17/8/2019 04:50 PM

ئەدەبی بەراووردكای : ئایدیۆڵۆژیا وكۆڵۆنیالیزم

  

پ .د. زاهیر لەتیف كەریم
     پ .د .نیان نەوشیروان مەستی


گەرچی گواستنەوە، هەر وەك ڕەخنەگری عەرەب سعد البازعی لەكتێبەكەیدا بەنێوی " الاختلاف الثقافي وثقافة الاختلاف " دەڵێت ،دیاردەیەكی سروشتی ومرۆڤایەتیە ،بەڵام لەزۆر دۆخ وحاڵەتیشدا ئەم گواستنەوەیە دەرئەنجامی كردەوەیەكی فیكری وهونەری وسیاسیشە ئەویش بەمەبەستی دەرخستنی سەروەری تواناكانی هێز . ئەم لێكۆڵینەوەیە جەخت لەسەر پەیوەندی ئەدەبی بەراووردكاری بەچەمكی ئایدیۆڵۆژیا وكۆڵۆنیالیزمەوە دەكات بەوپێیەی ئەم ئەدەبە تەنها بریتی نیە لەلێكچوون وجیاوازییەكانی دوو ئەدەب ،یان زیاتر لەنێو بازنەی كاریگەری وكارتێكردن وكارتێكراو ،بەڵكو لەمەش زیاتر بریتیە لە :
- دەستنیشانكردنی كەسێتی ڕۆشنبیری وئەدەبی وئێپیستیمۆڵۆژی ئەدەبە جیاوازەكان بەگەورە وبچووكەوە .
- دەستنیشانكردنی دیاردە هونەری وفیكری وفەلسەفی وداهێنانییەكانی ئەدەبە جیاوازەكان .
- دەرخستنی ڕاستییە سەرچاوەییەكانی ڕێبازە فەلسەفی وهونەری وئێپیستیمۆڵۆژی ئەدەبە جیاوازەكان .
- دەرخستنی شوناس ومێژووی پەیوەندییە نێو دەوڵەتییەكان .
-  دەرخستنی بەڵگە مێژوویی وكاریگەرییەكان .
- دەرخستنی هێزی دایەڵۆگ وململانێكانی ئەدەب وشارستانییەتە جیاوازەكان .
گەر تیشكێك بخەینە سەر ئەم خاڵەی دواییان ئەوا ئەدەبی بەراووردكای ،لە بەشێك لە پێناسەكانیدا ،بریتیە لەدایەڵۆگ وملكلانێی شارستانییەتەكان بەنموونەی ساسانی ویونانی وڕۆمانی وئیسلامی ...واتە لەپاڵ ئەوەی دەقی ئەدەبی ڕووداوێكی ڕۆشنبیری وئێپیستیمۆڵۆژییە كەدەرئەنجامی چەندین هێزی لۆكەڵی ودەرەكییە ،بەڵام لەهەمان كاتیشدا پەیوەستە بەچەندین ڕەهەندی فیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژییەوە كەئەمانیش وەك ئەوەی پێشوو دەرئەنجامی سەرچاوە لۆكەڵی ودەرەكییەكانە .بەمەش پەیوەندییە دایەڵۆگی وململانێكان پێدەنێنە قۆناغی خوڵقاندنی نەخشەی دەقی ئەدەبی كەئەمڕۆكە بەمە دەوترێت " ئەدەبی پەیوەندییەكان " بەوپێیەی پەیوەندییەكان ،بەدایەڵۆگ وململانێ ،هۆكارێكی سەرەكی جوڵە وگەشەی دەقی ئەدەبییە .هەر ئەمەش وای لەڕۆمانەكانی سەردەمی هۆراس كرد كە لەڕێگەی گەڕان بەدوای مانا وشوناس وسەروەریداپەیوەندی توند وتۆڵ لەگەڵ یونانەكاندا بكەن ودواتر مەڵبەندی ڕۆشنبیری لەئەسیناوە بگوێزنەوە بۆ ڕۆما .هەمان شت لەزەمەنی ڕینیسانسدا ڕوویدا لەكاتێكدا فەڕەنسییەكان بەهۆی هێزی ڕۆشنبیری وئەدەبی وفەلسەفی وئێپیستیمۆڵۆژیاوە توانیان پایتەختی ڕۆشنبیری وئەدەبی لەڕۆما وە بگوێزنەوە بۆ پاریس .لەم ڕوانگەیەوە سێ فاكتەری سەرەكی بەدی دەكرێت كەبوونەتە هۆی دەركەوتنی ئەدەبی بەراووردكاریی :
یەكەم _ فاكتەری ئەدەبی .مەبەست لەم فاكتەرە پەیوەندی ئەدەبی بەراووردكاریە بەڕێبازی ڕۆمانسیزم . ئەم ڕێبازە ئەدەبیە لەكاتێدا ولەكۆتایی چەرخی هەژدەهەم وسەرەتای چەرخی نۆزدەهەم دەركەوت ئەوا لەڕێگەی دەروازە كاریگەرییەكانەوە سوودێكی گەورەی لەجیهانی دەرەوە بینی بەتایبەتی ئەدەبیاتی ڕۆژهەڵات بەنموونەی الف لیلە ولیلە وكلیلە ودمنە بەو پێیەی زۆربەی خەسڵەت وپرنسپی ڕۆمانسیزم ،وەك خەیاڵ وئایدیاڵیزم وسۆزی ڕاستەقینە وخۆشەویستی ئافرەت وسەركەشی وگەڕان بەدوای دادپەروەری ویارمەتی چینی هەژار وبەكارهێنانی شێوازێكی نووسینی جیاواز ،لەم دوو كتێبە ڕۆژهەڵاتییەدا بەدی دەكرا .لێرەدا پسپۆڕانی ئەدەب بەگشتی وڕەخنەگران بەتایبەتی،وەك لێكۆڵەرەوەكان ،بەدوای خاڵی كاریگەری وبەڵگە مێژووییەكانی كاریگەری ودەرخستنی ڕووبەر وقەبارەی كاریگەری ولێكچوون وجیاوازی وداهێنانەكاندا دەگەڕان .