شیكاری شیعری نوێی كوردی بە میتۆدی هەڵوەشاندنەوە

 

 

   ژینۆ عەبدولڵا

( فەرەیدون عەبدول بەرزنجی و ئەنوەر قادر جاف و شێركۆ بێكەس و عەبدولڵا بە شێو ) وەك نمونە 

لە ماوەی ڕابردودا لە هۆڵی گفتگۆی ئەكادیمی لە كۆلێژی زمان لە زانكۆی سلێمانی گفتوگۆی تێزی دكتۆرای خوێندكاری خوێندنی باڵا دكتۆرا ( ئاوارە فەریدون قادر)، بەسەركەوتوویی و بە پلەی زۆرباشەی باڵا وەرگیرا. 

  هەڵوەشاندنەوەگەرایی ڕێبازێكی ڕەخنەیی هاوچەرخە لە كۆتاییەكانی سەدەی بیستەم لەسەر بنەمای كاركردن لە دەقدا و هەڵوەشاندنەوەی بنیاتی دەق و هێما و واتاكانی زمان و كاركردن لەسەر كۆنتێكستی دەق سەریهەڵدا.

       دریدا یەكێك بوو لەوانەی میتافیزیكای خۆرئاوای خستۆتە ژێر تیشكی هەڵوەشاندنەوەوە، كە ماوەیەكی دووروودرێژ هەر لەپێش (سوقرات)ەوە تا دەگاتە (هایدگەر)، دەسەڵاتی خۆی بەسەر خۆرئاوادا سەپاندبوو و وەك ناوەندێك سەیر دەكرا، بەتایبەتی لە دوانە لێكدژەكانی ئاخاوتن / نووسین، ئاگایی / نا ئاگایی، خێر / شەڕ، چاكە / خراپە، .....تاد، كە جەمسەری یەكەم ئامادەییەكی تەواوی پێوە دیاربووە و دووەمیش نائامادەیی و خراوەتە لاوە، كە دریدا پێی وتووە سەنتەری لۆگۆس، پەیوەستە بە لۆگۆسەنتەریزمەوە، كە ناوەندێتی ئەقڵ یان باڵا دەستی ئەقڵ یان ئەقڵ سالاری دەگرێتەوە.

       ستراتیژی هەڵوەشاندنەوەی جاك دریدا دەیەوێت هەموو ئەو دەلالەت بەخش و دەستنیشانكردنی میتافیزیكا بۆ چەمكی ڕاستی هەڵبوەشێَتەوە، كە بەبەردەوامی لە (لۆگۆس)ەوە سەرچاوەی گرتووە و پەیوەست بووە بە فۆنۆسەنتەریزمەوە  phonocentrism و مانا و دەلالەتی دیاریكردووە.

       بەم شێوەیە دریدا هەوڵی تێكشكاندن و داڕمانی ئەو ناوەندەی داوە، كە لە بنەڕەتدا بۆ خۆرئاوا دەگەڕێتەوە و خۆی لە ستراتیژی هەڵوەشاندنەوەدا دەبینێتەوە و چارەسەری كێشەكان لە ناوەوەی دەق دەستپێدەكات، لە ڕێگای (نووسین)ەوە بوونی جیاوازییەكان دەرەخسێنێ‌، كە جیاوازی و دواخستن بەدوای خۆیدا دەهێنێ‌، بە واتای هیچ شتێك و بیرۆكەیەك ئامادە و نائامادەیی تەواوی نییە و لە جوڵەیەكی جیوەیدایە و ڕەهایی پێ نابەخشرێ‌، هەروەك (فارماكۆن pharmakon ) كە بەواتای ژەهر و دەرمان دێت، جیاوازیش تەنها لە ڕێگەی ئەوەوەیە، كە زمان كۆمەڵێك دالە و توانای دووبارە بوونەوەی هەیە، ئەم دواخستنەش وەك جێكەوتێكی ئەسڵ دەناسرێت، كە خوێندنەوە پێیدەبەخشێ‌ و پێناسەیەكی دیاریكراوی تەواوی نییە، هەروەها دریدا حاڵەتی جێگیری ( دال و مەدلول )ی ڕەتكردۆتەوە، كە دال بگوێزرێتەوە بۆ مەدلول و زنجیرەیەكی بێكۆتا بێت، و سوودی لەو بیرۆكەیەی سۆسێر وەرگرتووە، كە دەڵێت لە زماندا جیاوازی هەیە و ئەوەی ڕاگەیاندووە، كە نیشانە لە خۆوەیە (اعتباگیە)، بەڵام دریدا لە دژی بیرۆكەی بەرامبەر كردنی دال و مەدلولە بۆ دیاریكردنی واتای جێگیر و ڕاستەقینە و لای ئەم تەنها لە سنوری دال و مەدلودا نامێنێتەوە و دەبێت بە (دال –مەدلول-دال).

