6/4/2019 04:31 PM

بەها زاڵەكان لەشیعری برایم ئەحمەد-دا

 

    پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
  پ.د.نیان نەوشیروان فوئاد مەستی

پێشەكییەكی تیۆری:
باسكردن لەچەمكە تیۆرییەكان،بەبێ پراكتیك،هەتا ئەمڕۆ بۆتە دیاردەیەكی لێكۆڵینەوەیی لەناوەندە ئەكادیمی وڕۆشنبیرییەكاندا كەئەمە خۆی بۆخۆی كردارێكی سوودبەخشە بۆ تێگەیشتن ودامەزراوە تیۆرە ڕەخنەییەكان.بەڵام لەگەل ئەمەشدا ئەم تیۆرانە بەبێ كردارە پراكتییەكان ناتوانێت دەستنیشانی داهێنانە دەقییەكان بكات.ئەم لێكۆڵینەوەیە،هاوشێوەی لێكۆڵینە تایبەت وهاوبەشەكانمان،ئەو ڕاستییە دەسەلمێتێت كەدەقە ئەدەبی وشیعرییەكان ،بەبێ بەكارهاتنە ڕەخنەییەكان، لەگۆشەیەكی قەتیسماوی وجێگیرۆدا دەمێننەوە ،بەڵكو بەها وداهێنانەكانی بەدەرناكەون.تیۆرە بەكارهاتووەكەی ئەم لێكۆڵینەوەیە بریتیە لەخۆتەنییە بەهاییەكان،بەتایبەتی لەجۆرە زاڵەكان یان باڵادەستەكان.بەردی بناغەی ئەم تیۆرە لەلایەن فۆڕمالیزمە ڕوسییەكانەوە ئەنجام درا بەتایبەتی لەهەوڵەكانی ڕۆمان یاكۆپسن دا كەپێشەنگ ودەستپێشخەری ئەم تیۆرەیە.ئەم تیۆرە ڕەخنەییە لەبنەڕەتدا پشتی بەدیاردە پراگماتیكەكان بەستووە كەتوانای دەستنیشانكردنی وێنە شاراوە وخۆتەنییەكانی دەقی هەیە لەوێشەوە چەمكی شیعرییەت بەدەردەكەوێت.بەها زاڵەكان كەرەستەیەكی بنەڕەتی شیعرییەتە كەلەووشە ودەستەواژە دەربڕینەكان دەزگایەكی مەعریفی وفیكری وسیاسی وئەدەبی دەخوڵقێت.دەرئەنجامی ئەم كردارە،بەتێگەیشتنە كڵاسیزمەكەی،بونیادنانی بابەت وناوەڕۆكەكانێتی.بەڵام بەلای خوڵقێنەری بەها زاڵەكان،ڕۆمان یاكۆپسن،بریتیە لەكارلێكە پێكهاتەییەكانی دەق كەخوێنەر لەڕێگەی خاڵێكی دیاریكراوەوە  دەچێتە نێو ووردەكاری بەها زاڵەكان،یان گواستنەوەی شێوە وناوەڕۆكە سروشتییەكان بۆ ڕەگەز وفرە ماناییەكان.
كێڵگەی لێكۆلینەوەكە:
بەهۆی زوڵم وستەمی داگیركەران بەرامبەر بەمەسەلە وئامانجەكانی تاكی كورد،هەروەها بێبەشبوونی كۆمەڵگا لەهەموو ڕوویەكی ژیانەوە بەتایبەتی ئابووری وفیكری وسیاسی وفەرهەنگی وڕوەَشنبیری...هتد،بەها زاڵەكان بریتین لەئازادی وسەربەستی وپرسی كورد وسەربەخۆیی وفیداكاری وڕزگاربوون لەداگیركەران وگەڕان بەدوای شوناس وخاك ونیشتماندا.لەپێناو نزیكخستنەوەی پەیوەندییەكانی نێوان ئەدەب وئایدیۆڵۆژیا وبەها زاڵەكان پشتمان بەدەقە شیعرییەكانی برایم ئەحمەد بەستووە بەوپێیەی لەلایەكەوە كەسێكی سیاسەتمەدارە ،بەڵكو دامەزرێنەری بیر وباوەڕێكی نوێخوازی تێكۆشانە. لەلایەكی تریشەوە،بەوپێیەی هەست بەلێپرسینەوە فیكری وسۆسیۆڵۆژی وسیاسییەكان دەكات ولەهەمان كاتیشدا هەڵگری ڕەفتارێكە كەدەشێت گۆڕاكارییە گەورەكان لەپێناو تاكاكاندا ئەنجام بدات ئەوا دەقەكانی ڕەنگدانەوەی بەها زاڵەكانی كۆمەڵگەی كوردە.ئەم بەها زاڵانە بەشێكی هەرە گرنگی مەسەلەكانی داگیر كردووە.برایم ئەحمەد،وەك ستراتیژ وبەرنامە ناوەڕۆكییە شیعرییەكەی،دەیەوێت تاكی كورد لەسەر ئەو بەها زاڵانە ڕابهێنێت وتاقیكردنەوەشی لەگەڵدا بكەن.
ڕووبەری لێكۆڵینەوەكە:
ئەم لێكۆلینەوەیەجەخت لەسەر ئەم جەمسەرانەی لای خوارەوە دەكات:
–بەهای پێكهاتە مەعریفییەكان. 
 –بەهای پێكهاتە ویژدانییەكان.
- بەهای پێكهاتە ڕوشتی وڕەفتارییەكان.
-بەها سۆسیۆڵۆژییەكان.
- بەها نەتەوەییەكان.
-بەها مرۆڤایەتییەكان.
كێشەی لێكۆڵینەوەكە:
بەوپێیەی بەها زاڵەكان،لەنێو ئەدەبیاتی جیهانیدا بەشێوەیەكی گشتی وئەدەبیاتی كوردی بەشێوەیەكی تایبەتی وەك پێویست كاری لەسەر نەكراوە وڕەخنەگرە عەرەبەكانیش  چەند ئاماژەیەكی كوورت وخێرای تیۆریان پێداوە بەبێ پراكتیكێكی پڕاوپڕ،ئەوا بێگومان هەوڵەكەمان لەڕووی سەرچاوە وزانیارییەكان ڕەنگە جێگەی پرسیاركردن بێت.ئامانجی ئێمەش كردنەوەی ئەو پرسیارانەیە لەلایەن ڕەخنەگران وئەكادیمیانەوە.ئەمەش لەپێناو تێگەیشتنی زیاتر وبەرجەستەكردنی تیۆرەكە لەڕێگەی توێكاریی دەقەكانی برایم ئەحمەدەوە.
