چامەكەی نالی و تیۆری مەبەستێتی

 

   پ. د. زاهیر لەتیف كەریم

بەشێوەیەكی گشتی،زەمەنی خوێندنەوە بەژمارەی چركە وخولەك پێوانە دەكرێت، كەلەئەنجامدا یەك زەمەنمان ناداتێ لەبەر ئەوەی ڕیتمی (ایقاع)ی خوێندنەوەكان بەسستی دەڕۆن یان بەپێچەوانەوە. تیۆری چەندێتی خوێندنەوەش ماوەی زەمەنەكان دەبەزێنێت وهەرجارەی بەشێواز وبۆچوونێك دەڕوانێتە دەقەكان.
بەپێی زانیارییە سیاقی ومێژووییەكان ولەزۆر ڕووەوە,گەلی كورد هەر لەدێر زەمانەوە كێشە وململانێی سەختی لەگەڵ بەرامبەرەكاندا هەبووە.لەهەموو زەمەنەكانیشدا، تەنانەت زەمەنی كڵاسیزمیش, هەستی نەتەوایەتی كەرەستەیەكی هەرە بەنرخی شاعیران بووە.گۆڕانكارییە سیاسییەكان لەناوچەكەدا هەمیشە كاریگەر بوون لەسەر گۆڕینی ڕەوشی سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وڕۆشنبیری وئابووری. لەهەمان كاتدا، پەیوەندییەكی ئارگیومێنتی هەیە كەشاعیر دەبەستێتەوە بەژینگە سۆسیۆڵۆژی وسیاسی وڕۆشنبیرییەكانەوە چونكە لەبنەڕەتدا شیعر وئەدەب پڕۆسەیەكی سۆسیۆڵۆژیە وشیعر، بۆنموونە، دەتوانێت سەرجەم نامە مێژوویی وسۆسیۆڵۆژی وسیاسی وئاینی وفیكرییەكان بگەیەنێت بەخوێنەر. بەمانایەكی تر،گەرچی لەبنەڕەتدا نامەی شاعیر لەگوتارە تاكگەراییەكانەوە دەست پێدەكات، بەڵام ئەم تاك وخودە لەڕێگەی كارنامە كاریگەریی وهەڵچوونیی وئایدیۆلۆژیاكانەوە بازنەیەكی گشتگیریمان دەداتێ.گوتاری شیعریش لەبنەڕەتدا پەیوەستە بەكۆمەڵێ بنەمای سەرەكی وناوەندییەوە كەدەبنە هۆی بونیادنانی شیعرییەت بەبێ ئەوەی گوشارێكی نالۆژیكی بچێتە سەر.گەر گوشاری بێ ماناش چووە سەری ئەوا شیعرییەت لەباردەچێت.بەمەبەستی دامەزراندنی گوتاری شیعری كوردی,شاعیران,بەتایبەتی كەڵە شاعیرانی زەمەنە جیاوازەكان,چەمكە نەتەوایەتی ونیشتمانی وسۆسێۆڵۆژی وسۆزدارییە ئازاراوییەكانیان هەڵبژاردووە وكردوویانە بەهەوێنی بابەتە شیعرییەكانیان.بەووتەیەكی تر،گوتاری شیعری كوردی كاریگەرە بەسەر كێشە سۆسیۆڵۆژی ونەتەوایەتییەكان كەخۆیان لەسنووری ئازارەكانی تاك وكۆمەڵدا دەبینێتەوە.پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە,بەوەی بابەتە كاریگەرییەكان مۆتیڤێكی ووزەبەخشن بۆ خوڵقاندنی گوتارەكان وەك ئەوەی تا ئازارەكان بوون وبەردەوامیان هەبێت ئەوا لەبەرامبەردا گوتار وشیعرییەت بەشێوازێكی داهێنانە دروست دەبێت.ئامانجی ئەم گوتارەش لەوەدا نییە كەیاسایەكی دەمارگیری  وهەرێمی وناوچەیی بخوڵقێنێت، بەڵكو ئاماژەكردنە بەئامادەكردن وڕێكخستن وكۆكردنەوەی كۆمەڵگای كوردی نەك ترازاندنی.