دوای پشكنین دەركەوت كەلەلایەكەوە دراوسێیەتیەكی نزیك هەیە لەنێوان بەرهەمی ڕۆمانسیزمەكان وئەو دوو كتێبە ئاماژەپێكراوەی سەرەوە،لەلایەكی تریشەوە كەناڵی كاریگەرییەكانیشیان دۆزییەوە .بەشێوەیەكی گشتیش كەناڵەكان بریتی بوون لە ڕۆشنبیریەتی ئەندەلووس كە لەڕێگەی ئیسپانیا وسەقەلییەوە بابەتەكان دەگوێزرانەوە بۆ ئەوروپا .لەهەمان كاتیشداجەنگی خاچ پەرست و وەرگێڕانی هەردوو كتێب  وبەرهەمی تریش بۆ سەر زمانە ئەوروپاییەكان دوو فاكتەری تری گواستەوەكان بوون .كۆڵرێجی ئینگلیزی بەم شێوەیە باس لە" الف لیلە ولیلە" دەكات ودەڵێت " چیرۆكەكانی شەهرەزاد وەك خەو وخەیاڵ وایە .گەرچی دوورمان ناخاتەوە لەڕاستییەكان بەڵام وێنەیەكی جیاوازی واقیعیشمان بۆ دەردەخات كەعەقڵی مرۆڤایەتی هەتا ئێستا هەستی پێنەكردووە " .جگە لەكاریگەری شاعیرانی وەك بایرۆن وشێڵی و ووردز ورس ...هتد ،ڕۆماننووسی ئینگلیزی جەیمس جوستنیان لەپێشەكی ڕۆمانە بەناوبانگەكەی بەنێوی " سەركەشییەكانی حاجی بابای ئەسفەهانی " جەخت لەسەر قورسایی وهێز وكاریگەری الف لیلە ولیلە دەكات وبەسەرچاوەیكی ئێپیستیمۆڵۆژی ڕۆمانەكەی خۆی دەزانێت .
دوهەم _فاكتەری ئێپیستیمۆڵۆژی .بەوپێیەی ڕۆشنبیریەت وئێپێستیمۆڵۆژیا لەڕێگەی بەرهەمە لۆكەڵی وهاوردەییەكانەوە پەیدا دەبێت ئەوا لەهەمان كاتدا ناكرێت ئەم ڕۆشنبیریەت وئێپێستیمۆڵۆژیایە،بەبێ ئەدەبی بەراووردكاری كاری لەسەر بكرێت ،بەوپێیەی بەراووردكارییەكان دەستنیشانی ڕێژە وسنوور وقەبارەی جێگەی ئەو ڕۆشنبیریەت وئێپێستیمۆڵۆژیانە دەكەن .دواتر دەردەكەوێت كام لەو ڕۆشنبیریەت وئێپیستیمۆڵۆژیانە بەهێز وڕەسەن وداهێنەرترە .پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە .لێرەدا پسپۆڕانی ئەدەبی بەراووردكاری دەستنیشانی سێ جەمسەری جیاوازی ئەدەبی دەكەن :
یەكەم _ ئەدەبی گشتی .ئەم جەمسەرە بەمانای دەق وئەدەبی نووسراوی ڕەسەنی نەتەوە دێت كەجودای دەكاتەوە لەئەدەبی نەتەوەكانی تر گەرچی لەنێوانیاندا دراوسێیەتییەكی مرۆڤایەتی هەیە.وێنە وبابەت وسەرچاوەكان زۆربەیان ناوخۆیی ولۆكەڵین .ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە كاریگەری دەوروبەری لەسەر نەبێت ،چونكە گەر ئەدەبی نەتەوایەتی نەچێتە دەرێ، بەو مەرجانەی كەئەدەبی بەراووردكاری بۆی دەستنیشان كردووە ،ئەوا زۆر بەئاسانی ڕووبەڕووی هەرەس وتێكشكاندن دەبێتەوە .مەرجەكانیش بەشێوەیەكی خێرا بریتیە لەسنوور وقەبارەی كاریگەری وپارێزگاری لەڕەسەنایەتی وتێگەیشتنی دەقی هاووردە وسووربوون لەسەر ئاواتەكان (الگموح )
دوهەم _ ئەدەبی گشتی .هەندێك جاریش پێ دەوترێت" ئەدەبی جیهانی" .ئەمەش بەمانای فۆنۆڵۆژیای كۆمەڵگا دێت لەداب ونەریت وبەرهەمە فۆڵكلۆرییەكانی وەك حیكایەت وپەند وقسەی نەستەق وداستان وگۆرانی ...ئەمریكییەكان ،بەدیدێكی جیاواز لە گۆتەی ئەڵمانی ،زۆر جەختیان لەسەر ئەدەبی فۆڵكلۆری كردووە بەو پێیەی ئەمریكا، لەڕووی دامەزراندنەوە ،ووڵاتێكی تازەیە ولەدەقە ئەدەبییە نووسراوەكاندا لاوازە .بەڵام جێگە وپێگەیەكی زۆر دەوڵەمەند بوو لەئەدەبە فۆڵكلۆرییەكاندا كەسەرچاوەكەی دەگەڕێتەوە بۆ هیندییە سوورەكان . لای گۆتە ئەم چەمكە بەمانای فۆنۆڵۆژیای ئەدەبی مرۆڤایەتی دێت بەوپێیەی لێكچوونێكی مرۆڤایەتی نزیكی بابەت ودەربڕین هەیە لەنێو كۆمەڵگا وئەدەبە نەتەوایەتیە جیاوازەكاندا ،ئەویش بەهۆی یەك هەڵوێستی ویەك گوتارییەوە .هەر لەبەر ئەمەش بوو گۆتە خوازیار بوو ئەدەبیاتی جیهان لەنێو یەك كەوانەدا جێگە بكاتەوە بەنێوی " ئەدەبی جیهانی " .بەڵام هەوڵەكەی ،بەهۆی دەمارگیری ئەدەبی نەتەوایەتییەوە ،سەركەوتنی بەدەست نەهێنا .
