ململانێی شیعر و ڕەخنە

                                                                                                                                                                                                                 پ.د. زاهیر لەتیف كەریم

       گەر بگەڕێینەوە بۆ مێژووی شیعر و ڕەخنە لەئەدەبیاتی عەرەبی و كوردیدا ئەوا داتاكان ئەوەمان پێ دەڵێن كە شیعری هەردوو ئەدەب لە سۆزەوە سەرچاوەی گرتووە.واتە شیعری عەرەبی و كوردی ، وەك دوو جەمسەری هاوشێوە ، بە دەنگە لیریەكان دەستیان پێكردووە وە هەتا ئەمڕۆكەش ئەم دەنگە لەشیعرەكانیادا بەئاشكر بەدی دەكرێت.ئەم شێوازەش لە مامەڵە پێی دەوترێت عەفەویەت  ( Spontaneous ),كەئەمە كردارێكی خۆڕسكییە وبۆتە هۆكارێك بۆ دروست بوونی ئارەزوەكانی هەڵسوكەوتی مەعریفی و روَِشنبیری خاوەن دەقەكان گەر چی سەرچاوەكەشیان سۆز بێت . بە مانایەكی تر,خوێندنەوە سایكۆلۆژی و سۆسیۆڵۆژییەكان ئەوەیان سەلماندوە كە كۆمەڵگای ڕۆژهەڵات بە شێوەیەكی گشتی كۆمەڵگایەكی سۆزدارییە زیاتر لە كەرەستە عەقڵیەكان.لەگەڵ ئەمەشدا ئەم بۆچوونە ئەوە ناگەیەنێت كە كۆمەڵگای ڕۆژهەڵاتی بازنە عەقڵییەكانی لە دەست دابێت بەڵكو  مەبەست ئەوەیە كەڕێژە سۆزداریەكان گەلێك زیاترە لە ریَِژە عەقڵیەكان . بۆ نموونە ، امرئ القیس ، لە چامە هەڵواسراوەكەیدا ، بە دوای سۆزدا وێڵە و سۆزی كردووە بە فۆرمێك بۆ بەدەستهێنانی ئامانجەكانی.جۆری سۆزەكەش ,لەدەربڕیندا,راِستەوخۆ وعەفەوییە.لێرەدا ، هێزی خێرایی هەڵچوونە راِستەوخۆكان بە هەردوو شێوە جەمسەر – ئاسۆیی و ستوونی – جوڵەیەك دەبەخشن بە دەقەكە و خوێنەر ، یان بە منی قسەكەر و ئەوی بەرامبەر وەك ئەوەی هەڵچوونەكە چەقێك بێت بۆ هەموو بەبێ جیاوازی.تەنانەت كەرەستە سروشتییەكانیش كە شاعیر بەكاری هێناون دەبنە ئامانجێك بۆ دەربڕینە هەڵچوونییەكان.هەر چركەیەك لە گەڕان ، یان بە مانایەكی تر هەر جوڵەیەك لە سروشتی جێگە و كەسەكان  بوونەتە سەنتەرێكی سەرەكی لە دەقەكەدا بەو پێیەی هێزی دەسەڵاتی خود دابەش بووە بۆ چەند خودێك .هەر لەبەر ئەمەشە ئێمەی وەرگر بە هۆی خزمایەتی یان دراوسێیەتییەوە هەست بە نامۆ بوون لەگەڵ دەقەكەدا ناكەین و خوازیارین چركە لە دوای چركە دوای ڕووداوەكان بكەوین ، چونكە هەستی خودی بكەر لێرەدا یەكسانە بە هەستی خودەكان و جودا نابنەوە.ئێش و ئازارەكانی خودی بكەر ، یان داڕمانێكی سایكۆڵۆژی دەبێتە خاڵی هاوبەش بۆ هەموان بەجیاوازی جێگە وزەمەن ، لەبەر ئەوەی گۆتاری خودی بكەر گوتارێكی گشتگیرییە نەك تایبەتی .