شاعیرانی كورد,بەشێوەیەكی گشتی,گەرچی نەیانتوانیوە وەك پێویست سەرجەم ڕاستییەكانی ژیانی خۆیان كۆپی بكەن بەڵام لەهەمان كاتدا توانیویانە لەڕێگەی شێوازە هونەری وكاردانەوە كاریگەرییە ویژدانییەكان جوڵەیەك بدەن بەدەقەكانیان وخوێنەر بەلای خۆیاندا ڕابكێشن،چونكە هەموو هەستێك بەرهەمی هەستێكی ترە وەك ئەوەی هەستی خود، بە بابەتەكانیەوە، دەبێتە كاری مەبەستێتی. یەكێكیش لەبنەماكانی تیۆری سیمانتیكا كاری مەبەستێتییە، كەبریتییە لەپەیوەندێتی خود بەناوەڕۆكەوە. خود وەك بەرهەمهێنەر وناوەرۆكیش وەك نامەكەی. واتە خود بەهۆی بابەتەكەیەوە لەهەوڵی دۆزینەوەی خۆیدا دەبێت تا دەبێتە مەبەستی كار وئەرك وفەرمان  وكارلێك. هۆكاری چەقی ئەم مەبەستێتییە,وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا, پێویستە لەڕێگەی جوڵەیەكەوە بێت كەلەئەنجامی ناڕەحەتییەك یان بەپێچەوانەوە سەرهەڵدەدات (3: 8-9). لێرەدا خود دەبێتە مەبەست ودەیەوێت خوێنەر بەلای خۆیدا ڕابكێشێت ولەبابەت وهەستەكەی بكۆڵێتەوە، وەك ئەوەی داوای یارمەتی لێبكات بۆ دەستنیشانكردنی ڕێژەی هەست ونەست وئەندێشە وڕێژەی قوڵایی ئێش وئازارەكانی.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت گەر پێشتر كارێكی توڕەیی یان ناڕەزایی لەنێوان بەرهەمهێنەر ووەرگردا ڕوی دابێت یان هەبوبێت ئەوا لەڕێگەی كاری مەبەستێتیەوە ڕێژەی ئەم توڕەیی وناڕەزاییە كەم دەبێتەوە. لێرەدا ئەم كارە پێویستی بەیارمەتی تیۆری بێبەشبوون (الحرمان) دەبێت،لەكاتێكدا بابەتەكانی ناو دەق نابێت تەنها ملكەچی زانیارییە جێگیر وچەسپاوەكان بێت بەڵكو پێویستە بابەتی ناو ئەم دەقانە كاریگەر بن بەسەر سایكۆلۆژیەتی شێوە وفۆڕم وزمانەوە بۆ ئەوەی بتوانن بەپێی گریمانەكان، هەڵسەنگاندنێك بۆ كاری تێگەیشتن وكۆدەكان بكەن، لەبەرئەوەی گەر بمانەوێت بەدوای وێنەیەك یان دەقێكی پڕمانادا بگەڕێین، وەك چامەكەی نالی، ئەوا وەك كۆهین دەڵێت مەحاڵە لەهەمان كاتدا بەدوای زمانێكی فەرهەنگی وشێوازێكی دیاریكراوی چەسپاودا بگەڕێین (1: 102)، ئەمەش لەبەر ئەوەیە كەشاعیر لەچركەساتی شیعرەكەیدا سەرقاڵی بابەتە سەرەكییەكەیە كەكاریگەری خستووەتە سەر شیعرییەتی ولەهەمان كاتیشدا جووڵەیەكی هەستی لەجۆری سایكۆڵۆژی بەخشیوە بەنامەكەی, كەناتوانێت بەهەمان ئاڕاستە وقەبارە بڕوانێتە چەمكە سینتاكسی ومۆڕفۆڵۆژییەكان.خۆ ئەگەر لۆژیكی وێنەكان پەیوەندییەكی دراوسێیەتییان لەگەڵ سیاقی دەقەكەدا هەبێت، ئەوا دواتر ترسی ئەوەمان نابێت كە دەقەكە بەرەو ئاكارێكی ناگراماتیكیمان بەرێت. خوێنەری دەقە كڵاسیزمەكانی شیعری كوردی گەیشتونەتە ئەو ڕاستییەی كە ئەم جۆرە دەقە پڕە لەكەرەستە فەرهەنگی ڕەوانبێژی وسینتاكسی و مۆڕفۆلۆژییەكان. ڕاڤكردنی ئەم كەرەستانە تەنها پەیوەندی نییە بەكێشەی