ناوڕۆكی لێكۆڵینەوەكە:
فۆرمالیزمە ڕووسەكان،لەسەرەتای چەرخی بیستەمدا،شۆڕشێكی فیكری وئەدەبیان لەسەر  ڕێبازە ڕەخنەییە هاوچەرخ ونوێیەكان دروست كرد وتێڕوانینیان بۆ ئەدەب بریتی بوو لەكۆمەڵێك چەمكی مەعریفی كەلەنێوانیاندا كارلێكەكان،بەنێگەتیڤ وپۆزەتیڤەوە،بەدەردەكەون،لەو دیدەی كەئەدەب نەسەق وبونیادێكی سادەیە بەڵام دەبێت ووردبكرێنەوە بۆ وێنە جۆراوجۆرە پڕ ماناكان.هەر لەبەر ئەمەش بوو مامەڵەیان بۆ دەقە ئەدەبییەكان وەك بونیادێكی زیندووی پڕ لەجووڵە بوو.لەمەش زیاتر،فۆڕمالیزمەكان بەناوەڕۆكە ناوەكییەكان قایل نەدەبوون وهەوڵیان دەدا كەبەرەو دیاردەگەراییە جیهانییەكان بڕۆن،یان كەوتنە كردنەوەی دەرگا داخراوەكان ولەوێشەوە بۆ نێو سەرچاوە سیاقییە جیاوازەكان.ڕۆمان یاكۆپسن ڕووبەر ومەودای ڕەخنەی گەورەتر وفراوانتر كرد ئەویش لەڕێگەی كارنامە زمانی وپەڕەڵێڵی وشیعری وبەها زاڵەكان.بەلای ئەم ڕەخنەگرەوە بەها زاڵەكان توخمێكی كاریگەری كردارە ئەدەبییەكانە كەهەوڵ دەدات بازنەیەكی سەربەخۆی چەقبەندی دروست بكات وەك ئەوەی هیچ دەقێكی ئەدەبی سەركەوتوو بەبێ سەرچاوە چەقییەكان سەركەوتن بەدەست ناهێنێت (رومان یاكبسون:81 ).ئەم چەقە لەفیكر وئایدیا گوشار دەخاتە سەر پێكهاتەكانی دەق بەنموونەی پێكهاتە گرامەری وسینتاكسی وعەروزی ووێنەیی...هتد.بەمەش بەها زاڵەكان پێدەنێتە قۆناغی دەستنیشانكردنی پێوەرەكان كەتوانای پۆڵین وجوداكردنەوەی دەقەكانی هەیە ئەویش بەوەی دەقێك سەر بەڕێبازی سایكۆڵۆژی وئەوی تر سۆسیۆڵۆژی وهەروەها.دوای دەستنیشان وپۆڵینكردن تێبینی ئەوە دەكرێت ،بەڵكو دەردەكەوێت كەتوخمێك یان چەند بابەتێك لەڕووی هێز ودەسەڵاتەوە زاڵ دەبێت بەسەر بابەتەكانی تردا.لێرەشەوە ستراتیژیەت وبەرنامە وگوتاری دەق وخاوەنەكی ئاشكرا دەبن بەوەی سەر بەچ ڕێبازێكی كاركردنە.ئەو توخمە زاڵبووە دەسەڵاتی ئەوەی هەیە كەتوخمەكانی تر بەلای خۆیدا ڕابكێشێت.ئەمەش بەو مانایە دێت كەبەها زاڵەكان پێدەنێنە نێو كردارێكی بونیادی وخوڵقێنەر كەدەتوانێت ئاڕاستەی توخمەكانی تر بگۆڕێت یان كۆنتڕۆڵیان بكات.واتە،بەها زاڵەكان شێوەیەكی تایبەت لەخۆ دەگرێت كەجودا دەبێتەوە لەتوخمەكانی تری دەق،وە كارلێكە پێكهاتەییەكان فاكتەر وهۆكارێكی سەرەكین بۆ دەركەوتن وزاڵبوونی توخمێك لەسەر توخمەكانی تر كەبەمە دەوترێت بەها زاڵبووەكان یان باڵادەستەكان (محمود العشیری:37).كەواتە توخمە ئەدەبییەكان بریتیە لەبونیادێكی شێوەیی كەبەها زاڵەكان گەورەترین سەرچاوەیەتی وەك ئەوەی خوێنەر ناتوانێت دەستنیشانی پێكهاتە ئیستاتیكی وناوەڕۆكی وبابەتی دەق بكات تا نەچێتە نێو پڕۆسەی بەها زاڵەكانی دەقەوە.هەر ئەم بەها زاڵانەیە كەدەتوانێت یەكەی دەقەكان لەنێو بازنەیەكی فیكری دیاریكراودا كۆبكاتەوە ولەوێشەوە هەوڵ دەدات كاریگەری لەسەر بازنەكانی تر دروست بكات ( جان موركاروفسكی:38-39 ).بەئاڕاستەیەكی تر،بەها زاڵەكان دەبنە كردارێكی ڕووكاری ودامەزرێنەری بۆ ئەو توخمانەی كەدەبنە كرداری یارمەتیدەر بۆ توخمە سەرەكییەكە.ئەمە بەلای جان موركاروفسكییەوە پێی دەوترێت "توخمە زاڵبووەكان" ( جان موركاروفسكی:40).لەگۆشەیەكی جیاوازەوە،ڕۆمان یاكۆپسن دەستنیشانی كردارە پەیوەندی وگەیەنەرییەكانی دەق دەكات كەبریتین لەشەش توخمی سەرەكی:نێنەر،نامە،وەرگر،زمان،ڕێڕەو،سەرچاوە .گوتاری ئەدەبی یان بەها زاڵەكان هەندێك جار لەڕێگەی ئەم شەش توخمە گەیاندییانەوە ئەنجام دەدرێت كەدواتر كارنامە شیعرییە سەرەكییەكانی لێ دەكەوێتەوە وەك هەڵچوونی وئیستاتیكی وكاریگەری وپاراستنی ووەسفی وسەرچاوەیی (دیفید كارتر: 34-35).بەمانایەكی تر،بەها زاڵەكان دەچنە نێو پڕۆسەی پێكهاتە كارنامەییە شیعرییەكانەوە وەك ئەوەی هەندێك جار بەهاكان لەڕێگەی هەڵچوونێكی كاریگەری خودی بكەرەوە بەدەردەكەوێت یان دروست دەبێت.
لەلایەكی تریشەوە،گوتاری شیعری بریتیە لەكۆمەڵێك بەهای جیاواز كەلەشاعیرێكەوە بۆ شاعیرێكی تر جیاوازیان هەیە ئەویش بەهۆی جۆری ئامانج وستراتیژییەتی كاركردنی شاعیرەكان.بۆ نموونە،بەهای شاعیرێكی ڕێبازی ڕۆمانسیزم ،كەبەهاكانی خۆی لەخەسڵەتە سەرەكییەكانی ئەم ڕێبازەدا دەبینێتەوە  وەك یاخیبوون لەواقیع وعەفەوییەت لەدەربڕین وملكەچكردن بۆ سۆز وخۆشەویستی وخەیاڵە بەربڵاوەكان..هتد.جیاوازە لەگەڵ بەهای شاعیرێكی سەر بەڕێبازی ڕیالیزمی سۆشیالیزمانە یان شۆڕشگێرانە.كەواتە،بەهاكان بەپێی سستمی كاركردن لەگۆڕانكاریدایە وبەپێی قۆناغە زەمەنی وڕێبازی فەلسەفییەكان جۆری بەهاكان دەگۆڕێن.بەمەش لەلایەكەوە بەهاكان خۆیان لەشێوەیەكی داڕێژاوی جێگیردا نابینێتەوە،لەلایەكی تریشەوە ململانێكانی نێوانیان هەمیشە بەكراوەیی -دەمێننەوە.هەر لەبەر ئەمەشە ئەدەب بەشێوە گشتییەكەی لای تۆدۆرۆڤ بریتیە لەكۆمەڵێك شێوە وڕژێمی سەرەكی كەناوەڕۆكی ئەدەبەكەی لێ دروست دەبێت ،هەندێكیان خۆیان لەشێوە وبەها مەعریفی وهەندێكی تریشیان لەبەها ویژدانی وڕەوشتی وڕەفتارییەكاندا دەبینێتەوە(محمد فتحی:240).لەپێناو بەرجەستەكرنی ئەو بەهایانە،بەشێوە تیۆری وپراكتیكییەكەی،ئەم بەشەی لێكۆڵینەوەكەمان دابەشكردووە بەسەر هەر سێ بەها ئاماژەپێكراوەكەی سەرەوەدا هەروەك لەخوارەوە دیارە:
یەكەم/ بەهای پێكهاتە مەعریفییەكان.ئەم پێكهاتەیە بریتیە لەهەستكردن بەچەمكی بەهاكان وناوەڕۆكەكانی ئەویش لەڕێگەی بیركردنەوە عەقڵییە تیژ وقوڵەكانەوە.مانا بنەڕەتی وڕووتەكان هەمیشە لەهزر وهۆشی شاعیردا جێگیر دەبن كەئەم مانایانە لەڕێگەی شتە هەستپێكراوەكانەوە بەرجەستە دەبن كەدواتر ئەم مانا وهەستانە پێدەنێنە قۆناغی بەهاكانەوە بەنموونەی چاكە وخراپە وبوون ونەبوون وسەربەستی وئازادی وكۆیلایەتی وبەرەنگاربوونەوەی زوڵم وستەم وبانگەوازی یەكسانی ودادپەروەری.لێرەدا شاعیر یان نووسەر لەبەردەم كۆمەڵێك پێوەردایە،یان خۆی كۆمەڵێك پێوەر دەكاتە بەرنامەی كاركردنییەوە كەزۆربەی هەرە زۆریان پەیوەندی ڕاستەوخۆیان بەهەستە سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكرییەكانەوە هەیە كەئەم هەستانە لەبیركردنەوەكان دەبنە بەردی بناغەی شێوە ئایدیۆڵۆژی وڕۆشنبیری وپەروەردەییەكان.ئەمەش بەو مانایە دێت كەبەهاكان لەبنەڕەدا بریتیە لەكۆمەڵێك ڕەفتار كەتاكەكان بەباشی دەزانن چونكە لەلایەكەوە پێشتر خاوەن عەقڵەكان تاقیكردنەوەیان لەگەڵیدا كردووە ،بەڵكو ئاشنایەتییەكی دۆستانەیان لەگەڵیدا هەبووە.لەلایەكی تریشەوە پەیوەندی تەواوی بەئایندە  وبەرژەوەندی خۆیانەوە هەیە (عبداللگیف محمد خلیفە:39).ئەم بابەتە تەواو پەیوەندی بەدیدگەراییەكەی لۆسیان گۆڵدمان وە هەیە لەكاتێكدا ئەم جۆرە لەدیدگەرایی هەڵدەستێت بەدەستنیشانكردنی هەستی تاكەكان لەڕوانگەی ئەوەی جیهان خۆی بۆ خۆی بریتیە لەپێكهاتەیەكی ڕاڤەیی بۆ ئەو بابەت ودیاردانەی كەپەیوەندی بەچارەنووسی تێكڕای خەڵكییەوە هەیە نەك تەنها تاكێكی دیاریكراو.لەم ڕووەوە لۆسیان گۆڵدمان دەڵێت دیدگەرایی جیهانی بریتیە لەكۆمەڵێك بەها وخواستی بەرز وبیروبۆچوون كەتوانای یەكخستنی تاكەكانی هەیە بەتایبەتی لەڕووی سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەوە (لوسیان غولدمان: 28 ).لێرەشەوە بابەتگەرایی لەدایك دەبێت كەبریتیە لەئەزموونی تاكێكی بزێو كەلەپێناو تاكەكاندا بەدوای بەها بەنرخەكاندا دەگەڕێت.پێشەنگی بابەتگەرایی،ئاین ڕەند (1905- 1982)جەخت لەسەر ئەوە دەكات كەتاكە لێهاتووەكە دەبێتە بەشێك لەڕووداوە گشتییەكانی واقیعی فیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژی (سعید علوش:12  ).هەر لەبەر ئەمەش بووە كەئاین ڕەند هەمیشە كەسێكی گەشبین بووە چونكە گەیشتبووە ئەو ڕاستییەی كەئەو جۆرە تاكانە توانای گۆڕینی ئاڕاستەی ڕووداوەكانیان هەیە وسەركەوتنیش بەدەست دێنن.برایم ئەحمەد یەكێكە لەوانەی كەتەواو دەچێتە نێو بۆچوونەكانی گۆڵدمان وئاین ڕەندەوە.لەشیعری"نەورۆزی من"دەڵێت:
پێم ئەڵێن نەورۆزە ئیمڕۆ،ڕۆژی جەژن وخۆشییە
وەختی هەڵپەڕكێ وسەمایە،مەوسمی تەڕ پۆشییە
دەشت ودەر گوڵپۆشە،ئەم ڕەشپۆشییەت بێهۆشییە
مۆنی ڕووت بێ جێیە،عالەم كەیفی بادە نۆشییە
من ئەڵێم نەورۆز وشادی وجەژنی دیل ئازادییە (برایم ئەحمەد:32 ).