سێهەم _ بەجیهانبوونی ئەدەب " عالمیە الادب " .ئەم جەمسەرە تەنها پەیوەست نیە بە ئەدەبە زلهێزەكان ،بەڵكو هەندێك جار كەسایەتییەكان خۆیان،لەڕێگەی ئێپیستیمۆڵۆژیا وهەوڵە فیكری وهونەری وشێوازی و ڕۆشنبیرییە داهێنانەكانیانەوە و لەدەرەوەی ئەدەبە نەتەوایەتییەكانی خۆیان ، دەبنە قوتابخانە وئەدەبێكی سەربەخۆ بۆ سەرجەم مرۆڤایەتی بەبێ جیاوازی ڕەگەز وئایین ونەتەوە هەر وەك لە ئەرستۆ وشكسپیر وسۆسیر وئەلبیرت كامۆ . . .هتد بەدی دەكرێت .ئەم شێوازە لەجوڵەی ڕۆشنبیری ومەعریفی وئەدەبی مۆتیڤێكیشە بۆ ئەدەبە بچكووكەكان تا جوڵەیەك بەخۆیان بدەن وزیاتر گەورە وگەشە بكەن هەر وەك لەم چەند ساڵەی دوایدا، ولەڕێگەی نووسەر وڕۆمانووسی جیهانی گابریل ماركیز ،ئەدەبی كۆڵومبی خۆی بەجیهان ناساند .
سێهەم _ فاكتەری سیاسی .ئەدەبی بەراووردكاری كە لەساڵی 1827 لەلایەن ڕەخنەگر وئەكادیمی فەڕەنسی ڤێڵمان دەركەوت ئەوا ئەم نووسەرە وهاوڕێ بەراووردكارەكانی خاوەن مانیفێستۆیەك بوون كەبریتی بوو لە :
- بەراووردكردنی دوو ئەدەبی جیاواز  یان زیاتر لەڕوانگەی پەیوندییە هاوبەش وئاڵوگۆڕییەكانەوە .
- بەراووردكردنی دوو ئەدەبی نەتەوایەتی یان زیاتر لەڕوانگەی جیاوازی زمان ولێكچوون وجیاوازییەكان بەمەرجێك پشت بە بنەماكانی كاریگەری وبەڵگە مێژووییە كاریگەرییەكان ببەستێت .
گەر  بڕوانینە ناوەڕۆكی ئەم مانیفێستۆیە ئەوا لەلایەكەوە پەیوەندییە هاوبەشە كاریگەرییە ئەدەبییەكان تەنها پەیوەستە بەئەدەبە زلهێزەكان وەك پەیوەندی هاوبەشی نێوان ئەدەبی ئینگلیزی وفەڕەنسی ،چونكە ئەم ئەدەبانە ڕەوڕەوەی بۆچوون وئایدیا وڕێبازی ئەدەبیان گۆڕی .ئەمەش جۆرێكە لەسەروەری ئەدەبە زلهێزەكان وكەمكردنەوەی ئەدەبە بچووكەكان.لەلایەكی تریشەوە پەیوەستە بەداگیركردنی ئەدەبێك لەلایەن ئەدەبێكی باڵادەستەوە .لەهەردوو حاڵەتەكەدا ،بەتایبەتی خاڵی دوهەمیان،مانیفێستۆكە لەبەرژەوەندی ئەدەبی نەتەوایەتی فەڕەنسیدا بوو بەوپێیەی  ئەم ئەدەبە، لەزەمەنی دامەزراندنی ئەدەبی بەراووردكاری وپێشتریش ،مەڵبەندێكی هەرە گەورەی ئێپیستیمۆڵۆژی وئەدەبی وسیاسی وفەلسەفی وفیكری بوو بۆ جیهان .هەروەها سەرچاوەیەكی بەنرخیش بوو بۆ گەشەی سێكتەرەكانی ئێپیستیمۆڵۆژیا لەجیهاندا .لێكۆڵینەوەكان ،ئەوانەی كەپشتیان بەقوتابخانەی بەراووردكاری فەڕەنسی بەستووە ،سەرجەمیان جەخت لەسەر دوو جۆر هێزی جیاواز دەكەن .یەكەمیان ،هێزی مەڵبەند كەخۆی لەهێزی داگیركەری ئاوەدانكەرەوەدا دەبینێتەوە .دوهەمیان ،هێزی پاشكۆ كەخۆی لەداگیركراوی ژێردەستەدا دەبینێتەوە . دەرئەنجامی لێكۆڵینەوەكان بریتیە لەسەروەری هێزی داگیركەر وشكستی پاشكۆ .بۆ نموونە، ئەدەبی هاوچەرخی عەرەبی ،كە زۆر كاریگەر بووە بە ئەدەبیاتی ئەوروپی بەگشتی وفەڕەنسی بەتایبەتی ،بەڵكو لەمەش زیاتر لەزۆر حاڵەتدا كەسێتی نەتەوایەتی ومەعریفی خۆی لەدەست داوە ،بەتایبەتی لەو كاتانەی كەكت ومت شتەكان وەردەگرن بەبێ ئارگیومێنت ،ئەوا بەئاشكرا هەست بەوە دەكرێت كەئەم ئەدەبە ڕۆڵی ژێردەستەیی دەبینێت وناچارە پەیڕەوی بەرنامە وبانگەوازەكانی ئەدەبی داگیركەر بكات هەروەك چۆن ،ئەمڕۆكە ،لەسیاسەتەكەشدا ئەم جۆرە ملكەچییە بەدی دەكرێت . نووسەر ادوارد سعید لەكتێبەكەیدا بەنێوی " العالم والنص والناقد " ،وەرگێڕانی عبدالكریم محفوچ ،لاپەڕە 8-9 دەڵێت " ئەدەبی پاشكۆ یان بابەتی ئەدەبی داگیركەر وداگیركراو دەرئەنجامی سەرچاوەی هێز وچۆنیەتی بەكارهێنانی ئەو هێزەیە لەگۆڕینی ئاڕاستەكانی ڕەوشتی مرۆڤ وجیهان .