كۆی خودەكان، بەڵكو تاكیش (خود) هەمان كێشەی دەبێت. بۆ ڕەوینەوەی قەیرانی تێگەیشتن پێویستمان بەتیۆری ڕاڤەكردنی مەبەستێتی هەیە كەدەتوانێت بۆشاییەكانی ئەم دەقە بەشێوەیەكی لۆژیكی پڕبكاتەوە ویەكێكیش لەكارەكانی ئەم جۆرە ڕاڤەكردنە بەدەرخستنی مانا قووڵ وشاراوەكانە كەلەڕێگەی چەندێتی خوێندنەوەوە سروشتی ئەو مانایانە دیاری دەكات (7:2). بۆنموونە نالی (1800-1856) لەچامەكەیدا كە بۆ سالمی هاوڕێی ناردووە لەهەوڵی لادانێكدایە لەیاسا كڵاسیزمەكان. لادانەكەش لادانێكی سیمانتیكییە نەك خواستەیی. یەكێتی سیمانتیكی، بەشێوەیەكی گشتی، لەنێو یەكەی بەیتە كڵاسیزمەكاندا لاوازن یان بوونیان نییە. بەڵام ڕۆمانسیزمەكان لەهەوڵی بیناكردنی پردێكدان لەنێوان یەكەی بەیتە شیعریەكاندا ئەویش بەمەبەستی كۆكردنەوەی زانیاری وخوڵقاندنی گوتارێكی سیاسی یان فیكری یان سۆسیۆڵۆژی. بەم پێیەش لۆژیكی گوتار لای ڕۆمانسیزمەكان دەبێتە یاسا ودواتر پەیوەندییەكان دەدۆزێتەوە. هەموو زیادكردن ولابردنێك دەبێتە تێكدانی مانیفێستۆی گوتارەكە. گەر بڕوانینە دەقەكەی نالی، دەبینین شاعیر زیاتر بایەخی بەمانای دەقەكەی داوە وەك لەشێوە، چونكە ماناكە لەبنەڕەتدا بەردی بناغە وخاڵی سەرەتا ودەرچوونە بۆ شیعرەكە وشاعیر,لەزەمەنی دەقەكەیدا, پێویستی بەوە نەماوە ئازایەتی خۆی بۆ سالم لەڕووی زمان وڕەوانبێژی وسینتاكسەوە دەربخات یان مەبەستی بێت ببێتە گەلەری بۆ فەرهەنگی شیعری كڵاسیزمی كوردی. واتە گەر وێنە تراژیدییەكانی مەملەكەتەكە نەبوونایە ولەولاشەوە ئێش وئازار وگریان ونامۆیی وبێبەشبوونی شاعیر وكۆمەڵگەكەی نەبونایە، ئەوا بێگومان چامەكەش لەدایك نەدەبوو.بەڵكو هەڵوێستەی نالی یش لەڕووی نەتەوە وخاك ونیشتمانەوە بەدەرنەدەكەوت. هەر لەبەر ئەمەشە نالی بەشێوازێكی نوێ,جیاواز لەدەقەكانی پێشووی خۆی وهاوڕێكانی،دەنگی گوتارەكەیمان دەداتێ تا بیسەلمێنێت بۆ وەرگر كە نالی,لەزەمەنی دەقدا( زەمەنی داڕمان وهەرەسی مەملەكەتی بابان لەلایەن توركی عوسمانییەوە), لەچ بارودۆخێكی سایكۆڵۆژی سەخت ونالەباردایە. یەكێك لەم شێوازە نوێیانە یاریكردنی بازنەی گەشبینی وڕەشبینییە كەخەسڵەتێكی سەرەكی شیعری ڕۆمانسیزمە. شاعیر لەڕێگەی زەمەنی كاریگەری-كۆن وئێستا-دا دەسوڕێتەوە، كۆن بەجوانی وئێستا بەكارەسات ناوزەند وئەژماركردووە. سەرجەم ئەو مەنەلۆگانەی كەلەدەقەكەدا هاتوون جەخت لەسەر ناڕەحەتی هەستی شاعیر دەكەنەوە وهەر بەراوردێك بۆ شاعیر لەنێوان ئەو دوو زەمەنی كاریگەرییە جیاوازەدا مردنێكە نەك تەنها بۆ خودی خۆی بەڵكو بۆ سەرجەم خودەكان بەتایبەتی هاوشێوەكان.تەنانەت لەدوابەشی دەقەكەدا شاعیر دوودڵە لەئەنجامی ئەو مەنەلۆگانە، بۆیە,لەدوورەوە,پرسیار لەسالم دەكات بەگەڕانەوەی یان مانەوەی تا ڕۆژی قیامەت:
ئایا مەقامی ڕوخسەتە لەم بەینەدا بێمەوە
یان مەسڵەحەت تەوەققوفە تا یەومی نەفخی صور
هەر ئەم بۆچوونەشە كە وای لەمامۆستا مودەڕیس كردووە لەپەراوێزی شیعرەكەدا بنووسێت "مەبەستی نالی تەنها هەواڵ پرسینێكی عادەتی نییە بۆ وڵاتەكەی. شیعرەكە شیعرێكی سیاسییە" (4: 198)
واتە ململانێی زەمەنجێگەیی ڕابردوو ـ پۆزەتیڤ  (سەربەستی، جوانی ‌و دەسەڵات) ‌و زەمەنجێگەیی ئێستا ـ نێگەتیڤ (داگیركەران، ستەم ‌و پەرەوازە) جۆرە دڵەڕاوكێیەكیان لەسەر شاعیر دروستكردووە تاڕادەی ئەوەی توانا بیركردنەوەییەكانی لەدەست داوە بەوەی كەوتۆتە نێو دوو ڕیانێكی نادیار وخۆشی نازانێت كامیان هەڵبژێرێت چونكە لەهەردووكیاندا بەیەك ئاَڕاستە زەرەرمەندە. لەلایەكەوە بەهۆی دووریی لەكەسوكار وهاوڕێ وخاك ونیشتمان هیچی پێناكرێت وزۆریش بێ دەسەڵاتە.لەلایەكی تریشەوە جوانترین هێلانەی نیشتمان ‌وخۆشەویستی وشیعری لەكیس چووە.بێگومان گەر بارودۆخەكە بەم ئاراستەیە نەڕۆشتایە ئەوا شاعیر لەسەفەرەكەی دەگەڕایەوە بۆ نیشتمان، لەولاشەوە خۆشەویستی وشیعر بەردەوامیان دەبوو.چامەكەش نەدەنووسرا.گوشاری دڵەڕاوكێكە وكاریگەرییەكانی شاعیریان ناچار كردووە كەدوای هەرەس وداڕمانەكەش هەر بیر لەگەڕانەوە بكات.لەگەڵ ئەمانەشدا هە‌وڵ دەدات بەگرێدانی هەردوو زەمەنجێگەییە جیاوازەكە.ئەمەش لەڕێگەی ئەو بەردەوامبوونە مەنەڵۆگەیە كەبەدرێژایی چامەكە هاتووە ‌وشاعیر بەو ڕێگە شێوازییەوە مەبەستێتی هاوكێشەیەكی بابەتی دروست بكات لەنێوان خودی خۆی وڕووداوەكە، وەك ئەوەی نالی لەلایەكەوە خەمەكانی خۆی پێ بڕەوێنێتەوە،لەلایەكی تریشەوە پەیوەستێتی خۆی بۆ گوتار وتاكی گەلەكەی ئاشكرا بكات ولەهەمان كاتدا مەبەستێتی بیسەلمێنیت بۆ وەرگر بەوەی بەدڵ وبەگیان لەجاران زیاتر لەگەڵیاندایە وجودا نابێتەوە.بەئاڕاستەیەكی تر,شاعیر توانیویەتی دژایەتی ڕابردوو ‌وئێستا لەیەك پارچە وبازنەدا كۆبكاتەوە ئەویش بەمەبەستی سوود وەرگرتن لەئەزموونی تێكشكاندن وبیناكردنی ئەزموونێكی نوێ.یان بەپێچەوانەوە.دیارە هۆكاری ئەمەش دەگەڕێتەوە بۆ دەربڕینە سۆزدارییە قووڵ  ودڵەڕاوكێكەی هەر وەك لەم نەخشە دوالیزمەدا بەدەردەكەوێت:
داڕماندن ------- بیناكردن
بیناكردن-------داڕماندن