شاعیر،لێرەدا،ولەنێو پێكهاتە فیكری ومەعریفییەكان بەراووردێك دەكات لەنێوان جەژنی نەورۆز، كەجەژنێكی نەتەوایەتی كوردە،لەگەڵ پرنسپی سەربەستی وئازادی بۆ گەلەكەی وەك ئەوەی پێكهاتە فیكری ومەعریفییەكەی نەورۆز هیچ ئەنجام بەدەست ناهێنێت،بەڵكو فۆڕمێكی بێ بەهایە گەر ئازادی وسەربەستی بەدەست نەیەت.لەشیعرە بێ ناونیشانەكەیدا كەدەڵێت:
كوردی بێ كەس بەسیە هەستە،تێپەڕی هەنگامی شەو 
ڕۆژی ئازادیت ببینە،تا نەمێنیچ سامی شەو
خوێن بڕێژە،لەش بنێژە،قەت مەچێژە تامی خەو
چونكە قوربانی ئەوێ،هەڵهاتنی ڕووی ڕۆژی نەو (برایم ئەحمەد:31).
بەئاشكرا تێبینی ئەوە دەكرێت كەمەسەلەی ئازادی وسەربەستی ومافی چارەی خۆنووسین بۆ كورد وكوردستان فیداكاری وقوربانی دەوێت وەك ئەوەی بەهای كوردایەتییەكە لەفیداكارییەكەدا خۆی دەبینێتەوە.واتە،جارێكی تر،نامە وگوتارە فیكری ومەعریفییەكەی شاعیر هیچ بەهایەكی نیە گەر تاكی كورد فیداكاری نەبەخشێت.بەمەش بەها زاڵەكەی هەردوو نموونە ئاماژەپێكراوەكەی سەرەوە خۆی لەچەمكی ئازادیبوون وفیداكاریبووندا دەبینێتەوە.بەپێچەوانەوە بەها گشتی ودەسەڵاتدارەكە بەدەرناكەوێت.لەگۆشەیەكی ترەوە دەقكە وتەنانەت وەرگریش ناتوانن دەستنیشانی بەها زاڵەكان بكەن گەر كردارە یارمەتدارەكانی وەك ئازادی وفیداكاری پشتگیری نەكەن. لەشیعرێكی تریدا بەنێوی"كوردە هاوارە" كەدەڵێت:
كوردە قوربانە ڕۆژێكە وئەمڕۆ
بەقسەی دوژمن مەبە دەستخەڕۆ
جووتێ دوژمنت بەربوونە یەكتر
زەحمەت هەڵكەوێ هەلی گەورەتر
دوژمنی گەورەی تۆ داگیر كەرە
گەر هیوات بەو بێ ڕەنجت بێبەرە
هەر بەیەكێتی وفیداكاری خۆت
ڕزگارت ئەبێ لەزنجیر وكۆت ( برایم ئەحمەد:65- 66).
شاعیر لەڕێگەی پێكهاتە مەعریفییەكانەوە گەیشتۆتە ئەو ڕاستییەی كەدوژمنەكان سەرقاڵی دژایەتی خۆیانن وئەمەش بەهەلێكی گەورەی مێژووی دەزانێت كەبوارێكی گونجاو لەبەر دەم مەسەلەكەیدا هەیە.ئەمە خۆی بۆخۆی جۆرێكە لەبەها زاڵەكانی دەقەكە.بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا بەهایەكی زاڵتری كاریگەرتر بەدەردەكەوێت ئەویش تەبای ویەكێتی ڕیزەكانی گەل وفیداكارییەكانە.بەمانایەكی تر، هەلێكی ڕێكەوتی،كەبۆتە بەهایەكی زاڵ لەدەقەكەدا، لەبەردەم كوردایە بەڵام ئەم هەلە نرخی نابێت گەر بێتو یەكێتی وفیداكاری لەگەڵدا نەبێت.هەر لەبەر ئەمەشە دەقەكە لەبەردەم دوو بەهای تەواوكەری پیرۆزدایە بەوپێیەی كورد، لەبەشێك لەزەمەنەكانی، تاقیكردنەوەكانی خۆی لەگەڵ  فیداكاریدا ئەنجام داوە بەڵام بێ سوود بووە چونكە بەها زاڵەكەی تر كەخۆی لەهەلەكەدا دەبینێتەوە بوونی نەبووە.یان وەك پێویست نەڕەخساوە.بۆیە بەهای زاڵی دوهەم دەبێتە كردارێكی یاریدەدەر یان گڕو تینێك بەبەهای زاڵی یەكەم دەدەن.بەمەش ئامانجی سەرەكی شاعیر جێبەجێ دەبێت كەسەركەوتنە.
دوهەم/بەهای پێكهاتە ویژدانییەكان.كردارە هەڵچوونییەكان دەچنە نێو ئەم جۆرەی بەهاكانەوە ئەمەش لەو كاتانەی كەدیمەن ووێنەكان كاریگەری قورس لەسەر شاعیر دروست دەكەن وشاعیریش، وەك خودێكی بكەر،بەشدار دەبێت لەو دیمەنە كاریگەریانەدا بەتایبەتی ئەو دیمەنانەی كەپەیوەندی بەمەسەلە هەستیار وگرنگەكانەوە هەیە وەك خاك ونیشتمان ونەتەوە وپرسە داواكراوەكانیان.بەمانایەكی تر،شاعیر  بەوپێیەی خۆی بەخاوەن مەسەلەكان دەزانێت ولەهەمان كاتیشدا بەرپرسیارێتی دۆخەكان لەخۆ دەگرێت ئەوا لێرەدا كاردانەوەكانی بەرامبەر بەنەیارانی بەدەردەكەون.لەكاتێكدا برایم ئەحمەد بەئاشكرا دەبینێت كەدوژمنان تاوان بەرامبەر بەنەتەوەكەی دەكەن ولەولاشەوە سەربەستییەكانی لێ زەوت كراوە ئەوا ئەم دۆخ ومەسەلانە تەواو كاری تێ دەكەن .ئەم كردارە دەبێتە موتیڤێك بۆ جووڵەی هەستەكانی بەرامبەر بەنەتەوە وخاك.لەم ساتە وەختەدا هەست بەخۆشی وبەختیارییەكی زۆر دەكات كەبەشدارە لەپڕۆسەی كوردایەتی وبەرەنگاربوونەوەی دژ بەدوژمنان.لەشیعری "بۆ صەددام حسین" دا ڕەفتارەكانی ئەم دیكتاتۆرە بەرامبەر بەكورد ومەسەلەكانی لەكوشتن وگرتن وئەنفالكردن وڕاونان وئەشكەنجە وئازاردانی تاكی كورد بەتاك وكۆمەڵ كردارێكی كاریگەر بوو بۆ برایم ئەحمەد تا لەنزیكەوە بەشدار بێت لەخەم وئێش وئازاری نەتەوەكەی ولەهەمان كاتیشدا پەنا بۆ بەها زاڵەكان بەرێت بەنموونەی مێژوو ونیشتمان وفیداكاری بەدرێژایی زەمەنی داگیركەر:
صەددام كوردستان موڵكی تۆ نیە
نەهی ئەتاتورك نەخومەینییە
_ _ _ _    _ _ _ _
تاقە بستێكی ئەم نیشتمانە
داگیر نەكراوە بەجەنگی مەیدان
هەمووی بەپاكی ودڵسَۆزی خۆمان
بەفرت وفێڵی زۆڵە موسوڵمان
كورد بێبەش كرا لەماف ولەنان
_ _ _ _   _ _ _ _
كوردی خاوەنی ئەم نیشتمانە
_ _ _ _    _ _ _ _
خاوەنی مێژوو هی ئەم زەمانە
بەرگری هەموو گورزی زەمانە (برایم ئەحمەد:67).
