30/7/2019 05:06 PM

داروین خۆرێك بە ئاسمانی زانستەوە




ئامادەكردنی: مامۆستا پێشڕەو

چارلز داروین (Charles Darwin) لە 12 شوباتی ساڵی 1809 زاینی لە بەریتانیا لەدایكبووە و لە 19 ی ئەپرلی ساڵی 1882ز كۆچی دوایی كردووە، دوو تیۆری گرنگی دۆزییەوە، یەكەم تیۆری پەرەسەندن كە لە ساڵی 1858ز دۆزییەوە و ساڵێك دواتركتێبی رەچەڵەكی جۆرەكانی بڵاوكردەوە، داروین لە قۆناغی لاویدا كەشتی ئێچ ئێم ئێس بیگڵ (HMS Beagle) كە لە ساڵی 1831وە دەستی پێكرد و پێنج ساڵی خایاند و لە ساڵی 1836 كۆتایی بە گەشتەكەی هێنا بە گەڕان بە جیهاندا و لە میانەی ئەم گەشتەیدا گەلێك زانیاری كۆكردەوە و تیایدا چەندین شتی سەیر و سەمەرەی بینیوە و بە چەندین جۆری زیندەوەر و گیانەوەر ئاشنابووە و ئەمەش زۆر یارمەتی دا لە تیۆرەكەی دەربارەی گەشەكردنی زیندەوەران و لە ناویشیاندا مرۆڤ، كە دواجار دامەزراندنی تیۆرێكی شۆڕشگێڕی بایۆلۆژی نوێ، واتە تیۆری پەرەسەندنی لێكەوتەوە، بڵاوكردنەوەی كتێبەكەی بە ناوی (بنەڕەتی جۆرەكان) ی لە ساڵی 1883ز دا هەرا و زەنایەكی گەورەی بەدوای خۆیدا هێنا. داروین وازی لە خوێندنی پزیشكی هێنا لە زانكۆی ئەدنبەرەوە پەیوەندی كردووە بە زانكۆی كەمبریج بۆ خوێندنی لاهوت و سەرەڕای سەرنجەكانی لەسەر كتێبی پیرۆز و ئایین، هەرگیز خۆی بەبێ دین دانەناوە، بەڵكو خۆی وەك كەسێكی سەربە قوتابخانەی (نازانم) یستەكان داناوە. (هەندێك نهێنی لە بارەی چارلز داروینەوە، كەشتی نوح…..).