لێرەدا پێویستمان بەبۆچوونێكی ڕەخنەگری سیمۆڵۆژیایی عەرەب, محەمەد مفتاح, دەبێت كە لەكتێبەكەیدا (دینامیە النص)دا هاتووە. نووسەر,لەم بۆچوونەدا, دوو جۆر مەبەستێتیمان بۆ دەستنیشان دەكات.یەكەمیان ,سەرەتایی، كەئەمەیان خۆی لەڕژێم وسستمی كۆدەكاندا دەبینێتەوە وەك ئەوەی بۆ یەك وێنە چەند مانا وگریمانە وپێشبینییەك دەهێنێتەوە.دوای كردنەوەی كۆدەكان بەهۆی ئەومانا جۆراوجۆرانە وپێشبینییەكانەوە ڕێكەوتنێكی دەستووری  دروست دەبێت لەنێوان خاوەن دەق ووەرگردا.بەمەش ئێمەی وەرگر لەمەبەستێكەوە دەچین بۆ مەبەستێكی تری جیاواز.بۆ هەر جارێك ئەو مانا نوێیە مەبەستێتییە دەبێتە چەقێتی دەق.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەچەندێتی چەقێتی دەرئەنجامی چەقی بابەتە سەرەكییەكەیە.خۆ ئەگەر ڕێكەوتنێك دروست نەبێت لەنێوان خاوەن دەق ووەرگردا وەك ئەوەی خاوەن دەق بییەوێت بەزۆرە ملێیی یان لەڕێگەی ئایدۆلۆژیایەكەوە خۆی فەرز بكات بەسەر جەمسەرەكانی تردا ـ دەق و وەرگر ـ ئەوا ئەوسا نامەی خاوەن دەق,وەك پێویست بەدەرناكەوێت بەڵكو كارنامەكانی لاواز دێنە بەردەم وجوڵەیەك نادەن بەوەرگر.لەچامەكەی نالی دا شاعیر, بەدەر لەدیبلۆماسییەتی یاسا كلاسیزمییەكان,خوازیارە ودەیەوێت لەڕێگەی چامەكەیەوە بێتە ناو ئاركۆلۆژیای كۆمەڵگەی كورد بەداب ونەریتەكانیەوە.لێرەدا لەبەرئەوەی كارنامەكەی نالی لەبنەڕەتدا كارنامەیەكی هەڵچوونی وسەرنج ڕاكێش وبانگێشەكردن وئایدۆلۆژیاییە - واتە خاوەن دەق وگوتارەكە دەبنە ئایدیۆڵۆژیا - دەبینین ڕێژەی وەرگرتن لەئاستێكی بەرزدایە، چونكە پەیوەندییەكی بایۆلۆژی وڕۆحی وئەخلاقی هەیە لەنێوان گوتار ووەرگردا بەبێ ئەوەی نالی قورسایی بخاتە سەر وەرگر. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەنالی بەشێوەیەكی نەستی (لاوعی) گەڕاوەتەوە بۆ دەسەڵاتە سروشتییەكەی (خۆڕسكی وعەفەویی) شیعر كەبەپێی یاسای تیۆری "زیرەكی ئارتیفیشناڵی توانیویەتی ئەزموونی ژیانی سۆسیۆڵۆژی وفیكری,كەپارێزرا بووە لەهزر وداتاكانی مێشكی شاعیردا, بەبێ هیچ سانسۆرێك، بگەیەنێتە وەرگر بەنموونەی سالمی شاعیرەوە.واتە مەبەستی نالی لەجۆری ئاڵۆز نییە وتوانیویەتی لەڕێگەی گێڕانەوەگەرییەوە ـ  السردیە ـ سیناریۆیەك بدات بەدەقەكەی  وخۆشی لەیەك كاتدا پاڵەوان ونووسەری مێژوویی دەقەكەی بێت كەئاماژەیە بۆ شارستانیەتی شارەكەی -  سلێمانی - لەڕووی مەعریفی وسیاسی وهونەری وفیكرییەوە. هەر لەبەرئەمەشە، لێرەدا، دەنگەكان بەئۆپۆسۆزیۆنیشەوە یەك دەگرنەوە بۆ دەستنیشانكردنی خاڵە لاوازەكان ‌وهەوڵدان بۆ بینایەكی تری جیاواز بەوپێیەی هەمووان لەداڕمانەكەدا زەرەرمەندن ودواتر دەیانەوێت لەسەر داڕمانەكە بینایەكی نوێ بونیاد بكەنەوە.ئەم بینا نوێیەش مەرج نیە بەنوێیەتی بمێنێتەوە وئەگەری ئەوەی لێدەكرێت جارێكی تریش تووشی هەمان داڕمانی پێشوو بێتەوە.هەر لەبەر ئەمەشە چەمكی هەڵكشان وداكشان بەمەسەلەی كوردییەوە بۆتە دیاردەیەكی دوالیزمەیی بۆ سەرجەم زەمەنەكان بەئایندەشەوە.