لەشیعری"بۆ گیانی حەمید باتاسی"دا شاعیر بەهۆی لەدەستدانی ئەم سەركردە قارەمان وسیاسییە تەواو هەستە هەڵچوونییەكانی بەكاردەهێنێت ولەو نێوەندەشدا چەند بەهایەكی زاڵ بەدەردەكەون وەك درێژەپێدان بەخەباتی سیاسی وجێگرەوەی سەركردە شەهیدەكان بەنموونەی حەمید باتاسی وبەرگری دژ بەداگیركەران وبەدەستهێنانی ئازادی لەڕێگەی فیداكارییەكانەوە.هەموو ئەمانە بەلای برایم ئەحمەدەوە كردارێكی ووزەبەخشن بۆ ڕەوینەوەی هەستە هەڵچوونییەكانی،یان دەربازبوون لەدۆخە سایكۆڵۆژییە قورس وگرانەكان.بەمەش دواتر شاعیر زۆر بەختیارە بەوەی كەتوانیوێتی بەشدار بێت لەهەڵگیرسانەوەی شۆڕش ومافە ویژدانییەكانیش بۆ شەهیدی سەركردە حەمید باتاسی دەستەبەر بكات بەڵكو زیندووی بكاتەوە.واتە،پەنابردنی شاعیر  بۆ ئەم سەركردەیە تەنها خۆی لەپێزانیندا نابینێتەوە،بەڵكو دەیەوێت گوتارێكی لێ دروست بكات ولەڕێگەی ئەو گوتارە بەهاییە ویژدانییەوە دوو زەمەن تێكەڵ بەیەكتر بكات وەك ئەوەی گەر سەركەوتنمان بەدەست هێنا لەزەمەنی ئێستادا ئەوا گەورەییەكەی دەگەڕێتەوە بۆ بەها زەمەنییەكانی زەمەنی ڕابردوو كەئەو سەركردەیە بەشێكە لەو بەهایە:
چەند گەوجە دوژمن،لای وایە مردووی
_ _ _ _    _ _ _ _
ئێمەش گەر پیاو بین هاتووین بەشوێنتا
گەلێ ئازادی بەخوێنی بكڕێ
نییە بتوانێ ڕێگەی لێ بگرێ
_ _ _ _    _ _ _ _
هەر دڵۆپێكی خوێنی شەهیدێ
قارەمانێكی تری دێتە جێ (برایم ئەحمەد:61- 62).
سێهەم / بەهای پێكهاتە ڕەوشتی وڕەفتارییەكان.لەوكاتانەی كەبەهاكان دەگوێزرێنەوە بۆ ڕەوشت وڕەفتارە كردارییەكان ئەوا كۆمەڵێك ڕەوشتی گشتی كاردەكەنە سەر خودێكی بكەری شاعیر وشاعیریش ،بەهۆی بەپرسیارێتی بەرامبەر بەمەسەلە پیرۆز وهەستیارەكان ئەو بەها ڕەوشتی وڕەفتاریانە تێكەڵ بەڕووداوەكان دەكات ولەوێشەوە چەمكی پەیوەستێتی شاعیر ودەقەكەی بەدەردەكەون ( حافڤ نبیل:21).لەمەش زیاتر،شاعیر خۆی، لەڕێگەی هەردوو پێكهاتەی مەعریفی وویژدانییەوە، دەگوێزرێتەوە بۆ شێوەیەكی ڕەوشتی وڕەفتاری ولەیەك كاتدا بابەتی بەها زاڵ وبابەتی ناوەڕۆكە ڕووداوییەكان دەخاتە نێو كارنامە شیعری وگوتارییەكانی دەقەكانیەوە.بەمەش كەسییەتیەكەی ڕەنگدانەوەی ئەو ڕەوشت وڕەفتارانە دەبێت وەك ئەوەی فۆتۆ كۆپی یەكتر بن.لێرەدا سەرچاوەلێگرتنەكان دەبنە كردارێكی یارمەتدەر بۆ چەسپاندن ودیاریكردنی بەها زاڵەكان وئەو ڕەوشت وڕەفتارانەی كەدەقەكەی لەسەر بونیاد نراوە.زۆربەی هەرە زۆری دەقەكانی برایم ئەحمەد بریتیە لەوەرگێڕانی هەست ووێنە هەڵچوونی وڕەوشتی وڕەفتارییەكان.بەردی بناغەی ئەم ڕەوشت وڕەفتارانەش بریتیە لەمەسەلە سەرەكییەكانی كورد بەنموونەی ئازادی وسەربەخۆی  ودادپەوەرییە سۆسیۆڵۆژییەكان.لەشیعری"هەر كورد ئەبین" دەبینین شاعیر تەواو تواوەتەوە لەگەڵ مەسەلەی كوردایەتی وئەم كوردایەتییە،لەلایەكەوە ڕۆڵی بەهایەكی زاڵ دەبینێت بۆ شاعیر،لەلایەكی تریشەوە بۆتە بەشێكی هەرە گرنگی ڕەوشت وڕەفتاری شاعیر.ئەم بەها زاڵ وڕەوشت وڕەفتارە تەنها پەیوەست نیە بەخودی شاعیرەوە بەڵكو بەتێكڕای تاكە هاوشێوەكانی كەهەڵگری هەمان پەیام ونامەی شاعیرن.بەمەش زەمەنی كوردبوونەكەی شاعیر زۆر كۆنە وپەیوەندی تەنها بەزەمەنی ئێستاوە نیە.سەرچاوە مێژووییەكان پشتگیری لێ دەكەن لەكاتێكدا دەڵێت:
هەر كورد بووین وهەر كورد ئەبین
لەپێش ئاگر پەرستی دا
لەپێش موسوڵمانێتی دا
لەدیلی وسەربەستی دا
هەر كورد بووین وهەر كورد ئەبین 
_ _ _ _    _ _ _ _
بڕیارە ومێژوو داویەتی
كە كورد بین وهەر كورد ئەبین (برایم ئەحمەد:68).
ئەم جەختكردنە بەم ژمارە زۆرەی دەربڕینەوە،یان بەم بەم دووبارەییەوە،نیشانەی ڕاستگۆیی وپەیوەستێتی هەستی شاعیرە بەبەها زاڵەكەوە كەبۆتە كەسێتی وسروشتێكی تایبەت بۆ شاعیر وهاوشێوەكانی.ئەمە تەنها لەم شیعرەدا بەدەرناكەوێت بەڵكو،وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا،زۆربەی هەرە زۆری گەر هەموویان نەبێت خۆی لەم بەها وڕەوشتی وڕەفتارییەدا دەبینێتەوە كەبۆتە شوناسی دەقەكانی برایم ئەحمەد.هەر بۆ نموونە،لەشیعری"سروودی پێشمەرگە"دا بەهۆی گرنگی بەها زاڵەكە(كوردایەتی وكوردبوون) شێوازی ڕەوشتەكە لەتیۆرەوە دەگۆڕێت بۆ پراكتیك وشاعیر خۆی دەبێتە پێشمەرگەیەك بۆ بەهاكەی وفیداریشی بۆ دەدات،بەڵكو ژیانی خۆی دەخاتە مەترسییەوە ومەرگ دەكاتە دروشمێكی بۆ بەدەستهێنانی بەهاكەی.بەمەش تەنها لەدوورەوە بانگەواز بۆ ناوەڕۆكی بەها زاڵەكە ناكات و وەك سۆفییەك ڕۆحیانەتی خۆی تێكەڵ بەسەرچاوە گرنگەكەی دەكات كەبۆتە چەقی مەسەلە وبیركردنەوەكانی.لێرەشەوە كوردستان دەبێتە تەنها نیشتمان بۆ شاعیر.بەئاڕاستەیەكی جیاوازتر،شاعیر بەهۆی بایەخدانی بەبەها زاڵەكان،بەنموونەی خاك ونیشتمان،هەمیشە لەجووڵەیەكی بەردەوامدایە كەئەو جۆرە جووڵەیە بەكەسانی سروشتی ئەنجام نادرێت وەك ئەوەی ئێمە بەشێوە گشتییەكەی ڕۆژانە ڕووبەڕوی چەندین وێنەی هەستهەژێن دەبینەوە وەك هەژاری وبرسێتی وزوڵم وستەمدا بەڵام ،بەهۆی ئەوەی شاعیر نین ئەوا ناتوانین ئەو وێنانە بەرجەستە بكەین وتەنها لەهزر وبیرماندا بەشێوە مێژوویی وداڕشتنییەكەی دەمێنێتەوە وناگوێزرێتەوە بۆ هەڵوێستەیەكی ڕوشتی وڕەفتاری:
من پێشمەرگەی كوردستانم
ئامادەی جەرگەی مەیدانم
بەسەر وماڵ وژیانم
ئەیپارێزم نیشتمانم
دەست لەخەبات هەڵناگرم
تا سەر ئەكەوم یا ئەمرم (برایم ئەحمەد:45).