لە ئەدەبیاتی كوردیشدا ، بە نموونەی شاعیرە میللی و نامیللییەكان وەك بەردەشانی و جەزیری و خانی و نالی و سالم و كوردی و مەولەوی و گۆران . .هتد ، دیسانەوە ، هەست بە هەمان كارلێكی سۆزداری دەكەین.گەر چی شیعرەكانیان پڕن لە وێنە زمانی و ڕەوانبێژییەكان ، بەڵام خاڵی دروست بوونی شیعرییەت لای ئەم شاعیرانە هەڵچوونە سۆزدارییەكانە .بەمەش وێنە زمانی و ڕەوانبێژیەكانیان لەخزمەت سنوورە لیرییەكاندایە. خۆ ئەگەر شاعیرەكان ئەو مافەیان لێ بسەنرێتەوە یان ترازاندنێك لە قەوارە سەرەكیەدا ڕوویان دا ئەوا دەست بەتاڵ دەردەچن و گۆتارەكانیان بە كرچ و كاڵی دەمێننەوە.بەم شێوەیە شیعری عەرەبی و كوردی ، وەك نموونە ، لەسەر یەك ڕێچكە بیناكراوە یان دامەزراوە، ئەمەش پێچەوانەی ڕەخنەیە كە لەبنچینەدا پشتی بە سروشتی عەقڵ بەستووە . بەو پێیەی عەقڵ دەتوانێت شتەكان  باشتر بدۆزێتەوە و ئاشكرایان بكات .ڕەخنە, لای عەرەبەكان ,لە سەرەتا و بە كاریگەری و هێزی سروشتی هەڵچوونەكان لەسەر بنەمای سۆز بیناكرا.كە ئەمە بە ئاشكرا لە شیعری پێش ئیسلام تا سەردەمی عەباسییەكان بەردەوام بوو . واتە هەڵسەنگاندنە ڕەخنەییەكان لەسەر بنەمای ڕەخنەیەكی زانستی بینا نەكرابوو وەك ئەوەی فڵان شاعیر باشترە لەوی تر كە نازانین ئەو فاكتەرانە چی بوون كە بۆتە جیاوازی ئەم و ئەو . بەڵام لە زەمەنی عەباسییەكاندا و بەهۆی تێكەڵاو بوونی كۆمەڵگا بە كۆمەڵگا مەدەنیەكان و گۆڕینی جۆر و سستمی خوێندن و خوێندنەوە و كارنامەی وەرگێڕان و كاریگەری بە تایبەتی شاكارە ڕەخنەییە مەزنەكانی یۆنان بە نموونەی ئەرستۆ و ئەفلاتون بەئاشكرا هەست دەكەین كەئەدەبی عەرەبی پێ دەنێتە قۆناغێكی مەعریفی نوێ وە كە عەقڵ سەرچاوەكەی بوو.هەر لێرەوە كارە پەخشانەییەكان بە شێوەیەكی هونەری و دروست سەری هەڵدا بەمەش ئەدەبیاتی عەرەبی لە یەك ژانرەوە پێی نایە ژانرێكی تری ئەدەبی ئەویش ڕەخنە بوو.بوونی ڕەخنەش ، بونێكی شارستانی و مەعریفی و ڕۆشنبیری بوو بەو پێیەی هیچ دەقێكی ئەدەبی, بە تایبەتی شیعر,  بە بێ ڕەخنەی زانستی تواناكانی بەدەر ناكەون یان ناتوانین ڕێژەی داهێنانیان دەست نیشان بكەین . . بۆ نموونە هەر وەك ئاماژەمان پێدا ، بە بێ رەخنە ، ئێمە نازانین داهێنان و هێزی شاعیرەكانی پێش ئیسلام و دوای ئیسلام لە كوێدایە و چییەو چۆنە و چەندە ! هەر لەبەر ئەمەشە ڕەخنەگرە یونانی و ڕۆمانییەكان هەر لە سەرەتاوە ئەو هەستەیان  لا دروست بوو كە دەقە ئەدەبیەكان بە بێ ڕەخنە لە جۆری لۆژیك و زانستی كارێكی نا سروشتییە.