نالی، بەمەبەستی خوڵقاندنی چەمكی كارنامەی كاریگەری گوتارەكەی لەسەر وەرگر، هوشیارانە مامەڵە لەگەڵ دەقەكەیدا دەكات.لەسەرەتاوە وێنە پۆزەتیڤەكانمان بەشێوازی تاك تاك بۆ دەهێنێتەوە،ئەویش بەمەبەستی كۆكردنەوەی زانیاری ونزیكبوونەوە لەبانگێشەكردنی گوتارەكەی بۆ وەرگر.ئەمەش لەپێناو یەكخستنی سەرجەم ڕاناوەكانی من وتۆ وئێمە وئەوان وكۆكردنەوەیانە لەنێو یەك بازنەی مەبەستێتیدا:
ئەمجا مەوەستە تا دەگەییە عەینی (سەرچنار)
ئاوێكە پڕ لە نارو چنارو گۆڵ و چنور                       
دەموت دوو چاوی خۆمە ئەگەر (بەكرەجۆ)یی ئەشك
نەبوایە تیژو بێ سەمەرو گەرم و سوێر و سور                 
دواتر بەشێوەیەكی كتوپڕ ونەخشەداڕێژراو گشت ئەم وێنە تاكانە لەیەك وێنەی گشتیدا كۆدەكاتەوە، وەك ئەوەی داوا لەوەرگر بكات,بەهەموو ڕاناوەكانییەوە,كەبۆ یەك كێشە وقەوارەی مەبەستێتی كار بكەن، هەروەك چۆن شاعیرانی وەك Shelley لەشیعرە بەناوبانگەكەیدا بەنێوی" فەلسەفەی خۆشەویستی" و گۆران لەشیعری "ئافرەت وجوانی" ‌والسیاب لەشیعری "من أغانی الربیع"دا هەمان شێوازیان بەكارهێناوە لەكاتێكدا سەرەتا بەووردەكارییە ئیستاتیكییەكانی سروشت دەستیان بەداڕشتنی دەقەكانیان كردووە ودواتر لەچركەساتێكی كتوپڕیدا وێنەكەیان گۆڕیوە بۆ وێنەیەكی تری جیاواز كەئەمەی دواییان تەواو گرنگی خۆی هەیە لەڕووی ستراتیژییەت ومەبەستێتی دەقەكانەوە.نالی دەفەرموێت:
 شامی هەموو نەهار و فوصولی هەموو بەهار
تۆزی هەموو عەبیر و بوخاری هەموو بوخور 
___________ 
ئەهلێكی وای هەیە كەهەموو ئەهلی دانشن
هەم نازیمی عوقوودن وهەم نازیری ئوموور
__________
لەم شەرحی دەردی غوربەتە لەم سۆزی هیجرەتە
دڵ رەنگە بێ بەئاو وبەچاوا بكا عوبوور
خۆ ئەگەر كارەكە بەپێچەوانەوە بوایە، واتە وێنە گشتییەكە دواتر تاكەكان، ئەوا شاعیر بەشێوەیەكی تۆكمە نەیدەتوانی خوێنەر بەلای گوتارەكەیدا ڕابكێشێت لەبەرئەوەی مەبەستێتی شاعیر خۆی لەگشتییەكەدا دەبینێتەوە.بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا وێنە تاكەكانیش زیادەڕۆییان تێدا نیە بەڵكو دەستپێكێكە بۆ چوونە نێو مەبەستێتی سەرەكییەوە بەوپێیەی چامەكە,بەشێوەیەكی گشتی, تەنها خۆی لەدەربڕینێكی مەبەستێتی تایبەتەتدا نابینێتەوە كەبریتیە لەپەیوەندی نالی خۆی بەخاك ونیشتمانەوە.بەڵكو جۆری دەربڕینەكە گەلێك لەوە گەورەترە وتێكڕای خەڵكی دەگرێتەوە بەتایبەتی هاوشێوەكانی نالی,بەوپێیەی فەزای ناوەڕۆكی دەقەكە بریتیە لەفەزایەكی تاریك كەپڕكراوەتەوە بەوێرانكردنی خاك ونیشتمان وشوناس وئەدەب وخۆشەویستی وجوانی.