هەموو ئەمانەی كەباسی لێوەكرا ئاماژەیە بەوەی كەبەهاكان هەڵگری چەند جۆرێكن،ئێمە لەم لێكۆڵینەوەیەدا تەنها جەخت لەسەر سێ جۆریان دەكەین بەوپێیەی ئەم جۆرانە تەواو كۆنتڕۆڵی پێكهاتە شیعرییەكەی برایم ئەحمەدیان كردووە،یان ئەم جۆرانە بریتین لەبەها زاڵە سەرەكییەكانی شاعیر ئەوانیش:
یەكەم / بەها سۆسیۆڵۆژییەكان.لەم جۆرەی بەهادا شاعیر دەكەوێتە هەڵبژاردنی ئاستی پێوەرەكان وەك ئەوەی ئەو ئاستانە جێگرەوەی هەڵوێستە سۆسیۆڵۆژییەكان بن.ئەمەش بەوپێیەی شاعر بەنموونەی برایم ئەحمەد لەبنەڕەتدا كەسێكی خاكی وبێ فیزە ولەجیاتی ئەوەی وەك ئۆرستكراتییەك بژی تێكەڵ بەتێكڕای خەڵكی دەبێت ولەمەش زیاتر ژیانێك هەڵدەبژێرێت كەپڕە لەناڕەحەتی وئێش وئازار وگرتن ودوورخستنەوە وڕووبەڕوبونەوەی مردن لەزەمەنی شاخ وپێشمەرگایەتیدا.بەمانایەكی تر،هەڵوێستە وەرگرتن بەرامبەر بەناوەڕۆكە سۆسیۆڵۆژییەكان تەنها كردارێكی خۆڕسكی وعەفەوی نیە بەڵكو پێكهاتەیەكی عەقڵی ومەعریفیشە (  عبداللگیف محمد خلیفە:37 ).واتە بەهای تاكەكان،برایم ئەحمەد بەنموونە،لەپێناو بەرژەوەندییە میتریاڵییەكاندا كار ناكات بەڵكو بایەخێكی ئایدیاڵیزمی بەمەسەلە وتێكڕای خەڵكی دەدات ولەپێناویاندا فیدكاری دەبەخشێت چونكە لەبنەڕەتدا كەس وتاكێكی ئەو كۆمەڵگایە وئایندە وبەرژەوەندییەكانیشی پەیوەستە بەئەوانەوە.هەر لەبەر ئەمەشە،خاوەنی كتێبی "زانستی سۆسیۆڵۆژیا"،ئەنتۆنی گیدنز(1938-    ) دەڵێت ئەو تاكانە،بەهۆی ئەوەی هەڵگری بەهایەكی پیرۆزی سۆسیۆڵۆژین،لەپێناو تێكڕای خەڵكیدا دەكەونە شەر ِوململانێوە وپارێزگاریشیان لێ دەكات بەوپێیەی تێكڕای خەڵكی بونەتە ئامانج  بۆ مەسەلەكان(انتونی غدنز: 82).سەرجەم بەرهەمە ئەدەبی وشیعرییەكانی برایم ئەحمەد ڕەنگدانەوەی ئەم ڕاستیەن وهەر لەسەرەتای ژیانییەوە تاكۆتایی هەڵگری ئەم جۆرە پەیامە بوو.لەبری ئەوەی چێژ لەژیانە میتریاڵییەكە ببینێت ،كەدەیتوانی،ئەوا چێژەكەی تەرخانكرد،یان خەست كردۆتەوە، بۆ ئازارەكان  .ئەمەش بەهۆی گرنگی لەڕادەبەدەری بەها سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكانییەوە بوو كەهەمیشە وەك فانتۆمێك دەوروخولی شاعیریان دابوو. لەگۆشەیەكی ترەوە،برایم ئەحمەد لەبەرنامە ئەدەبی وشیعرییەكانیدا چەند  پێوەرێكی كردە ئەجندای كاركردنییەوە تا بگات بەئامانجە داواكراوەكانی نەتەوەكەی نەك تەنها هەر خۆی.بەمەش مەسەلەی نەتەوەكەی لەڕووی سیاسی وفیكرییەوە  پێدەنێتە بازنەی ئامانجێتی نەك شتی تر.هەر ئەمەش وایكردووە كەواز لەخۆشییەكانی ژیانی ڕۆژانەی خۆی بهێنێت وبەرەو ناڕەحەتییەكان بڕوات كەئەم چێژ لەمەیان دەبینێت نەك ئەوەی پێشوو.ئەمەش بەو مانایە دێت كەبرایم ئەحمەد دوای بەها زاڵ وبەرزەكان كەوتووە وهەر لەوێشەوە ئامانجە بەرزەكانی ئەو بەهایانە بەدەست دێنێت،نەك لەپێناو خۆیدا بەڵكو نەتەوەكەی.دەشێت ئەم بۆچوونە پێچەوانەی گووتە ناودارەكەی میكافیلی بێت كەدەڵێت"ئامانجەكان بەهانە بۆ ئامرازەكان دەهێننەوە" چونكە ئێمە نازانین ئامرازەكان چین وچۆنیش دروست دەبن.بەڵام برایم ئەحمەد جەخت لەسەر جۆرایەتی ئامڕازەكان دەكات كەسەرجەمیان پەیوەندی ڕاستەوخۆیان بەڕەوشت وڕەفتارەكانەوە هەیە،بەتایبەتی ڕەوشتە ئایدیاڵیزمەكان كەچارەنووسی هەمووانی پێوە بەندە.چەمكی هەڵبژاردن وپۆڵینكردنی بابەتەكان بەپێی پێشترێتی وبەڕەچاوگرتنی بارودۆخەكان ،بەتایبەتی سیاسی وفیكری وزسۆسیۆڵۆژی ،موتیڤێكی ووزەبەخشە بۆ دەستنیشانكردنی بەها زاڵەكان.بۆ نموونە،برایم ئەحمەد لەشیعری"بەرەو ڕووناكی"دا سەرەتا بەڕاهێنانەكانی خۆی دەست پێدەكات ودواتر ناوەڕۆكی ئەم ڕاهێنانانە دەگوێزێتەوە بۆ تێكڕای خەڵكی چونكە لەبنەڕەتدا ڕاهێنانەكان بۆ خۆی نیە بەڵكو بۆ دەرەوەی خۆیەتی بەتایبەتی ئەوانەی كەهەمان ئازاری ئەمیان هەیە،ئەم هەمووانە بۆ برایم ئەحمە بونەتە ئامانجێك بۆ بابەتێكی پیرۆز كەكوردایەتی ونیشتمان پەروەرییە.بەمانایەكی تر،برایم ئەحمەد بەدوای كەرەستە گونجاوەكاندا دەگەڕێت كەپەیوەندییەكی توندی بەیاسا بەهاییەكانەوە هەیە كەپێشتر خۆی بڕیاری لەسەر داوە ولەهەمان كاتیشدا هەوڵی ئەوەی داوە كەبیگونجێنێت لەگەڵ ئەو دۆخە سۆسیۆڵۆژی وئابووری وفیكرییەكانی تێكڕای خەڵك:
ڕێم گرتۆتە بەر،ئەڕۆم بەرەو ڕووناكی
ماندووم وڕێگاكەم دوورە
برسیم ودوژمنەكانم تێرن
ڕووتم وئەوان پۆشتەن
_ _ _ _    _ _ _ _
نا نا من هەر خۆم نیم
بەتەنیا نەكەوتوومە ڕێ
هەزاران هەزران هەزاریین
هەموو كەرامەتی پلیشاوەمان هەستاوەتەوە (برایم ئەحمد:34- 35).