یان ئەو هەستەیان لا دروست بوو كەبوون (خلق)لە رێگەی دوو چەمكی جیاواز و دژ  بە یەك بەڕێوە دەچێت ، بایەخدان بە یەكێكیان تای تەرازووەكان تێك دەچێت ، هەر لەم ڕوانگەیەوە قورسایی ژیان یەكسانە بە قورسایی مردن یان هێزی كارنامەی ڕەنگەكان یەكسانن بە یەك  وەك ئەوەی هەر ڕەنگە وتایبەتمەندی خۆی.لێرەدا ئێمە نامانەوێت ، بە درێژی باس لەو هۆكارانە بكەین كە ڕۆژهەڵات بە نموونەی ئەدەبیاتی عەرەبی و كوردی بۆچی زیاتر مەیلیان بەلای سۆزدارییەكەدا ڕۆیشتووە ، بەڵام ئەوەندە هەیە ، لە لایەكەوە وەك مەسەلەیەكی – بۆماوەیی – جیناتی كاری لەسەر كراوە ، لە لایەكی تریشەوە ئەم سنوورە ، بە هۆی فشاری گەندەڵی مەعریفی و ڕۆشنبیرییەوە سۆزی بەلای مەسەلە عەفەوییەكاندا بردووە ئەویش بۆ ئەوەی نهێنیەكانیان تا ڕادەیەكی زۆر داپۆشراو بێت. هەر لەبەر ئەمەش بوو عەرەبەكان لە زەمەنی سەرهەڵدانی ئاینی ئیسلامدا حەزیان بە لۆژیك و گۆتارە عەقڵییەكانی قورئان نەدەكرد بۆ ئەوەی دانەبڕێن لە داب و نەریتەكانیان لەوانە پەرستنی خوداوەندەكانیان كە بەپێی لۆژیكی ئیسلام هیچ مەعریفەتێكی لە پشتەوە نەبوو.لەلایەكی تریشەوە شاعیرەكان بۆ گوتارەكانیان پێویسیان بە عەقڵ نەبوو چونكی سۆز دەیتوانی خواستی ڕۆژانەیان بە ئەنجام بگەیەنێت . واتە جۆری مامەڵەی تاكەكان بە تایبەتی شاعیرەكان لەگەڵ بەرامبەرەكاندا – خۆشەویستەكانیاندا – پێویستی بە لۆژیك و عەقڵ نەبوو ، چونكی ئەو جۆرە مامەڵانە ، چ لای ئێمە بێت یان دەرەوەی بازنەی ئێمە ، پێویستیان بە كەرەستە سۆزدارییەكانە.عەقڵ لێرەدا تواناكانی خۆی لە دەست دەدا ، یان هەرەس دێنێ بەرامبەر بە سۆزەكانیان .بە مانایەكی ڕوونتر مەسەلەی سۆز بە عەقڵ چارەسەر نەدەكرا ، هەر ئەم هۆكارەش بوو كە بووە هۆی دابڕان و هەرەس و تراژیدیا لە چیرۆكی قەیس و لیلی یان مەم و زین .بەڵام دوای ئەوەی عەقڵ لەپاڵ سۆزدا بووە كارێكی واقعی ئەویش بە پەیوەندیكردن لەگەڵ جیهانی دەرەوە ، تاكەكان زیاتر بەرپرسیارێتیان دەكەوتە سەر ئەویش بەوەی سۆز هەمیشە ناتوانێت خاوەن بڕیار بێت .بەمەش دەسەڵاتی سۆز كەمتر دەبێتەوە چونكی تاك ڕەوی هەمیشە هۆكارێكە بۆ خوڵقاندنی گرێكوێرەكان ، چونكە ئەو فەوزایانە لە بنەڕەتدا هیچ نەسەقێك نایان بەستێتەوە بە یەكەوە ، جوانییەكانی فەوزاش لەوەدایە كە نەسەقێك لە پشتیانەوە بێت.ڕۆڵی ئەم نەسەقەش لێرەدا بۆ شیعر بریتیە لەرەخنە.