مەبەستیشمان لەهێز تەنها هێزی سیاسی نیە بەڵكو ڕووبەرەكە گەلێك لەوە گەورەترە وسەرجەم جومگە ئەدەبی وڕۆشنبیری وهونەری وڕەخنەییەكانیش دەگرێتەوە " . لەمەشەوە لەوە دەگەین كەبەهای دەق تەنها خۆی نابەستێتەوە بەشێوازی دەربڕین وبەكارهێنانی كێش وسەروا ووێنە شیعری وهێماییەكان ،بەڵكو لەهەمان كاتدا پەیوەستە بەچەندین فاكتەری تری گرنگەوە وەك فاكتەری سیاسی كەهەمیشە خۆی لەنێو چەمكی داگیركەر وداگیركراودا دەبینێتەوە كە بەلای فەیلەسوفی ماركسیزمی فەڕەنسی لۆی ئالتوسیر بە" سستمی دەوڵەتە ئایدیۆڵۆژییەكان "ناسراوە.ئەم سستمە جەخت لەسەر پڕۆژەی سەروەری شوناس وناسنامەی نەتەوە دەكات كەبەرامبەرەكەی بریتیە لەملكەچكردن وخۆبەدەستدانەوە .
لەقوتابخانەی بەراووردكاری سڵاڤیشدا، كەئەدەب وستراتیژیەتی سۆشیالیزم وماركسیزم وكۆمۆنیزم نوێنەرایەتی دەكات ،هێزی ئایدیۆڵۆژیا زیاتر وجوانتر بەدەردەكەوێت ،لەكاتێكدا ئەم قوتابخانەیە جەخت لەسەر  ئەدەبێكی گشتگیری دەكات كە لەسەر بنەماكانی سۆشیالیزم وكۆمۆنیزم دامەزراوە .واتە ئەركی ئەم قوتابخانەیە بریتیە لەدەرخستنی هێز وتوانا وستراتیژییەتی ئەدەبیاتی كۆمۆنیزم وبەلاخستنی ئەدەبیاتی نەتەوایەتی هەروەك فرانز فانۆن لەكتێبەكەیدا بەنێوی "ڕەش پێست ودەمامك سپی ،لەندەن ،1995   "ئاماژەی پێداوە. هەریەك لە ڕەخنەگرانی ئەم قوتابخانەیە جێرمۆنسكی وئەسكەندەر  دیما لەباسكردنە بەراووردكارییەكانیاندا جەختیان لەسەر سیاسەت وئایدیۆڵۆژیا كردووە وخۆیان نەبەستۆتەوە بەمەسەلەی كاریگەرییە مێژووییەكان .لەجیاتی ئەمە بایەخیان بەكاریگەرییە ئایدیۆڵۆژییەكان داوە بەتایبەتی كۆمۆنیزم .جۆری كاریگەرییەكەش لەجۆری تەوەرییە بەوپێیەی سەرچاوەی فیكرەكان لەمەڵبەندی سەرەكییەوە دابەش دەبێت . بۆ نموونە گۆران ،وەك شاعیرێكی سەربە كۆمۆنیزم وپەیوەست ،ناوەڕۆك وبابەتە سیاسیە كۆمۆنیزمەكانی لەئەدەبیاتی كۆمۆنیزم خۆی بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ  وەرگرتووە بەوپێیەی هەتا ئەمڕۆكە شتێكی ئەوتۆ نەبیستراوە كە ئەم شاعیرە بەكاریگەری شاعیرێكی دیاری كۆمۆنیزمی لۆكەڵی یان بێگانە شیعرە چەپەكانی نووسیبێت گەرچی ئەمە،وەك كارێكی كاریگەری ، مافێكی ئایدیۆڵۆژیایی وڕۆشنبیری خۆیەتی.خۆ ئەگەر لەئایندەدا كاریگەرییەك دۆزرایەوە ئەوا سەرچاوەی ئەو كاریگەرییە تەنها بریتیە لە ئامڕاز وگواستنەوە .واتە ڕووبەری ئەدەبیات وئایدیای كۆمۆنیزم گەلێك گەورەترە لەڕووبەری تاكێكی دیاریكراوی پەیوەست بەم ئایدیایە .بەمانایەكی ڕوونتر ،ئەوەی بەلای ئەم قوتابخانەیەوە گرنگە ئەوەیە كەلێكۆڵینەوە بەراووردەكان پێویستە لەژێر بەرنامەكانی كۆمۆنیزمدا بێت تا بیسەلمێنن بۆ جیهان كە ئەم بەرنامانە خاوەن هێز ودەسەڵات وسەروەرییە وشاعیران ونووسەرانی سەر بەم ئایدیایە بەجیاوازی ڕەنگ وڕەگەز وزمان پەیوەستێتی خۆیان بۆ ئەم ئایدیایە ئاشكرا دەكەن وكاریشی لەسەر دەكەن.ئەمەش،لەپاڵ كاری پەیوەستێتیدا،جۆرێكیشە لەئەدەبی پڕوپاگندە.