بەپێی روانگەی داروین:
• ئاژەڵ و گژوگیا هەبووەكان هەموویان لە فۆرمێكی سادەی ژیانەوە سەرچاوەیان گرتووە.
• ئەم پرۆسەیە پەیوەندی بە هەڵبژاردنی سروشتیەوە هەیە، واتە جۆرە براوەكان ئارەزووی مانەوەیان هەیە و جیناتەكانی خۆیان بۆ یەكتری دەگوازنەوە.
• فرە جۆری رێكەوت ئاسا لە جیناتەكاندا جۆرە پەرەسەندووە تازەكانی لێدەكەوێتەوە و جۆرە دۆڕاوەكانیش لەنێودەچن.
ئەنجلس دەڵێت: داروین تیۆری گەشەكردنی جۆرەكانی گیانلەبەرانی دۆزیەوە و ماركسیش تیۆری گەشەكردنی مێژوویی مرۆڤی دۆزیەوە. داروین نیشانیدا كە خزمایەتیەك لە نێوان رەگەزی مرۆڤ و ئاژەڵدا هەیەو رۆژێك لە رۆژان لە یەك باپیرەوە كەوتونەتەوە، لە ئەنجامی پرۆسەیەكی بە پلە و لەسەرخۆ و درێژخایەن گۆڕانكاریەكان روویان داوە و لە ئەنجامی هەڵبژاردنی سروشتی و لە ململانێی بۆمانەوە، ئەمانە بووە هۆی ئەوە كە بەهێزترین یان بەتواناترین بمێنێتەوە.
هەروەها تیۆری داروینیزم سەبارەت بە ململانێی زیندەوەران لەپێناوی مانەوەدا یەكێكە لە تیۆرە بنچینەییەكانی داروینیزم، ئەم تیۆرە باس لەوە دەكات زیندەوەران لە مملانێیەكی بەردەوامدان لەپێناو مانەوەدا و هەمیشە مانەوە بۆ جۆر و رەگەزی بەتوانا و باشە و هەرچی بێتوانا و لاوازەكانە تا سەر ناتوانن درێژە بە مانەوە بدەن و لە ئەنجامدا دەفەوتێن، بۆ نموونە لە كاتی روودانی دیاردەیەكی سروشتیدا ئەوا بەهێزەكان دەمێننەوە و لاوازەكان لەناودەچن.
ئیڤەلیوشن یان پەرەسەندن، بە عەرەبی پێی دەڵێن (الارتقا‌و ) پێیوایە هەموو زیندەوەرانی سەر زەوی واتە ژیان لە یەك فۆرمی سادەوە كەبەكتریایە، نزیكەی سێ ملیار و نیو ملیار ساڵ بەر لە ئێستا دەستی پێكردووە و پەرەی سەندووە. داروین پێی وایە ژیان بە پرۆسەیەك بوژاوەتەوە بەرەو ئاڵۆزی پەرەی سەندووە و كە پێی دەڵێت هەڵبژاردنی سروشتی (Natural Selection) ، ئەمە بووە بە بنچینە و بڕبڕەی پشتی تیۆرەكە، ئیڤەلیوشن دەڵێت لە 90% ی جینەكانی مەیمون وەك هی مرۆڤە، بە بۆچوونی زاناكان دوا بڕبڕەی پشتی مرۆڤ هی ئەو گیاندارانەیە كە كلكیان هەیە، وەك بەڵگەیەك كە مرۆڤ لە مەیموونەوە گەشەی كردووە. لە ئەكادیمیای میللی زانست لە (67) وڵات لە ساڵی (2006) ەوە داروینیزم كراوە بە بنچینەی خوێندنی بایۆلۆژی لە پۆلەكاندا، هەر لەم بوارەدا (72) زانای براوەی خەڵاتی نۆبڵ مەزبەتەیەكیان واژۆ كرد بۆ پشتیوانی وتنەوەی زانستی ئیڤەلیوشن لە پۆلەكانی خوێندن لە ئەمریكا. تیۆری داروین ئەوەی سەلماند كە مرۆڤ بوونەرێكی بەتایبەت دروستكراو نییە، بەڵكو بەرهەمی ئەو گۆڕانكارییانەیە كە لە سروشتدا روودەدەن. (تیۆری پەرەسەندنی داروین و ڕەهەندە زانستیەكانی…..).
چارلز داروین مێژووی بنەڕەتی جۆرەكان و رەگەزەكانی لەڕووی بایۆلۆژیەوە دانا، كە ئیتر مێژووی درێژی گەردوون لەو كاتەوە مێژووی كورتی مرۆڤ دەست پێدەكات كە تەمەنی لە شەش هەزار ساڵێك تێناپەڕێت و ئەم تەمەنەشی تەنیا بە دایەلۆگی نێوان یەزدان و مرۆڤ بەسەربردووە. بەڵام داروین وای لە مرۆڤ كرد كە زەمەنی ملیۆنێك ساڵ بكاتە تەنیا قۆناغێك لە قۆناغەكانی گەشەی بایۆلۆجیانەی ژیانی مرۆیی لەسەر زەوی ، كە داروین بەپێی تیۆری بنەچەی رەگەزەكان و یاساكانی گەشەسەندن و ململانێی ژیان بۆ مانەوە و خۆهێشتنەوە سەلماندی لەبەردەم دەروازەی مرۆڤدا مەیموون هەیە، بەمەش داروین مرۆڤی لەو ئیرادەیە داماڵی، كە خاوەنی چارەنووس و ئیرادەی خۆی بێت، مرۆڤی لەو وێنەیە داماڵی كە ئادەم و نوح هەیانە، بەمەش بەشێكی تر لەو شانازی بەخۆوەكردنەی مرۆڤ دەسڕێتەوە كاتێك مرۆڤ شانازی بە بەژنی جوانی خۆیەوە دەكرد و پێشی وابوو یەزدان مرۆڤی هاو وێنەی خۆی دروستكردووە. (سلۆتەر دایك لە نزیكەوە…..).
داروین لە تیۆرەكەیدا وایدانا كە هەموو زیندەوەرەكان كە ئەمڕۆ هەن زادەی پەرەسەندنێكی درێژخایەنن كە ملیۆنەها ساڵی خایاندووە و وایدانا كە تەنانەت مرۆڤیش زادەی پەرەسەندنە، ئەگەر داهێنان سەرەتا و كۆتایی و داهێنەری دیار و دەستیشانكراوی هەبێ، بە پێچەوانەوە تیۆری پەرەسەندن ئەمانە هەمووی رەتدەكاتەوە، بوون سەرەتا و كۆتایی نیە و هەر هەبووە و هەر دەمێنێ، هیچ بوونەوەرێك، هیچ هێزێك ئەو داهێنانەی نەكردووە، بەڵكو بابەتەكە بریتیە لە پرۆسەیەكی درێژخایەنی فۆرم و روخساری ئۆرگانەكانی ژیان و بوون و جیهان.
ماركسیزم تیۆرییەكەی داروینی بەو پێیەی كەتیۆریەكە لەگەڵ شیكردنەوەی ماتریالیستی مێژوودا دەگونجێت. لەو بۆچوونەوە ئەوە دەردەكەوێ كە بابەتی داهێنان (خەلق) بوونی نەبووە، بابەتەكە بریتی بووە لە گۆڕان و خۆگونجاندن و شەڕی دەستە ویەخەی مان و نەمان و هەڵبژاردنی سروشتی، ئەوەی ئەو تونایەی هەبووە و ماوەتەوە و پەرەی سەندووە و لە دوای خۆی هیتر بەجێماون و پەیدابوون، ئەوانەی ئەو توانایەیان نەبووە لەناوچوون، تەنانەت ئەندامانی لەشی مرۆڤیش سنووری ئەو بۆچونانە نابەزێنن، دوور نیە لە سەردەمێكدا دەستی مرۆڤ رۆڵێكی تری گێڕابێت.
بەوپێ یە ئەو رەگەز و جۆرە توخمانەی كە ئێستا هەن بەپێی چەند بنەمایەك گەشەیان كردووە و پتربوون و بوون بە هەمەجۆر و هەمەڕەنگ، بێگومان ئەمەش لەشەو و رۆژێكدا نەبووە بگرە كاتی درێژخایەنی ویستووە و خایاندووە و بەپێی یاسای هەڵبژاردنی سروشتی ئەوانە ماونەتەوە كە شایستەی مانەوە بوون و لە شەڕی دەستە و یەخەی مان و نەماندا سەركەوتوون، ئیتر لێرەوە بەلای داروینەوە خۆگونجاندن لەگەڵ دەورووبەر، بەكارهێنانی ئەندامانی لەش لە ژینگە و دەوروبەردا پێی رەوشەكە قانونی بۆماوە ئەو هۆكار و میكانیزمەی بوونی بوونەوەری ئێستان.