لە ئەدەبیاتی كوردیدا ، تا سەدەی بیستەم نەمانتوانیوە وەك پێویست كار لەسەر مەسەلە ڕەخنەییەكان بكەین.هۆكارەكان هەمان هۆكارەكانی پێشوون بەڵام بە جیاوازی زەمەن.واتە گەر ئەدەبی كوردی وەك ئەوەی لەبەر دەستماندایە بەراوورد بكەین لەگەڵ ئەدەبیاتی جیهانی بە نموونەی عەرەب و فارس و تورك و ئەوروپا ئەوا لە لایەكەوە هەست بە دابڕانی زەمەنی و ئەدەبی دەكەین ، لە لایەكی تریشەوە وەرگرتنەكانمان زۆر بە هێواشی دەڕوات ئەمە لە كاتێكدا لە ڕۆژئاوا ، بە نموونەی شكسبیر ، هەست بەوە دەكرێت كە هەمیشە لە ململانێ گۆرانكارییەكاندان.شكسبیر لە كارە درامیەكانیدا ، توانی یاساكانی ئەرستۆ بەكاربهێنێ و جێ بەجێ یان بكات لە لایەكی تریشەوە گۆڕانكاریشیان بەسەردا بهێنێ بە تایبەتی لە سێ یەكە بنەڕەتیەكە ( یەكەی زەمەن و جێگە و      ڕووداو ) .خۆ ئەگەر بڕوانینە ئەدەبیاتی چەرخی حەڤدە و هەژدە و نۆزدە لە فەڕەنسا و دەوروبەری ئەوا بە ئاشكرا هەست بە گۆڕانە خێراییەكان دەكەین . بۆ نموونە سەرجەم فەلسەفە دەستكرد ودانراوەكان و ریَِبازە ئەدەبیەكان و كارە هونەرییەكان لەو زەمەنانەدا بەدەركەوتن . خێرایی زەمەن و گۆڕانكاییەكان كارێكیان كرد كە ماوەی ڕۆمانسیەت و ڕیالیزم زۆر كورت وكەم بێت كە ناگاتە نیو سەدە.یان دەركەوتنی چەند رێبازێك لە یەك كاتدا وەك سمبۆڵیزم و دادایزم و سوریالیزم و پڕناسیزم .
لە پاڵ ئەمانەی كە باسمان لێوە كرد ، گەر سۆزی دەقێكی شیعری بە پێی گریمانە بریتی بێت لە ( 90% ) وە بوارە ڕەخنەییەكەی گەر لەسەر بنەمایەكی زانستی و عەقڵی و لۆژیكی بینا كرابێت ئەویش بە پێی گریمانە بریتی بێت لە ( 90% ) ئەوا بە هەردووكیان هارمۆنیایەكی تەواوكەری دروست دەكەن . بەڵام گەر هاتوو ڕێژەی سۆزی دەقە شیعرییەكە بریتی بێت لە ( 90% ) وە بواری ڕەخنەییەكە زانستی نەبوو بەڵكو سۆزداری بوو بە رێژەی ( 90% ) ئەوا لێرەدا هارمۆنیاكە دروست نابێت و بەڵكو ڕێژەی ڕەخنەكەش بە شێوەیەك لە شێوەكان دەچێتە سەر شیعرەكە و ڕێژەكە دەبێتە                  ( 180% ) بەمەش تای تەرازووەكە لاسەنگ دەبێت هەروەك ئەم هێڵكارییە نیشانی دەدات :
                                   
                                  شیعر ( سۆز )                     شیعر ( سۆز )



                                ڕەخنەی سۆزداری             ڕەخنەی سۆزداری
بەڵام گەر بە پێی بۆچوونی یەكەم كار بكەین – شیعرێكی سۆزداری و ڕەخنەیەكی زانستی – ئەوا هەردووكیان لە پانتایەكدا یەك دەگرنەوە و هیچیان ئەوی تر فەرامۆش ناكات و دەبنە تەواوكەری یەك .بەمەش ململانێكان كۆتاییان پێ دێت هەروەك  چوار گۆشەكەی گریماس بۆمان دەسەلمێنێت :
                     شیعرێكی سۆزدار                ڕەخنەیەكی نازانستی

                                      

ڕەخنەیەكی زانستی               شیعرێكی ناسۆزداری