قوتابخانەی بەراووردكاری ئەمریكیش لەڕێگەی هێزی دەسەڵاتی ئێپیستیمۆڵۆژی وئەدەبی وڕەخنەییەوە دەیەوێت كار لەسەر داگیركردن بكات . ڕەخنەگری ئەمریكی ڕینیە ویلك سەبارەت بە ئەدەبی بەراووردكاری دەڵێت " ئەدەبی بەراووردكاری بریتیە لەلێكۆڵینەوەی ئەدەب بەدەر لەسنوورە زمانی وڕەگەزی وسیاسیەكان كەناكرێت بخرێتە نێو چوارچێوەی ڕێبازێكی فیكری دیاریكراو ،بەڵكو نابێت ببەسترێتەوە بە پەیوەندییە مێژووییەكان كەلەڕاستیدا ڕوویان داوە " .بەمەش ئەم قوتابخانەیە بۆچوونەكانی فەڕەنسی وسڵاڤییان ڕەتكردەوە ،بەڵكو لەجیاتی ئەوانە بایەخیان بەهێزی ئیستاتیكای ناوەوەی دەق دا كە ئەم هێزە پشت بەجومگە بونیادگەرییەكان دەبەستێت .مەبەستیش لەم جومگانە بایەخدانە بە پێكهاتە هونەری وبابەتی وئیستاتیكییەكانی دەق بەبێ ئەوەی بڕوانینە پەیوەندییە دەرەكییەكان . ئەم جۆرە لە بەكارهێنان لەلایەكەوە هێزی داهێنان دەستنیشان دەكات ،لەلایەكی تریشەوە بەرەو یەك دیدیی شیكاریمان دەبات كە چیتر پێویست نەكات باس لەپەیوەندییە مێژوویی وكاریگەری وئایدیۆڵۆژییە فیكرییەكان بكەیننەوە .بەمەش پێكهاتە ئێپیستیمۆڵۆژی وڕۆشنبیری وئیستاتیكییەكان دەتوانن گوشار بخەنە سەر ئەدەبەكان، بەتایبەتی ئەدەبە بچكووكەكان ، كەئاستی ئێپیستیمۆڵۆژیایان بەبەراوورد بە ئەدەبە زلهێزەكان كەمتر ولاوازترە ،تا پەیوەست بن بەبنەمای ئەو پێكهاتانە .بۆ نموونە، لەكاتێكدا شێوازی شیعری ئازاد لە دیوانە شیعرییەكەی واڵت ووتمان ی ئەمریكیدا بەدەركەوت بەنێوی " گەڵا گژوگیاییەكان ،1855" ،ئەوا ئەم شێوازە زۆر بەخێرایی گەیشتە ئەوروپا ودواتر لەدوای جەنگی جیهانی دوهەمیشەوە گەیشتە ووڵاتە عەرەبییەكان وتەواو لەشیعرەكانی نازك الملائكە والسیاب ڕەنگی دایەوە . ئەم گواستنەوە وبەكارهاتنە لەگەڵ ئەوەی جۆرێكە لەكاریگەری وگەشەی ڕۆشنبیری وفەرهەنگی وئێپیستیمۆڵۆژی بەڵام لەهەمان كاتیشدا جۆرێكیشە لەكۆنتڕۆڵكردنی سەروەری بەرامبەرەكان كەكارەكە لەزۆر حاڵەتدا خۆی لەسەپاندنێكی ئێپیستیمۆڵۆژیادا دەبینێتەوە .ئەم سەپاندنە هەندێك مەسەلەی تر دەوروژێنێت وەك سەپاندنی زمانێك بەسەر زمانێكی تردا .واتە زمانی داگیركەرێكی ئاوەدانكەرەوە لەسەر زمانی داگیركراوێكی ژێردەستە .ئەمڕۆ ئەوانە زۆرن كەبە زمانی دایكی خۆیان نانووسن .هۆكارەكەش لەبنەڕەتدا دەگەڕێتەوە بۆ چەمكی بێبەشبوون لەمافەكان وچەوسانەوەی بەرامبەرەكان لەلایەن هێزی دەسەڵات . توندڕەوەكانی هێزی داگیركەری فەڕەنسی ،وەك نموونە ،هەمیشە جەخت لەسەر ئەوە دەكەن كەڕۆشنبیریەتی ئەفریقیا بەشێكە لەڕۆشنبیریەتی ئەوروپا بەگشتی وفەڕەنسا بەتایبەتی .گەرچی ئەم بۆچوونە بەلای ئەمانەوە سروشتییە بەوپێیەی فەڕەنسا وەك زلهێزێك سەیری خۆی دەكات وئەفریقییەكانیش وەك كۆیلە ،بەڵام لەهەمان كاتیشدا ئەمە بێڕێزیكردنە بەرامبەر  كەسێتی ئەفریقاییەكان چونكە زمانی نووسینی داگیركەر نوێنەرایەتی دەسەڵاتی ئێپیستیمۆڵۆژی وڕۆشنبیری ئەدەبی داگیركراو ناكات .هەرلەبەر ئەمەشە شاعیری ئیسپانی خوان غویتسولۆ دەڵێت " نووسەرە مەغریبییەكان كەبە زمانی فەڕەنسی دەنووسن لەسەر بنەمای مانا وبابەتەكان كار دەكەن نەك زمانی فەڕەنسی نووسراو " .