هەمان شت لەشیعری "كاوەی ڕاستەقینە"دا دەبینرێت لەكاتێكدا شاعیر سەرەتا خۆی دەچێتە نێو مەنەڵۆگ لەسەر پرسیارە مێژوویەكانی زەمەنی كاوە وئێستا  ولەنێو ئەو مەنەڵۆگەدا بەدوای بەها زاڵەكاندا دەگەڕێت ومەبەستیشی نیە كاوە كوردە یان نا،یان نەورۆز جەژنی كورد بووە یان نا!بەڵكو ئەوەی مەبەستێتی ئەوەیە كەچەند سوود لەبابەت وئەنجامی زەمەنی كاوە دەبینێت.لێرەدا كاوە وجەماوەرەكەی بەكۆن وتازەوە دەبنە ئامانجێك بۆ مەسەلەیەكی گرنگی زەمەنی ئێستا كەسەركەوتنە بەسەر زوڵم وستەم ودەستپێكردنی زەمەنێكی نوێ كەپڕ بێت لەسەربەستی وئازادی. ئەمە بەشێوە داینامیكییەكە پێدەنێتە بەرژەوەندییەئایدیاڵیزمییە گشتییەكانی كۆمەڵ:
هەندێ كەس ئەڵێن : كاوەی ئاسنگەر
هیچ پەیوەندێكی نییە لەگەڵمان
نە كورد بووە ونە بۆ كوردستان
خوێنی زوحاكی ڕشتۆتە مەیدان
نە نەورۆز جەژنی گەلی كورد بووە
_ _ _ _   _ _ _ _
كورد بێ وكورد نەبێ،كاوەی ئاسنگەر
كەم ناكاتەوە داخ ودەردی سەر
نان ئەو نانەیە  ئیمڕۆ لەخوانە
گەلی ژێر دەست وخاكی دەستبەسەر ( برایم ئەحمەد:50- 51).
دوهەم /بەها نەتەوەییەكان.گەر بەهاكان بریتی بێت لەكۆمەڵێ پرنسپ وبنەمای فیكری وسۆسیۆڵۆژی وسیاسی وئابووری كەچەمكە ڕەوشتی وڕەفتارییەكانی تاك بەرامبەر بەخۆیان وپێكهاتە جوگرافی ومێژوویی ونەتەوەیی دەبێتە سەرچاوەیەكی گرنگ بۆی،ئەوا لەهەمان كاتیشدا بەها نەتەوایەتییەكان،بەدەر لەدەمارگیری بێ مانا،بریتین لەكۆمەڵێك چەمكی خۆشەویستی وتێكۆشانی وبەرگری وپارێزگاری .دەقی ئەدەبیش بەشێوەیەكی گشتی ڕەنگدانەوەی زەمەنەكەیەتی وبۆ هەر زەمەنێك جۆرێك لەشێواز ودەربڕین وكارنامە.كارنامەكانی شیعری هاوچەرخ،بەنموونەی دەقەكانی برایم ئەحمەد،خۆی لەمەبەستێتیدا دەبینێتەوە كەبریتیە لەئاماژەكردن بەگرنگی خاك وكلتوور وزمان ومێژوو وووروژاندنی تاكەكان بۆ ناوەڕۆكی ئەو مەبەستێتیە.لەدەقەكانیدا بەها نەتەوەییەكان خۆی لەم خاڵانەی خوارەودا دەبینێتەوە:
أ - هوشیاركردنەوە وئاگاركردنەوەی تاكی كورد بەناوەڕۆكی خاك ونیشتمان وشوناس وپارێزگاریكرنیان لەداگیركەر ودوژمنان.
ب – زیندووكردنەوەی هیواكان دوای ئەوەی مەسەلەی كورد بەهۆی كرداری داگیركەرەوە پێی نایە قۆناغێكی مەترسیدارەوە وشوناسی كوردی لەژێر هەڕەشەی سڕینەوەدا بوو.
ج – گرنگیدان بەچەمكی ئازادی وسەربەستی وسەربەخۆیی.
د –بانگەواز بۆ تێكۆشان لەپێناو پاراستنی شوناس وخاك ونیشتمان.
ه – هەڕەشەكردن لەداگیركەر ودوژمنان كەتاسەر كردارەكانیان بۆ ناچێتە سەر.
لەهەموو ئەمانەدا برایم ئەحمەد،پشت بەست بەدیدگەرایی جیهانی بەوپێیەی كەسێكی ڕوناكبیر وڕۆشنبیر بوو وە ئاگای لەخۆی ودەوروبەر بووە،هەمیشە هەوڵی دەدا كەڕێگە چارەی واقیعی وگونجاو بۆ دۆخە سیاسی وفیكرییەكان بدۆزێتەوە .بەمەش كارەكەی زۆر دوور بوو لەكردارە هەڕەمەكییە خۆڕسكییەكانەوە. بەها نەتەوەییەكان لای برایم ئەحمەد دەبێتە ئامانجێكی هەرە پیرۆز،بەڵكو یەكێك بوو لەبەها زاڵە سەرەكییەكان،نەك هەر بۆ خۆی بەڵكو بۆ تێكڕای ئەندامانی نەتەوەكەی.بەهۆی ئەوەی سیاسەتمەدار بوو،یان باشتر وایە بڵێین دامەزرێنەری گروپە سیاسییە هاوچەرخەكانی كورد بوو،زۆربەی گوتارە شیعرییەكانی تەرخان كردبوو بۆ سیاسەت.لەنێو ئەو سیاسەتەشدا گرنگیدان بە بەها نەتەوەییەكان.لێرەدا ،وەك سەرچاوەلێگرتنێك،سوودێكی تەواوی لەمێژوو وخەباتی سیاسی گەلان بینیوە ودواتر ئەو ئەزموونانەی گواستۆتەوە بۆ نەتەوەكەی.بۆ نموونەلەشیعری"ئازار وبەهار"دا لەلایەكەوە جەخت لەسەر ئازارە بەردەوامەكانی كورد دەكات كەبەدرێژایی زەمەن هاوڕێی زەمەنی بووە.بەڵام هاتووە لەم ئازارە بەها نەتەوەییەكان دەبینێت ودەستبەرداری نابێت.بۆ ڕزگاربوون لەقەیرانی هەرەس وئازارەكان ئاماژە بەتەبایی ویەكڕیزی وهوشیاری وفیداكاری تاكی كورد دەكات وەك ئەوەی بڵێت گەر بمانەوێت كۆیلە نەبین دەبێت پەنا بۆ ئەو كردارانە بەرین كەئەوانیش بەشێوەیەكی داینامیكی دەچنە نێو بازنەی بەها نەتەوەییەكانەوە بەوپێیەی ئامانجەكانی شاعیر بەندە بەو كردارانەوە .بەپێچەوانەوە ئامانجەكان،هاوشێوەی ئازارەكان،پێدەنێنە قۆناغی سڕینەوە هەمیشەییەكان:
دیسان ئازارە،دیسان ئازارە
لای خۆی سەرەتای گوڵ وبەهارە
كەچی بۆ گەلی كوردی بێچارە
هەمووی پەژارە ودەرد وئازارە
_ _ _ _    _ _ _ _
دەبا ئازار بێ،با هەر ئازار بێ
سەد هێندەی ئێستەش دەردو ئازار بێ
_ _ _ _    _ _ _ _
گەلی نەبەز وتەباو هوشیار بێ
_ _ _ _   _ _ _ _
داگیركەر نییە كەپایەدار بێ
_ _ _ _    _ _ _ _
ڕۆژێ دێ كوردیش هەڵئەسێتەوە
تەمی مەینەتی ئەڕەوێتەوە
ئاڵای ئازادی ئەشەكێتەوە
_ _ _ _   _ _ _ _
تەنیا بەو مەرجەی تەباو هوشیار بین (برایم ئەحمەد:63- 64).
گەر جارێكی تر بگەڕێینەوە بۆ شیعری"سروودی پێشمەرگە" ئەوا بەئاشكرا هەست بەكوردبوونی برایم ئەحمەد دەكەین ونەتەوە بۆتە چەقی مەسەلەكانی.لەكاتێكدا كەدەڵێت :
من پێشمەرگەی كوردستانم (برایم ئەحمەد:47)
ئەوا لەلایەكەوە دەزانێت كەخەباتی نەتەوەكانی تر وڕزگاربوونیان بەند بووە بەخەباتی چەكداری كەپێشمەرگە نوێنەرایەتی ڕاستەقینەی دەكات.لەلایەكی تریشەوە خودی بكەری شاعیر ئەو پێشمەرگایەتییە بۆ خودی خۆی دەستەبەر دەكات چونكە لەمەشیاندا باش دەزانێت كەدەرەوەی خۆی هیچی بۆ ناكات.لێرەدا،ناچارە كە لەلوتكەی سیاسەتەوە بێتە نێو ژیانی پێشمەرگایەتی بەوپێیەی سیاسەتمەدار بەبێ پێشمەرگایەتی بەها ڕاستەقینە نەتەوەییەكانی بەدەرناكەوێت.یان لەكاتێكدا دەڵێت:
ئامادەی جەرگەی مەیدانم
بەسەرو ماڵ وژیانم
ئەیپارێزم نیشتمانم (برایم ئەحمەد:47)
ئەوا دەبینین شاعیر لەپێناو پاراستنی شوناس وبەها نەتەوەییەكەی سەرجەم ئامڕازەكان بەكار دێنێت وەك ئامادەباشی وفیداكاری وسەروەت وسامان.