جیهانبینینی
ماركس و ئەنگلس
ئەنگلس لە كتێبی بنەمای خێزاندا زۆر لە ژێر كاریگەریی بیروباوەڕی دارویندا بووە و لەم كتێبەدا جیهانبینینی ماركس و ئەنگلس و داروین تێكەڵاوی یەكتر دەبێ. داروین زۆرپشت بە هەڵبژاردنی سروشت دەبەستێ و پێیوایە سروشت رۆڵێكی سەرەكی لە پەرەسەندنی بوونەوەرەكاندا هەیە و هەر سروشتیشە كە بوونەوەری شایستە پەرەپێدەدا و بوونەوەری نەشیاو لەناودەبا. (رۆڵی تیۆریی پەرەسەندنی داروین لە جیهاندیدی فریدریك ئەنگلزدا….).
تێوری پەرەسەندن كەمێك لەو هەستە زیاتر دەڕوات و بە ئاشكرا پیشانی دەدات كە دەوڵەت دیاری خودا نیە، بەڵكو كاری هەڵسەنگێنراوی خودی مرۆڤە. لە راستیدا دەوڵەت پەرەسەندنی پلە بە پلە و سروشتیانەی مێژووییە، دەوڵەت بەخشراوی هێزە ئاسمانیەكان نیە، بەڵكو بەرهەمی هەڵسەنگێنراوی كاری خودی مرۆڤە، بەڵام سەرەتاكانی لە نێو رابردووی پڕ غوباردا ونبووە، كە دامەزراوە كۆمەڵایەتیەكان نائاگایانە پەیدادەبوون و گەشەكردن و گۆڕانەكانی پەیڕەویان لە یاسا گشتیەكانی پەرەسەندن كردووە. (بنەماكانی زانستە سیاسیەكان….).
ئەو شۆڕشەی داروین ئەنجامیدا كۆی هزر و ئەندێشەی میتافیزیكی و كلاسیكی هێنایە لەرزە، لەو روانگەیەوە داروین زۆر بە توندی كەوتە بەر رەخنە و هێرشی لایەنگرانی دیدی میتافیزیكی و ئایدیالیستی، داروین زۆر بە توندی كەوتە بەر رەخنە و پەلاماری ئەندێشەی ئایینی بە هەرسێ ئایینە ئاسمانیەكەوە.