بڕوانە حمید سعید ،الكتابە بلغە الاخر ،الرأی الپقافی،23 ایار ،2008 . هەروەها نووسەر وشاعیری ڕەش پێستی دوورگەی مارتینیك ئیمی سیزار لەم بارەیەوە دەڵێت " مانای شوناسی ئەفریقیا بەكۆمەڵگاكەوەیەتی كەبەرهەمی هێناوە نەك بەزمانی نووسینەكەی " . (بڕوانە خگاب الاستعمار ،ایمی سیزار ،ترجمە مروان الجابری ،1954 ). دیارە هەر ئەم هۆكارانە بووە كەپاڵی ناوە بەڕەخنەگر وئەكادیمی ئینگلیزی سوزان باسنیت ،كەبەلای ئێمەوە خوڵقێنەری قوتابخانەی بەرووردكاری ئینگلیزیە ،لە كتێبەكەیدا بەنێوی " ئەدەبی بەراووردكاری : پێشەكییەكی ڕەخنەیی، 1993" پارێزگاری وداكۆكی لەكۆمەڵگا ونووسەرانی دوورگەكانی بەریتانیا بكات ، ئیرلەندی وسكۆتلەندی و ویڵزییەكان ،كەبەهۆی هێزی داگیركەری ئینگلیزییەوە بەزمانی دایكی خۆیان نانووسن . ئەمە خۆی لەخۆیدا داكۆكیشە لەسەرجەم ئەو گەل وكۆمەڵگایانەی كەهاوشێوەی دوورگەكانی بەریتانیان وبەهەمان هۆ  بەزمانی خۆیان نانووسن .گەر بێینە سەر گۆمەڵگای كورد ئەوا مێژوو ئەوەمان بۆ دەسەلمێنێت كە ئەم كۆمەڵگایە بەدرێژایی زەمەنی دروستبوونی نەخشەی جوگرافیای سیاسی خۆی لەململانێ وگرژی وبێبەشبوون ودابەشبووندا بینیوەتەوە. لەهەموو زەمەنەكانیشدا تاوان وزوڵمی گەورەی بەرامبەر كراوە .داگیركەران هەمیشە هەوڵیان داوە بە :
یەكەم _تێكشاندنی نەخشەی كوردستان ودابەشكردنی بەسەر نەخشەكانی تردا .
دوهەم _ تێكشاندنی كەسێتی كورد لەهەموو ڕوویەكەوە .
سێهەم _ سڕینەوەی مێژووی كورد .
چوارهەم _ڕیشەكێشكردنی زمانی كوردی .
بەمەش قەدەری كورد باشتر نابێت لەقەدەری كۆمەڵگا ئەفریقاییەكان .بەڵام لای ئێمە تا ئێستا وەك پێویست كار لەسەر كوردبوونی دەقی كوردی لەدەرەوەی زمانی كوردی نەكراوە .مەبەستیشمان ئەو دەقانەیە كەبە ناوەڕۆك كوردین بەڵام، بەهۆی گوشاری داگیركردنەوە ، بەزمانی عەرەبی وفارسی وتوركی نووسراون یان دەنووسرێن.لێرەدا ئەم جۆرە دەقانە لەلایەكەوە لەژێر هەڕەشەی داگیركەراندا گوزەر دەكەن ،لەلایەكی تریشەوە لەژێر هەڕەشەی پەراوێزی وەك ئەوەی هەتا ئێستا ساغ نەبووبێتەوە ئەو دەقانە سەر بەچ ئەدەبێك بن .نووسەری كورد محیی الدین زەنگەنە لەكۆتایی ژیانیدا ولەكاتێدا لەشاری سلێمانی جێگیر بوو سەردانێكی زۆری ئێمەی دەكرد .سەردانەكانی سەرجەمیان پڕ بوو لەئەزموون وزانیاری .لەیەكێك لەسەردانەكانیدا پرسیاری ئەوەمان لێكرد كەبۆچی دەقەكانی بەزمانی عەرەبی دەنووسێت .وە ئایا لەچ بازنەیەكی ئەدەبی دابنرێت ،عەرەبی یان كوردی ! لەوەڵامدا فەرمووی " من پەروەردەی شاری كەركوكم .كەركوكیش مەڵبەندی كێشە وململانێكان بووە .زمانی خوێندن ونووسین،بەهۆی هێزی داگیركەرەوە ،زمانی عەرەبی بوو .بەڵام ناوەڕۆكی نووسینەكانم كوردین .جگە ئەمانە ،بەعەرەبی نووسینیم بۆ ئەوە بووە تا ڕۆشنبیران وسیاسەتمەداران وخۆێنەری عەرەب ودوژمنانیش لەنزیكەوە ئاگاداری دۆخ وبابەت وكێشەكانی كورد بن .دەبوو وەرگێڕێك كارەكانمی وەرگێڕایەتە سەر زمانی كوردی ،بەڵام ئەم كارە بەشێوەیەك لەشێوەكان خۆم ئەنجامم داوە .بۆیە گوناهێكی گەورەیە گەر لەسەر ئەدەبی عەرەبی ئەژمار بكرێم " .ئەم دەربڕینە نەتەوایەتییە وبۆچوونە ئاماژەپێكراوەكانی سەرەوەش هاندەرێكمان بوو بۆ ئەوەی لەڕێگەی ئەدەبی بەراووردكارییەوە گرێكوێرەی شوناسی ئەو دەقانەی كەبەزمانی عەرەبی نووسراون بەنموونەی ئەدەبیاتی محیی الدین زەنگەنە وسلیم بركات وتحسین گەرمیانی ومصگفی صالح كریم ... بكەینەوە ئەویش بەدوورخستنەوەی زمانی نووسین وگەڕانەوە بۆ ناوەڕۆكی دەقەكان هەروەك چۆن ئەدەبیاتی ئەمریكی وئیرلەندی وسكۆتلەندی كاریان لەسەری كردووە وئەمڕۆكە هەر یەك لەم ئەدەبانە ،گەرچی هەموویان بەزمانی ئینگلیزی دەنووسن ،بەڵام خاوەن كەسێتی ئەدەبیاتی خۆیانن ونوێنەرایەتی مرۆڤایەتی وخۆیان دەكەن .لەهەمان كاتیشدا ئەدەبی بەراووردكاری یارمەتدەرێكی ووزەبەخشە،بەتایبەتی قوتابخانەی بەراووردكاری ئەمریكی وئینگلیزی،بەوپێیەی ئەم دوو قوتابخانەیە بەدوای ئەدەبە جیاوازەكاندا دەگەڕێت نەك زمانی نووسینی دەقەكان .گەر كارەك پێچەوانەی ئەمە بێت ئەوا دەبێت نووسەرانی ئەمریكی وئیرلەندی لەسەر ئەدەبی ئینگلیزی ئەژمار بكرێن .