هەر لەبەر ئەمەشە، جێگە لەشیعرەكەدا، ڕووبەرێكی فراوانی لەخۆ گرتووە. نموونەی ئەو جێگانەی كە لەشیعرەكەدا هاتوون,وەك شارەزوور وبەكرەجۆ وپیرمەسور وسەرشەقام وشێخ هەباس وكانی با وسەیوان وكانی ئاسكان..., توانیویانە جوڵەیەكی پۆرترەیتی وواقیعی لەجۆری ویژدانی ببەخشن بەدەقەكە وەك ئەوەی شاعیر مەبەستی بێت ئەم جێگە سروشتییانە بگوێزێتەوە بۆجێگە مەبەستی پەیوەستییەكان یان گۆڕینیان بۆ مانا خواستی وئەندێشەیی ومرۆڤایەتییەكان.لەهەموو حاڵەتەكانیشدا مەبەستێتی نالی لەدەقەكەیدا دوو جۆرە,جۆرێكیان ڕاستەوخۆ،ئەمەش لەپێناو یەكگرتنی ڕاناوی قسەكەر ‌وڕاناوی قسەبۆكراو. جۆری دووهەمیان ناڕاستەوخۆ، ئەمەش لەپێناو پڕكردنەوەی بۆشاییەكان لەڕێگەی گریمانە و پێشبینییەكانەوە، كەهەردوو ڕەخنەگر ئایزەر ویاوس جەختیان لەسەر كردووە. دیارە ئەم كارەش پێویستی بە تێگەیشتنی تاك وكاری زەمەنییەوە هەیە بەوپێیەی چامەكەی نالی بەرهەمی فیكر و زەمەنێكە كە هەست‌و خەیاڵەكانی لەوێوە سەریانهەڵداوە.لێرەدا بۆ هەڵسەنگاندنی ئەم جۆرە زەمەنە جۆرە ئارگیومێنتێك دروست دەبێت وكۆمەڵێك پرسیاری لێدەكەوێتەوە.بۆنموونە،:
-ئایا پەیوەندی خود (نالی) بەژینگەی ئەو زەمەنەوە چەند بووە؟ بۆچوونە كلاسیزمییەكان هەمیشە وامان بۆ دەدوێن كەشاعیری سەر بەڕێبازی كڵاسیزمی بەشێوەیەكی گشتی ئاگاداری دەوروبەری خۆی نەبووە لەبەرئەوەی پەیوەست بووە بەبەرژەوەندییەكانی كۆشكی ئەمیر وپاشاكان.یان لەجیاتی دەربڕینە سۆسیۆڵۆژییەكان زیاتر سەرقاڵی بەرنامە ڕەوانبێژی وزمانییەكان بوون.بەڵام چامەكەی نالی ئەوەمان بۆ دەسەلمێنێت كەشاعیر,لەزەمەنی دەق وپێش دەقیش, وەك گەڕیدەیەك بەدوای مانا وشوناس وشوێنە گشتی وسۆسیۆڵۆژییەكاندا گەڕاوە ودەگەڕێت وە لەهەمان كاتیشدا پەیوەندییەكی توندوتۆڵیشی هەیە لەگەڵ ئەو فەزایانەدا، تەنانەت لەگەڵ كەسایەتییە لاوەكییەكانیشدا وەك كاكە سور، كەپیاوێكی پیری بەساڵاچوو بوو وناوی عەوڵا بووە (4: 189).
-یان ڕێژەی كارلێكی خود (نالی) بەدەقەكەیەوە چەند بووە؟ لەچامەكەدا دەبینین نالی، لەپێناو مەبەستێتی خۆی بۆ شارەكەی وپەیوەستێتی بۆ ئەم شارە،تەواو بەدەقەكەیەوە لكاوە، مەبەستیشی بووە كەتیایدا بتوێتەوە. هەر لەبەرئەمەشە بست بەبستی شارەكەی بەسەركردۆتەوە تابۆتە بەشێك لەو جێگایانە.یان ئەو جێگایانە بوونەتە چەقی ستراتیژییەتی دەقەكەی هاوشێوەی ئایدیۆڵۆژیا فیكری وسیاسییەكان.
-  یان ڕێژەی كارلێكی خود (نالی) بەوەرگرەوە چەند بووە؟ ڕاستە چامەكە بەشێوەیەكی فەرمی بۆ سالم نێردراوە وەك هاوڕێی، بەڵام لەبنەڕەتدا بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ مەبەستی هەموو گوێگر ووەرگرێكە وەك ئەوەی مەبەستی بێت كەزەمەنی تاڕاوگە كاریگەر نابێت بەسەر پەیوەستێتی شاعیرەوە بۆ شار وخاكەكەی.یان مەبەستێتی لەڕێگەی سالمەوە نامەكەی بگەیەنێت بەتێكڕای خەڵكی بەتایبەتی ئەوانەی كەوەك نالی وسالم بیردەكەنەوە.بەمەش سالم لەپاڵ ئەوەی وەرگرێكی ئەكتیڤ بوو بەڵام ڕۆڵی گەیەنەر وكۆكەرەوەش دەبینێت.