یان لەكاتێكدا دەڵێت:
نەوەی كاوەی ئاسنگەرم
بۆ مافی گەل پارێزەرم
دەس لەخەبات هەڵناگرم
تا سەر ئەكەوم یا ئەمرم (برایم ئەحمەد:47).
لەم بەشەدا،كاوە دەبێتە كردارێكی ووزەبەخش ویارمەتدەر وسەرچاوەلێگرتن بۆ بەها نەتەوەییەكەی.سەركەوتنی كاوە بەسەر زوڵم وستەم ئاماژەیەكە بۆ پاراستنی كەسێتی بەها نەتەوەییەكەی شاعیر لەزەمەنی ئێستادا.لەهەمان كاتیشدا وبەوپێیەی پسپۆڕی ووردی شاعیر یاسا وپارێزەری بوو ئەوا لەپاڵ خەباتی چەكداریش توانای بەرگری یاسایشی هەیە ودەتوانێت كەیسی مەسەلەی نەتەوەكەی بگوێزێتەوە بۆ دادگاكان ولەوێشەوە  بەرگری لەبەها نەتەوەییەكەی خۆی بكات.گەر گوێشی لێ نەگیرا ئەوا،وەك خۆی دەڵێت،دەست لەخەباتكردن هەڵناگرێ بەدیوە نێگەتیڤی وپۆزەتیڤییەكەیەوە.
سێهەم /بەها مرۆڤایەتییەكان.بەوپێیەی مرۆڤ چەقی بوونەكانە،ئەوا چەمكی مرۆڤایەتی پەیوەستە بەچەمكی جیهانگیرییەوە.هەر لەبەر ئەمەشە شاعیر وڕەخنەگری ئەمریكی ئارشیباڵد ماكلیش(1892- 1982) دەڵێت"هونەری شیعر لەبنچینەدا یەك شتە بۆ سەرجەم ئەدەب وزمانەكان بەجیاوازی دیاردە سەرەتاییەكانەوە"( ارشیبالد ماكلیش:73).تازەگەریش دەرئەنجامی بیری مرۆڤایەتیە وەك ئەوەی شاعیر لەپێناو شیعردا نانوسێت بەڵكو لەپێناو مرۆڤایەتیدا ئامانجەكانی دەخوڵقێنێت.ڕێزگرتن لەمرۆڤ ومەسەلەكانیشی بابەتێكی كۆنە ونوێ نیە.واتە بەر لەوەی مرۆڤایەتی دابەش بێت بەسەر نەتەوەدا ئەوا بوونی خۆی هەبووە وكاریشی لەسەر كراوە.بەمەش زەمەنی بەها مرۆڤایەتییەكان پەیوەندی بە بیركردنەوە میتافیزیكییەكانەوە هەیە كەلەسەرو واقیعەوە دەڕوانێتە شتەكان وئایدیۆڵۆژیا دووردەكەوێتە لەپێكهاتەكانی ئەم جۆرە لەبیركردنەوە وڕاڤەكردن.برایم ئەحمەد گەرچی هەڵگری پەیامێكی نەتەوەی بوو بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا بەها زاڵەكانی مرۆڤایەتی كارێكتەرێكی سەرەكی ترە بۆ گوتارە فیكری وئەدەبییەكەی.بەمانایەكی تر هەستە نەتەوەییەكەی نەیتوانیوە دەرگای بیركردنەوە مرۆڤایەتییەكان لەبەردەم شاعیردا دابخات،بەڵكو بەپێچەوانەوە بەشێك لەداهێنانەكانی دەگەڕێتەوە بۆ هەماهەنگی ئەو دوو جەمسەر جیاوازە (نەتەوایەتی ومرۆڤایەتی).بەمەش چەند ڕێزی لەنەتەوەكەی گرتووە ئەوا لەبەرامبەریشدا ڕێزێكی تایبەتیشی بۆ مرۆڤایەتی داناوە.تەنانەت گەر سەیرێكی ئەو شیعرانە بكەین كەبرایم ئەحمەد لەئینگلیزییەوە وەریگێراونەتە سەر زمانی كوردی ئەوا دەبینین خاوەن دەقەكان ،بەنموونەی شكسپیر وشێڵلی وئانا باربۆڵد وتۆماس مۆڕ ،هەڵگری پەیامێكی مرۆڤایەتی بوون،كە ئەمە ئاماژەیە بەوەی برایم ئەحمەد كاری لەسەر بەها مرۆڤایەتییەكان كردووە.بۆ نموونە لەشیعری "هەر كورد ئەبین" دا ودوای ئەوەی  لەڕووی مێژووییەوە دەیسەلمێنێت كە كورد بوونی خۆی هەبووە وبەشێك نەبووە لەعەرەب وعەجەم وڕۆم كەئەمە مافێكی نەتەوەیی خۆیەتی وئەركی سەرشانێتی پارێزگاری لێ بكات،بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا مافی نەتەوەكانی تری پێشێل نەكردووە وبەڵكو وەك برایەك سەیری كردوون.د ولەمەش زیاتر سوودی گەورەشی لێ بینیون.دیارە ئەمەش دوای ئەوە دێت كەگەلانی جیهانیش مافی سەربەستی وژیانیان هەیە وخاوەن ئەزموون وخەباتی هاوشێوە بوون.ئەم كارە گەرچی كارێكی سوّوزداری و ویژدانییە بەڵام لەهەمان كاتیشدا دیدگەراییە جیهانییەكەش ڕۆڵێكی باشی بینیوە لە پێناسەكردنی گەلان ،وەك پڕۆسەیەكی سەرچاوەلێگرتن،چونكە جیهان بەچەمكە مرۆڤایەتییەكەی هەندێك جار خۆی ڕاڤەی خۆی دەكات وكارلێكیش لەگەڵ دەرەوەی خۆیدا دروست دەكات.هەر لەم گۆشەیەوە دیدگەرییە جیهانییەكە پێدەنێتە چالاكییە دەستە جەمعیییەكانەوە بەڵام لەڕێگەی خودێكی بەتواناو زیتەڵەوە.برایم ئەحمەد لەم شیعرەدا توانیوێتی باڵانسێك ڕابگرێت لەنێوان هەردوو جەمسەری نەتەوەیی ومرۆڤایەتی بەوپێیەی،وەك لۆسیان گۆڵدمان بۆی چووە،هەماهەنگی لەنێوان بۆچوونە تایبەت وگشتییەكاندا زیاتر نزیكمان دەخاتەوە لەهەستكردن بەبەرپرسیارێتی بەرامبەر بەمەسەلە جیاوازەكان،بەتایبەتی لەڕووی ئابووری وئایدیۆڵۆژییەوە ( لوسیان غولدمان:50 ).لەلایەكی تریشەوە تێگەیشتنەكان بۆ ئەو مەسەلانە گەورەتر وفراوانتر دەبێت:
نە عەرەبم نە ئێرانیم
نە توركێكی شاخستانیم
نەك هەر من خۆم ،مێژووش ئەڵێ
كە كوردم وكوردستانیم
_ _ _ _   _ _ _ _
گەلان هەموو برای منن
هەر زۆردارانم دوژمنن
خەبات وچالاكی ئەوان
بۆ من هیوایە وپشتیوان
ورەو پەندیان لێوەر ئەگرم
هاوخەباتیانم تا ئەمرم (برایم ئەحمەد:68-69).
