بۆ لەناوچوونی میرە کوردەکان و ئەو بارودۆخە سیاسی و کۆمەڵایەتی و ئابوریەی کوردستانی تێکەوتووە لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەدا، بەڵام حاجی دەیەوێت هیوایەکی بداتێ و باسی (یەزدان شێر)ی بۆ کردووە کە نەوەی بەدرخانیەکان بووە، چونکە حاجی هیوای بەو بووە کە یەزدانشێر شۆڕش بکات و بتوانێت دۆخێکی نوێ دروست بکات.
حاجی قادر چامەیەکی نووسیوە لە ستایشی میرەکانی کوردستاندا کە چەند دڵسۆزی میللەت و پرۆسەی خوێندن بوون، تەنانەت لە ترسی لێپرسینەوەی ئەو میرانە شێخەکان نەیتوانیوە لە ڕێگای ڕاست لابدەن و هەموو کات لە گۆشەی تەکێ و خانەقاکاندا تەدریس و یادی خوایان کردووە، بەڵام کاتێک لە نیوەی دووەمی سەدەی نۆزدەدا دەسەڵاتی میرە کوردەکان نامێنێ، شێخانی تەریقەت باڵادەست بوون بە پشتگیری عوسمانیەکان و لە ڕێگای ڕاست لایانداوە، هەروەکو دەڵێت:
حاکم و میرەکانی کوردستان
هەر لە بۆتانەوە هەتا بابان
یەک بەیەک حافیڤی شەریعەت بوون
سەیدی قەوم و شێخی میللەت بوون
سەید و شێخەکان لە ترسی ئەوان
مونەزەوی بوون و زاکیری ڕەحمان
هەر کە فەوتان ڕییای ئەوان دەرکەوت
سەیری چۆن بوونە پووش و ئاگر و نەوت
یەکێ لەملاوە ڕوو دەکاتە عەجەم
دوو لەولاوە دەبنە دوژمنی هەم.
هەروەها حاجی ئاماژە بە لایەنێکی گرنگی مێژووی میرە کوردەكان دەکات کە ئەویش پشتگیری و هاوکاریان بووە بۆ پرۆسەی خوێندن و ڕۆشنبیری، بە تایبەتی عەبدولرەحمان پاشای میری بابان و میر محەمەدی (پاشای کۆرە)ی میری سۆران، حاجی هاوسەردەمی ئەو دوو میرە کوردە بووەو هاوکاری و ئەو دوو میرە کوردەی بە چاوی خۆی بینیوە بۆ زانایان و خوێندنگەکان و پرۆسەی خوێندن، بۆیە لەبارەیانەوە دەڵێت:
تا تەعیناتی (کۆر)و (لاڵ) مابوو
لە گەلێ دێیەکان مەلای چا بوو
ئەو دووانە بە ڕەحمەتی خوا چوون
شارەکان بێ مەلا و مودەڕیس بوون.
حاجی ئاماژە بۆ ئەوە دەكات لەسەردەمی میری (كۆرە) و (لاڵ)دا، مەبەستی لەكۆر پاشای كۆرەی ڕەواندزەو لە (لاڵ) مەبەستی عەبدولڕەحمان پاشای بابانە، كە لەسەردەمی ئەو دوو میرەدا، مزگەوت و خوێندنگەكان ئاوەدان بوون و لە زۆربەی دێهاتەكاندا مەلای باش هەبووە، بەڵام لەدوای كۆتایهاتنی ئەو دوو میرایەتیە بوژانەوەی زانستی ڕووی لە كزی كردووە.
هەروەها لە پرسیار و وەڵامی نێوان حاجی و کەسێکی ئاوارەی كوردا لە ئەستەمبوڵ، ئەو کەسە ئاماژەی بەوە کردووەو پرۆسەی خوێندن وەستاوەو لە هەموو دەڤەری سلێمانی و کۆیەدا لاواز بووە، تەنها کاک ئەحمەدی شێخ بەردەوامە لەسەر وانە وتنەوە لە سلێمانی، لە هەمان کاتدا ڕەخنەی لە کاک ئەحمەدی شخ گرتووەو کە دەرسی بە کوردی وتوەتەوە دەڵێت:
کەس نەماوە بە غەیری کاک ئەحمەد
شەیخی مەعرووف عالیمی ئەرشەد
چاکە ئێستا دەکا لە بۆ کوردان
تەرجەمەی شەرع و ئایەتی قورئان
واقیعەن خزمەتی لە بۆ خوایە
چ دەبو گەر بە کوردی نەبوایە
هەر کەوای گوت وەها موکەدەر بووم
وام دەزانی کەوا لە دین دەرچووم
وتم: ئێستاش لەسەر کەری ماوی
چابوو مستم نەدا لە نێوچاوی.




زۆرترین خوێندراوە



created by Avesta Group and powered by Microsoft Azure

Copyright © 2015 khaktv all rights reserved