-  یان ڕێژەی كارلێكی وەرگر بەدەقەكەوە چەند بووە؟ نامەكەی سالم بۆ نالی ئەوە دەسەلمێنێت كە پەیوەندییەكە پتەوە وهەڵوێستەش هەیە بۆ گوێگرتن وتێگەیشتن، وەك ئەوەی نامەكەی سالم تەواوكەری گێڕانەوەكەی نالی بێت،بەوپێیەی سالم,بەهۆی هێزی دەسەڵاتی مەعریفی وسۆسیۆڵۆژی وشیعرەوە,توانای نوێنەرایەتی بێبەشبووانی مەملەكەتەكەی هەیە.لەپاڵ ئەمەشدا,پەنابردنە بەر سروشت ـ لەدەقەكەی نالی دا بەمەبەستی جوڵەی گوێگرە بۆ دەقەكە، چونكە لەنێو ئەم سروشتەدا جوانی كوردستان - بەنموونەی سلێمانی - وەك پانارۆما وپێناسەیەك وایە نەك هەر بۆ شارەكە بەڵكۆ بۆ تێكڕای جێگەكانی تریش.بەمەش وێنە وەسفكراوەكانی سلێمانی دەبێتە چەقێكی مەبەستێتی بۆ چەند چەقێتییەكی مەبەستێتی.لەوێشەوە نامەكانی نالی وسالم وسلێمانی دەبێتە ئامڕازێكی ئامانجی بۆ سەرجەم جێگەكان.لێرەشەوە وەڵامەكەی سالم ,كەبەپێی گریمانە وەڵامی هەمووانە,بۆ نالی دەچێتە نێو گوتاری نامەكەی نالی یەوە.
سروشتی ئەم پرسیارانە ڕامان دەكێشێت بۆ بازنەیەكی تری مەبەستێتی كەبریتییە لە:
-یەك مەبەستێتی بەرهەمهێنەر ووەرگر.
- گەیاندن وفراوانكردنی مەبەستێتی ناڕاستەوخۆی بەرهەمهێنەر لەڕێگەی توانا مەعریفییەكانی وەرگرەوە.بەمەش نامە ووەڵامەكەی سالم بۆ نالی تارماییەكانی مەبەستێتی نالی ئاشكرا دەكەن.
- وەرگر,بەبێ نامە ووەڵامەكەی سالم بۆ نالی,دەتوانێت لەمەبەستێتی نالی بگات,بەڵام بەمەرجێك جۆری وەرگرەكە لەوجۆرە بێت كەئیمبیرتۆ ئیكۆ باسی لێوە دەكات ئەویش بەوەی توانا بیركردنەوە ومەعریفییەكانی گەر زیاتر نەبێت لەبەرهەمهێنەر ئەوا دەبێت هاوشێوە بێت.گەر كارەكەش بەم شێوەیە بوو ئەوا مەبەستێتی نالی ووەرگر یەكسان دەبن وهەر وەرگرێك دەبێتە نالی وسالم.بەم جۆرە مەبەستێتییە دەوترێت"مەبەستێتی پشتگیری".بەڵام گەر وەرگرەكە پێچەوانەی جۆری پێشوو بێت ئەوا نەك هەر نابێتە بەشێك لەگوتاری شاعیر بەڵكو گاڵتەجاڕیشی پێدەكات.بەم جۆری مەبەستێتییە دەوترێت"مەبەستێتی ڕەتكردنەوە".

پەراوێز وسارچاوەكان:
1- جان كوهین، بنیە اللغە الشعریە، ت: محمد الولی ومحمد العمری، دار توبقال للنشر، المغرب، الگبعە اڵاولی، 1986 .
2- محمد المتقن، فی مفهومی القرا‌وە والتأویل، مجلە عالم الفكر، الكویت، العدد 2، المجلد 33، 2004.
3- محمد مفتاح، دینامیە النص، تنڤیر وانجاز، الگبعە الپانیە، المركز الپقافی العربی، 1990.
4- نالی، دیوان، لێكۆڵینەوە ولێكدانەوەی مەلا عەبدولكەریمی مودەریس ‌وفاتح عەبدولكەریم، بڵاوكراوەی انتشارات كردستان، سنە، چاپی یەكەم، 1380 هەتاوی.