دیارە لەپێناو سەروەری ئەدەبی نەتەوایەتیدایە كەڕەخنەگرە ئەمریكییەكان داكۆكی لە جیاوازی ئەدەب دەكەن نەك جیاوازی زمانی ئەدەبی كەئەمەی دواییان پرنسپێكی سەرەكی قوتابخانەی فەڕەنسییەكان بوو لەكاتێكدا دەیانگووت ئەدەبی بەراووردكاری بریتیە لەبەراووردكردنی دوو ئەدەب بەدوو زمانی جیاواز یان زیاتر كە ئەمە بێگومان لەبەرژەوەندی ئەدەبی ئەمریكی وهاوشێوەكانیدا نەبووە و نیە. بەراووردكردنی دوو دەقی بەیەك زمانی بەكارهاتوو لەچوارچێوەی هاوتەریبیدا ( الموازنە ) كارێكی گونجاوە وەك  لێكۆڵینەوە لەنێوان نالی وسالم  .ئەمەش لەپێناو دەرخستنی تواناكانی هەردووكیانە كە تەنها نوێنەرایەتی ئەدەبی خۆیان دەكەن بەوپێیەی هەردووكیان هەڵقوڵاوی یەك ڕۆشنبیری ویەك ئەدەبن .بەڵام ئەم كارە دوورە لەبنەماكانی ئەدەبی بەراووردكارییەوە .بۆیە ناكرێت بەراووردی سلیم بركات وشێركۆ بێكەس بكەین چونكە ئەمانیش، وەك نالی وسالم ، لەسەر یەك بنەمای مێژوویی وڕۆشنبیری وئەدەبی دەقەكانیان دامەزراندووە . ئەمەش زۆر نزیكمان دەخاتەوە لەپڕۆسەی میتازمان كەبایەخ بەتێگەیشتنی ماناكان دەدات وزمان دەكاتە كەرەستەیەكی گەیاندن .میتازمانیش بریتیە لەدایەڵۆگی زمان لەنێوان دوو جەمسەری جیاواز ئەویش لەپێناو دامەزراندنی یەك گوتاری .زمانی دوهەم دەبێتە یارمەتدەر بۆ تێگەیشتنی زمانی یەكەم كەبابەتەكەیە .گەر ویستمان دەقە شیعرێكی السیاب وەرگێڕینە سەر زمانی كوردی ئەوا دەقەكە دەبێتە زمانی بابەت وزمانە كوردییەكەش دەبێتە میتازمان بەوپێیەی توانی زمانی خۆێنەری زمانێك بگوێزێتەوە بۆ خۆێنەری زمانێكی تر كە كوردییە .واتە گەر كارەكانی سلیم بركات كەبەعەرەبی نووسراوون وەرگێڕینە سەر زمانی كوردی ئەوا زمانی ئەم نووسەرە دەبێتە زمانی بابەت نەك هونەری زمان .سلیم،گەرچی ڕێز لەزمانی عەرەبی دەگرێت وبەزمانی ڕۆشنبیری ناوی دێنێت كە ئەمە تاڕادەیەكی زۆر باش دووری دەخاتەوە لەتوندڕەوی (جریدە العرب،2014،5،11)،بەڵام بەئاشكراش هاوار دەكات ودەڵێت " زمان ئامڕازێكی گرنگە بۆ دەرخستنی شوناس ...ماناكان گەورە ولوتكەی زانیارییەكانن وزمانیش ( مەبەستی زمانی عەرەبیە ) هێزی داگیركەرە " .بڕوانە التنكیل بجپپ المعنی ،سلیم بركات. ئەمەش ڕامان دەكێشێت بۆ مەسەلەیەكی تر كەهەتا ئێستا وەك پێویست بایەخی پێنەدراوە ئەویش بەوەی مەرج نیە نووسەرێكی كورد تەنها بەزمانی دایكی خۆی بنووسێت چونكە ئەوەی لێرەدا گرنگە بابەتەكەیە نەك زمانەكەی .خۆ ئەگەر پسپۆڕانی زمانی عەرەبی بیانەوێت لەڕووی زمانەوانییەوە ،بەهەمان قەوارەی تێگەیشتن ولێپرسینەوەی كەڵە نووسەر وئەدیبە عەرەبەكان ، كار لەسەر ئەم جۆرە دەقانە بكەن ودەستنیشانی هێز وتواناكانی خاوەنەكانیان بكەن یان بەپێچەوانەوە،  ئەوا ئەمە لەلایەكەوە كارێكی زانستی ڕەوایە بەڵام لەهەمان كاتیشدا هەر لەڕووی زانستییەوە كارێكی ناڕەواشە چونكە گەر هەڵەیەكی ڕێزمانی یان سینتاكسی بەدی كرا ئەوا خاوەنەكانیان لۆمە ناكرێن بەوپێیەی زمانی عەرەبی زمانی ڕەسەنی دایكیان نیە وهەڵەكردن كارێكی زۆر سروشتییە كەعەرەبەكان خۆیان بۆ خۆیان هەڵەی گەورەی ڕێزمانی یان سینتاكسی دەكەن .بۆیە زمانی نووسین لەدەرەوەی زمانی دایك تەنها ڕۆڵی گواستنەوە وگەیاندن دەبینێت گەرچی نووسەرێكی وەك سلیم بركات لەڕووی بەكارهێنانی زمانی عەرەبییەوە جێگەی سەرسوڕمانی نووسەرە عەرەبەكانە بەنموونەی ادونیس كەتەواو كاریگەرە بەزمانەكەی . سەبارەت بەزمانی سلیم بركات، ادونیس ،بەشێوەیەكی زۆر خێرا ولەپشتی دیوانە شیعرییەكەی سلیم بەنێوی " السیل، بلغتین، اخیرا ،عمر الاربعا‌و دەنووسێت " زمانی عەرەبی لەگیرفانی ئەم شاعیرە كوردەدایە "  . 