لە ناوەڕاستی سەدەی رابردوودا
داروین ئەوەی روونكردەوە كە مرۆڤ بوونەوەرێكی گەشەكردووە و بە كۆمەڵێك گۆڕانی بایۆلۆژی و سروشتیدا تێپەڕیوە و سەرئەنجام گەیشتۆتە ئەم مرۆڤەی ئێستا. لە ناوەڕاستی سەدەی رابردوودا و رێك لە ساڵی 1950 پاپا بیوسی دوانزەیەم رایگەیاند تیۆری پەیدابوون و پەرەسەندنی داروین میتۆدێكی زانستی دروستە بۆ شیكردنەوەی گەشەكردنی مرۆڤ و پاپا یوحەننا پۆلس لە ساڵی 1966 هەمان رای دووبارەكردەوە. لەم روەوە جەمالەدینی ئەفغانی و رەشید رەزا و موحەمەد فەرید مەجدی و موحەمەد عەبدە و دواتریش عەبدول سەبور شاهێن و جەمال بەننا نموونەی ئەو بیرمەند و رۆشنبیرە ئیسلامیانەن كە دانیان بە تیۆرەكانی دارویندا ناوە و رایەنگەیاندووە ئەگەر داروینیزم زانستیش بێت ناكۆك نیە لەگەڵ قورئاندا، ئەفغانی و لایەنگرانیان لەژێر كاریگەری تیۆری داروینیزمدا پێیان وایە ئادەم یەكەم مرۆڤ نیە لەسەر زەویدا و راستەوخۆش لە قوڕ و گڵ دروست نەبووە، بەڵكو پێیان وایە پێش ئادەم چەندەها جۆری تری مرۆڤ و زیندەوەر هەبووە. داروین پێیوایە كە پێكهاتەی هەموو گیانلەبەران بەتایبەت مەیموون وەك مرۆڤ وان و مرۆڤ لەوانەوە بە زنجیرەیەك قۆناغی گەشەكردندا تێپەڕیووە.
داروین پێیوایە كە مرۆڤ مەخلوقێكی سەربەخۆیە و خودی خۆی راستەوخۆ دروست بووە، وەك بوونەوەرێكی كامڵ و خاوەن هۆشیاری و زانین، داروین ئەوەی بۆ رونكردینەوە كە مرۆڤ بوونەوەرێكی پەرەسەندووە لە بوونەوەرەكانی ترەوە و بنەڕەتی هەموو بوونەوەرەكانی تر بریتیە لە یەك خانە كە زنجیرەیەك پرۆسە و گۆڕانی بایۆلۆژی و فیزیكیدا گەشەی كردووە و بووە بەم مرۆڤەی ئێستا. جگە لە چەمكی پەرەسەندن داروین دوو تیۆری گرنگی تریشی هێنایەوە ئاراوە كە بنچینەی سەرەكی بوون بۆ دیاریكردنی بنچینەی جۆرەكانی زیندەوەر و گەشەكردنیان ئەوانیش هەڵبژاردنی سروشت و ململانێی لە پێناوی مانەوەدا، تیۆری هەڵبژاردنی سروشتی لەلایەن هەریەك لە (ئەلفرید واڵاس و داروینەوە) دانراو دواتر لە كتێبی بنچینەی جۆرەكاندا (اصل الانواع) بڵاوكرایەوە، هەڵبژاردنی سروشتی پێی وایە زیندەوەر خۆی لەگەڵ سروشت و گۆڕانە سروشتیەكاندا دەبینێتەوە و ئەو گۆڕانە سروشتیانە كاریگەری هەیە لەسەر سیمات و جۆری زیندەوەران، كارگەری لەسەر چینەكان و تایبەتمەندیەكانیان هەبووە. (سەبارەت بە بنچینەی جۆرەكان….).
ئایدیاكانی داروین شۆكهێنەر بوون لەبەرئەوەی دژایەتیكردنێكی راستەوخۆی چیرۆكە نەریتیەكانی ئاینی بوو كە دەیگوت: خودا تەواوی جۆرەكانی هەر لە سەرەتاوە بە كامڵی خەلقكردووە، لەو روانینەدا مرۆڤ حاكمی خولقێنراوەكانە و جیاوازی لەگەڵ تەواوی ئاژەڵەكاندا هەیە، چونكە خودا رۆحێكی نەمری بە مرۆڤ بەخشیوە. بەپێی تیۆریەكانی داروین مرۆڤ خولقێنراوێكی تایبەتی خودا نیە، بەڵكو بەرهەمی پەرەسەندنێكی دوورو درێژ و لەسەرخۆیە، كە بە شێوەیەكی سەربەخۆ پەیڕەوی لە یاسای سروشتی دەكەن. جیاوازی ئەو لەگەڵ تەواوی ئاژەڵەكاندا دەگەڕێتەوە بۆ ئەو پێوانە ئاڵۆزییە بونیادییەی هەیەتی. لەگەڵ ئەمەشدا مرۆڤ بەرهەمێكی كامڵ نیە كە پێی دیزاینی كامڵی خودایی دروستكرابێت بەڵكو توانای پەرەسەندنی زیاتری هەیە، ئەمە ئەو مانایە دەبەخشێ كە مرۆڤ بابەتێكی گونجاوە بۆ لێكۆڵینەوەی زانستی و دەكرێت ئەوە بسەلمێنرێت كە پانتایی گەورەی رەفتاری ئاڵۆزی مرۆڤ لە پرنسیپە زانستیەكان دەكات: زۆرێك لە خەڵكی بە توندی كەوتنە دژایەتیكردنی تیۆرەكەی داروین، چونكە دژ بە بیروباوەڕە ئایینیەكەیان بوو. (سەرەتایەك دەربارەی بەرهەمەكانی فرۆید….).