لەشیعری "كاوەی ڕاستەقینە"دا برایم ئەحمەد كاوە وەك نموونەیەكی كاریزمایی وكارێكتەرێكی مرۆڤایەتی سەیر دەكات و،هەروەك پێشتر ئاماژەیەكمان پێداوە،بەلایەوە گرنگ نیە ئەم كاوەیە كورد بوبێت یان نا،بەڵكو ئەوەی گرنگ بێت سوود وەرگتنە لەوانەكانی زەمەنی كاوە وخوڵقاندنی كارێكتەرێكی هاوچەرخ، هاوشێوەی كاوە كەتوانای سەركردایەتی شۆڕش وسەركەوتنەكانی هەبێت بەسەر داگیركەر ودوژمناندا.بەمەش كاوە دەبێتە بابەتێكی بابەتگەرایی كەخۆی لەهەستە عەفەویی وڕاڤەیی وڕوشتی وهەستییەكاندا دەبینێتەوە.لێرەشەوە بەها مرۆڤایەتییەكەی كاوە دەرئەنجامی هەستێكی هزری وعەقڵییە ولەخۆڕا نەهاتۆتە نێو دەقەكەی برایم ئەحمەدەوە:
ئەو ڕۆژەی كە كورد پاڵە وجوتیاری
لەگەڵ كاسبكار،گشت خوێندەواری
هەموو دڵسۆزی دیهات وشاری
بڕیاری خۆی دا لەسەر ڕزگاری
بۆ سەربەخۆیی وئازادی ژیان
بۆ ژیانێكی خۆش وكامەرانی
بۆ هاتنە ڕیزی گەلانی جیهان
پێكی كاوەیان نا یە نەڕەی شان (برایم ئەحمەد:51-52).
دەرئەنجام:
ئەم لێكۆڵینەوەیە گەیشتۆتە ئەم ئەنجامانەی لای خوارەوە:
- چەمكی شیعرییەت، كە ڕۆمان یاكۆپسن پێشەنگێتی وكاری لەسەر كردووە،پشت بەبۆچوونە وەسفییە زانستی وبابەتییەكان وبەها زاڵەكان دەبەستێت.ئەمەش بەیارمەتی جووڵە دیدگەرایی وبابەتگەراییەكانەوە ئەنجام دەدرێت.برایم ئەحمەد، بەوپێیەی خاوەن ئەزموونێكی سیاسی وفیكری وئەدەبیە ولەبواری ڕۆژنامەگەریدا ڕۆڵێكی بەرچاوی بینیوە، ئەوا لەڕێگەی بەها بچووك وزاڵەكانەوە  دەقەكانی دەخاتە ژێر تاقیكردنەوەكانی كارنامە شیعرییەكانەوە وەك هەڵچوونی وكاریگەری وئیستاتیكی وپاراستنی ووەسفی وسەرچاوەلێگرتنی.
- بەها زاڵەكان دەستنیشانی هێزی ماناكان دەكات چونكە پڕۆسەی شیعر لەبنەڕەتدا پڕۆسەیەكی ڕووكەشی وئاسایی نیە بەڵكو بریتیە لەكۆمەڵێك ڕژێمی مەعریفی وسۆسیۆڵۆژی وویژدانی.دەقەكانی برایم ئەحمەد،گەرچی لەڕووی دەربڕینە زمانەوانییەكانەوە بەئاسایی وسروشتی لەدایك بوون بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا وبەهۆی بەكارهاتنە بەهاییە زاڵەكانەوە پڕن لەمانای جیاواز.بەمەش دەقەكانی هەڵگری فرە خوێندنەوەین لەلایەن خوێنەرە نموونەییەكانەوە.
-بەها زاڵەكان هۆكارێكن بۆ دەستنیشانكردنی چەقی دەقەكان كەئەو چەقانە لەلایەكەوە دەگۆڕێن بۆ مەبەستێتی دەق.لەلایەكی تریشەوە دەبنە یاسا بۆ بەها بچووكەكانی دەق.لەدەقەكانی برایم ئەحمەدا بەها بچووكەكان كردارێكی یاریدەدەرن  بۆ دەرخستن وتێگەیشتنی بەها زاڵەكان.بۆ نموونە لەشیعری "یاران" دا، كەگریانێگی بەسۆزە بۆ پێشەوا قازی موحەمەد دوای ئەوەی دوژمنانی گەل لەسیدارەیان دا وخەونی كۆمارەكەیان زیندەبەچاڵ كرد،شاعیر خۆی لەنێو دوو پێكهاتەی بەهاییدا دەبینێتەوە،یەكێكیان بچووك كەلەقازیدا بەرجەستە بووە .ئەوی تریان گەورەتر كەلەمەسەلەی كورد وكوردستاندا بەرجەستەوە بووە،بەڵكو كەسێتی بەها بچووكەكە هەڵقوڵاویی بەها زاڵەكەیە.هەر لەنێو بەها بچووك وگەورەكەدا چەند بەهایەكی تر بوونیان هەیە وەك سۆز وخۆشەویستی وڕاستگۆیی وهەڵچوونە سایكۆڵۆژییەكان...هتد. 
- بەها زاڵەكان توانای دەرخستنی ئاستە ڕۆشنبیری ومەعریفییەكانی دەق وخاوەنەكەی هەیە.واتە ئێمە ناتوانین بەشێوە زارەكی وداڕشتنەییەكان دەستنیشانی ئەو جۆرە ئاستانە بكەین تا نەچینە نێو ووردەكارییەكانی بەها زاڵەكانەوە.لێرەشەوە چەمكی ئەدەبییەتی خاوەن دەق بەدەردەكەوێت.یان ئاستی بیركردنەوەكانی دیاری دەكرێت ولەوێشەوە جیاوازییەكان لەنێوان ئەو شاعیرە وشاعیرانی تردا بەدەردەكەون.
-  هەستەكان بەرامبەر بەمەسەلەكان پێویستیان بەبەها زاڵەكانە تا بتوانێت پەیوەندییەكانی نێوان خودی بكەر ووەرگر ونامە بدۆزێتەوە.بەئاڕاستەیەكی تریش بەها زاڵەكان  جووڵە بەهەستەكان دەدەن ولەوێشەوە ڕاستگۆیی  شاعیر بەرامبەر بەناوەڕۆكەكانی ئاشكرا دەبن.گەرچی  ناوەڕۆكی دەقەكانی برایم ئەحمەد ڕوو لەفیكر وسیاسەت دەكەن بەڵام زۆربەی هەرە زۆری ئەم ناوەڕۆَكانە دەرئەنجامی هەستە ویژدانی وسۆسیۆڵۆژی وڕەوشتییەكانە وەك ئەوەی سەرچاوەی ئەو دەقانە لەهەستە ڕاستەقینەكانەوە بونیاد نرابێت.شاعیر،لەپێناو پارێزگاری لەهەستە ڕاستەقینەكان نەیتوانیوە گوشار بخاتە سەر خۆی تا لەڕووی چەندێتییەوە ژمارەی دەقەكانی گەورەتر بكات.بەڵام لەو بڕە كەمە توانیوێتی بابەت وڕووداوەكان بەسەر بكاتەوە ومافی خۆشیان بداتێ.

پەراوێز وسەرچاوەكان: 
- ارشیبالد ماكلیش،الشعر والتجریە،ترجمە سلمی الخچرا‌و الجیوسی،منشورات دار الیقڤە العربیە للتألیف والترجمە والنشر،بیروت،1963.
- انتونی غدنز،علم اڵاجتماع،ترجمە فایز الصیاغ،مركز دراسات الوحدە العربیە،مۆسسە ترجمان،بیروت.2005.
- برایم ئەحمەد،دیوان،كۆكردنەوە وساغكردنەوە وپێشەكی وپەراوێز،عومەر مەعروف بەرزنجی،ناوەندی چاپەمەنی وڕاگەیاندنی خاك،سلێمانی،2007.
- جان موركاروفسكی،اللغە المعیاریە واللغە الشعریە،ترجمە: الفت كمال الدروبی،،مجلە فصول،القاهرە،المجلد الخامس،العدد 1 . 1984.
- حافڤ نبیل،مقدمە فی علم النفس اڵاجتماعی،مكتبە زهرا‌و الشرق،القاهرە،1977.
- دیفید كارتر،النڤریە اڵادبیە،ترجمە :باسل المسالمە،دار التكوین،دمشق،سوریا، گ 1 ،2010.
- رومان یاكبسون،نڤریە المنهج الشكلی،ترجمە:ابراهیم الخگیب،مۆسسە اڵابحاپ العربیە،بیروت،لبنان،گ 1 ،1982.
- عبداللگیف محمد خلیفە،ارتقا‌و القیم،المجلس الوگنی للپقافە والفنون واڵاداب،الكویت،1992.
- لوسیان غولدمان وأخرون،البنیویە التكوینیە والنقد اڵادبی،ترجمە: محمد برادە،مۆسسە الابحاپ العربیە،1986.
- محمود العشیری،الاتجاهات النقدیە والادبیە الحدیپە،میریت للنشر والتوزیع،القاهرە،گ1 ،2003.
- محمود فتحی عكاشە ومحمد شفیق زكی،المدخل الی علم النفس اڵاجتماعی،المكتب الجامعی الحدیپ ،الاسكندریە،مصر،گ1 ،1997.






 




زۆرترین خوێندراوە



created by Avesta Group and powered by Microsoft Azure

Copyright © 2015 khaktv all rights reserved