 هەموو ئەمانەی سەرەوە ئەوە دەگەیەنن كەلەپشت دەركەوتنی ئەدەبی بەراووردكاری مەسەلەیەك هەیە كەپێی دەوترێت بەئیمپریالیزمكردن وبەكۆڵۆنیالیزمكردنی ئەدەب كەئەمە لەنێو ئەدەبە زلهێز وبچووكەكاندا ڕەنگی داوەتەوە .ئەم كارە لەجۆری داماڵینی چەكی ئێپیستیمۆڵۆژییە لەلایەن هێزی ئەدەبە زلهێزەكان بەرامبەر بەهێزی ئەدەبە بچكووكەكان وەك كڕنووش بردنی ئەدەبی هاوچەرخی عەرەبی بۆ ئەدەبیاتی ئەوروپی وجیهانی .بەمەش ئەدەبە زلهێزەكان دەبنە سەرچاوە وسەرچاوەلێگرتن بۆ چەندین ئەدەبی بچووك .لەگەڵ ئەمەشدا هەر ئەدەبی بەراووردكاری ،بەتایبەتی قوتابخانەی ئەمریكی وئینگلیزی ،ئەم بۆشاییە پڕدەكاتەوە وباڵانسەكانیش ڕاست دەكاتەوە ئەویش بە بەراووردكردنی ئەدەبە جیاوازەكان بەبێ ئەوەی بچێتە نێو مەسەلەی كاریگەری وخاڵی بەڵگەكان وبنەما سەرچاوەییەكان .لێرەدا گەر بمانەوێت بەراووردی شێركۆ بێكەس والسیاب بكەین لەڕوانگەی چەمكێكی ئەدەبی یان ڕەخنەیی بەنموونەی دەقئاوێزان یان تیۆری هەڵوەشاندنەوە ئەوا هیچ پێویست ناكات باس لەپەیوەندی وكاریگەری شێركۆ بە السیاب بكەین بەڵكو تەنها جەخت لەسەر بنەماكانی ئەو دوو نموونەیە بەپراكتیكەوە دەكەین تا بزانین هەردوو شاعیر چۆن مامەڵەیان لەگەڵیدا كردووە وچەندیش تیایدا سەركەوتوو بوون .بەمەش جۆرە دراوسێیەتییەك لەنێوانیاندا دروست دەبێت نەك بەگەورەكردنی السیاب وبچووكردنەوەی شێركۆ بەوپێیە جێگە وپێگەی السیاب لە نێو وولاتە عەرەبییەكاندا بەسەرسوڕمانەوە باسی لێوە دەكرێت كەبەداخەوە وەك پێویست ئەو بایەخە نەدراوە بەشێركۆ ( ئەم خۆی لەخۆیدا پێویستی بەلێكۆڵینەوەیەكی سەربەخۆیە ).ئەم بۆچوونەش بەو مانایە نایەت كەئاست وهێزی ئەدەبە نەتەوایەتییەكان لەیەك ئاستدا بن بەڵكو هەریەكەیان خاوەن ئاستی هونەری وفیكری ودەربڕینی وتەكنیكی خۆیەتی وناكرێت بەزۆرە ملێیی نووسەر وشاعیرێكی لاواز هاوشێوەی نووسەر وشاعیرێكی بەرهەمهێنەر وداهێنەر بكرێت .خۆ ئەگەر وانەبێت ئەوا ئاستی نووسەران وشاعیران وڕەخنەگران لەجیهاندا وەك یەكە .ئەمەش دوورە لەلۆژیكی زانست وئەكادیمیا ومەعریفەتەوە .هەر لەبەر ئەمەشە ئەدەبی بەراووردكاری،بەهەموو قوتابخانەكانییەوە، جەخت لەسەر بونیادی هێز دەكات وەك ئەوەی گەر هێزەكان هاوشێوە نەبن ئەوا ئێپیستیمۆڵۆژیای دەقەكان جیاوازی وبۆشایی گەورەیان تێدەكەوێت.لێرەدا هێزەكان دەستنیشانی چوارچێوەی ئێپیستیمۆڵۆژیا دەكات.لەم گۆشەیەوە هێزە هاوشێوەكان دەتوانن یەكەیەكی ئێپیستیمۆڵۆژی بخوڵقێنن هەروەك گەورە بیرمەندی فەڕەنسی فۆكۆ ئاماژەی پێكردووە.ئەم یەكەیە خۆی بۆخوی دەبێتە ئایدیۆڵۆژیا وبەكۆڵۆنیالیزمكردنی دەق وئەدەبە جیاوازەكان.بەمەش مەرج نیە هێزی بیركردنەوە تەنها لەئەدەبە زلهێزەكان سەرچاوە بگرێت بەڵكو لەنێو ئەدەبە بچووكەكانیشدا، بەنموونەی ئەدەبی كوردی، هێزی هاوشێوە بەدی دەكرێت كەدەتوانێت بەشدار بێت لەو یەكە وبازنە ئێپیستیمۆڵۆژیایەدا.
  






زۆرترین خوێندراوە



created by Avesta Group and powered by Microsoft Azure

Copyright © 2015 khaktv all rights reserved