سەرچاوەكان:
بۆ نووسینی ئەم بابەتە سود لەم سەرچاوانەی خوارەوە وەرگیراوە:
• بنەماكانی زانستە سیاسیەكان، د.عبدالرحمن عالم، وەرگێڕانی دلاوەر عەبدوڵڵا، محمد كریم، ئەكادیمیای هۆشیاری و پێگەیاندنی كادران، 2012 سلێمانی.
• هەندێك نهێنی لەبارەی چارلز داروینەوە، كەشتی نوح، كوردستانی نوێ ژمارە 7035 لە 3/8/2016 سلێمانی.
• رۆڵی تیۆری پەرەسەندنی داروین لە جیهاندیدی فرەدریك ئەنگلزدا، د. حمید عزیز، گۆڤاری كەلتور ژمارە 14 ساڵی 2015، مەكتەبی بیر و هۆشیاری یەكێتی.
• تیۆری پەرەسەندنی داروین و رەهەندە زانستیەكانی، سەربەست حسێن، گۆڤاری كەلتور، ژمارە 15، تەموزی 2017، مەكتەبی بیروهۆشیاری، سلێمانی.
• سلۆتەر دایك لە نزیكەوە، بەكر عەلی، ئیسماعیل حمە ئەمین، چاپخانەی سەردەم، ساڵی 2015 سلێمانی.
• سەبارەت بە بنچینەی جۆرەكان، ئومێد قەرەداغی، گۆڤاری رێبازی نوێ، ژمارە 52، ساڵی 2012 سلێمانی.
• سەرەتایەك دەربارەی بەرهەمەكانی فرۆید، چاودێر ژمارە 516 لە 18/5/2015، دەزگای چاودێر، سلێمانی.




زۆرترین خوێندراوە



created by Avesta Group and powered by Microsoft Azure

Copyright © 2015 khaktv all rights reserved