لێرەدا ، پێویستە ئاماژە بەوە بكرێت كە لە ئەدەبیاتی عەرەبیدا شیعر و ڕەخنە بەچەند قۆناغێكی جیاوازدا تێپەڕیوە .سەرەتا پەیوەندییەكانیان پەیوەندی سۆزداری بوو ، دواتر لە چەرخی عەباسییەكاندا و دەركەوتنی چەند ڕەخنەگرێكی بە توانا وەك ابن قتیبە ، قدامە بن جعفر ، الجاحڤ ، ابن رشیق ، ابن الجنی هتد ، دەبینین پەیوەندییەكان لە لایەكەوە هارمونین و لە لایەكی ترەوە شیعر دوژمنی بۆ دروست بوو چونكە پێشتر شیعر لە ڕووبەرێكی فراوانی سەربەستیدا دەسوڕایەوە و شاعیران وەك زانا و فەیلەسوف و پێغەمبەرەكان سەیر دەكران و قسەكانیان هەمووی جێگەی متمانە و باوەڕ بوو ، گلەیی كردنیان وەك كوفر وابوو.دواتر شاعیرەكان جۆرە سڵەمینەوەیەكیان تێدا بەدیكرا بەرامبەر ڕەخنە وەك ئەوەی ڕەخنە دەسەڵاتێك بێت بەسەر دەقە شیعرییەكانیاندا یان دەسەڵاتیان دابەش كردبێت بەسەر  دوو بەشی یەك گوتار بە بێ جیاوازی.هەر لەبەر ئەمەشە دەقە شیعرییەكانی ئەم چەرخە لە جوانترین دەقی شیعری عەرەبین كە بە چەرخی ئاڵتونی ناسراوە . بەڵام دواتر ، بە هۆی تێكشكانی ئیمبراتوریەتی ئیسلامی بەرامبەر هێزە دەرەكیەكان و لاوازی زمان و دەربڕینەكان ، شیعر و ڕەخنە پێی نایە قۆناغێكی زۆر دژوارەوە كە بە خراپترین چەرخ ئەژمار دەكرێت.نە شیعر توانای داهێنانەكانی مایەوە  نە ڕەخنەش تواناكانی خۆی لەدەستدا.بەمەش ریَِژەكان پێچەوانەی پێشوو دەرچوون.لە چەرخی بیستەم و ئێستادا ، جارێكی تر گۆڕانكاری بەسەر شیعر و ڕەخنەدا هات.شاعیر و ڕەخنەی داهێنەر ، كە هەریەكەیان ئاگاداری ئەوی تریانە ، توانیان گڕوتینێك بدەن بە پروًسەی ئەدەب و ڕەخنەی نوێ یان هاوچەرخ كە دەتوانرێت ,بەنموونەی أدونیس و محمد مفتاح و صلاح فچل و عبدالله الغژامی, هاوشێوەیەك دروست بكرێت  لەگەڵ دەرەوە بە نموونەی ت.س.الیوت و یاكبسون . . بەڵام لە ئەدەبیاتی كوردیدا ، هەروەك لە سەرەتاوە ئاماژەمان پێدا ، تەنها دەسەڵات بریتی بوو لە شیعر ، ڕەخنە بەسۆزداری و عەفوی بیناكرابوو زانستی نەبوو.نموونەكانی عەرەبی عەباسی لای ئێمە بوونی نەبوو.نووسینەكانی مامۆستا سجادی و ڕەفیق حلمی باشترین نموونەن.ئەم سستمە لە نووسین كاریگەری تەواوی لەسەر زەمەنەكانی تری ئەم نوسراوانە بە قورسی بەجێ هێشتووە و بۆتە یاسایەك یان رژێمێك لە بیركردنەوە نوسین و ڕەخنەییەكان.بێگومان ئەمە لە بەرژەوەندی بازنە مەعریفی و زانستییەكاندا نییە و زیاتر لەگەڵ هێڵكارییەكەی یەكەمدا یەكدەگرنەوە.ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە ئەمڕۆكە لە ئەدەبیاتی كوردیدا ڕەخنەگرمان نەبێت ، بەڵام ئەوەندە هەیە ، رەخنگرەكانی ئێمە لە لایەكە توانای كاركردنیان لەسەر تیورە ڕەخنەییە نوێیوكان لاوازە لە لایەكی تریشەوە هەوڵەكانیان سنووردارە و ڕەگی عەفەویەت و وەسفیەت زاڵە بەسەر كارەكانیانەوە كە ئەمە لە بەرژەوەندی دەقە شیعرییەكاندایە ، چونكە لێرەدا هێڵی لاوازییەكانیان ئاشكرا نابێت و كارەكانیان بەبێ چاودێری ئەنجام دەدرێت.بەمەش دەقە شیعرییە كوردییەكان ڕەنگە بە لاسەنگی بمێنێتەوە و هەر خۆیان سوڵتانی دەسەڵات بن بە بێ چاودێری ووردی ڕەخنە بەتایبەتی ڕەخنە تازەگەرایی ودوای تازەگەراییەكان.