       لەم نامەیەدا كار لەسەر دیاریكردن و ناساندنی بنەماكانی هەڵوەشاندنەوە كراوە، لە ڕێگەی ڕابەرەكانی لە قوتابخانە جیاوازەكان، بۆ ئەم مەبەستەش نمونەی شیعریی بەپێی بنەما و ستراتیژەكانی هەڵوەشاندنەوە لێكدراونەتەوە.

       لەبەشی یەكەمدا باس لەهەڵوەشاندنەوە وەك چەمك و زاراوە لەگەڵ سەرهەڵدان و گەشەكردنی كراوە، هەروەها باس لە جاك دریدا و فەلسەفەی هەڵوەشاندنەوە و گومانی هەڵوەشاندنەوە و هەڵوەشاندنەوە لە ڕەخنەی ئەمریكی و لای عەرەب و لای كورد كراوە.
 لەبەشی دووەمدا باس لە بنەما و ستراتیژەكانی هەڵوەشاندنەوەكراوە.
 بەشی سێیەمیش تایبەتكراوە بە شیكردنەوە و پراكتیزەكردنی دەق بەپێی بنەماكانی هەڵوەشاندنەوە، بۆ ئەم مەبەستەش دەقی شیعریی هەریەكە لە(فەرەیدون عەبدول بەرزنجی، ئەنوەر قادر جاف، شێركۆ بێكەس، عەبدوڵا پەشێو) وەرگیراون.

ئامانجی لێكۆڵینەوەكە:

١- ناساندنی ستراتیژی هەڵوەشاندنەوە.
٢- دەرخستنی بنەما و بنچینەكانی هەڵوەشاندنەوە و گرنگییان لەسەر دەق.
٣- هەڵوەشاندنەوە چ ڕۆڵ و پێگەیەكی لەسەر واتاكانی دەق هەیە.
٤- ڕۆڵی ئاماژە و مەدلولەكان لەسەر واتای دەق.

میتۆدی لێكۆڵینەوەكە:

بەو پێیەی كاركردنە بە میتۆدی هەڵوەشاندنەوە، بۆیە میتۆدی هەڵوەشاندنەوە و مێژوویی و وەسفی بەكارهێنراوە.
گیروگرفتی لێكۆڵینەوەكە:

١- نەبوونی سەرچاوەی پێویست لە ئەدەبی كوردیدا، كە بەمیتۆدی هەڵوەشاندنەوە كاریان لەسەر دەق كردبێت.
٢- نوێیی میتۆدەكە و فراوانی و جیاوازی بۆچونەكان، ئاراستەی كاركردنەكەی ئاڵۆزكردووە.

سنوری لێكۆڵینەوەكە:
لەبەر ئەوەی كار لەسەر شیعری نوێ‌ كراوە، بۆ ئەو مەبەستەش نموونەی شیعری هەریەكە لە (فەرەیدون عەبدول بەرزنجی، ئەنوەر قادر جاف، شێركۆ بێكەس، عەبدوڵا پەشێو)        بەنموونە وەرگیراوە. 
 
ئەنجام:
       هەڵوەشاندنەوە لە مەیدانی فەلسەفە و فكر و ئەدەبدا، هەوڵێكی ستراتیژی و ڕۆچوون بووە بە چەمكەكانی میتافیزیكا، (دەق)یش بە بۆچونی دریدا زنجیرەیەك گواستنەوەی بێكۆتایە و بنەمایەكی فەلسەفی هەیە و ئەو دەقانە تێدەپەڕێنێ‌ كە سنووردار و كۆتا و ڕوونن، بە مەبەستی تێپەڕاندنی میتافیزیكای ئامادەگی، چونكە بە بڕوای هەڵوەشاندنەوە هیچ مەدلولی ڕەها نییە، خوێندنەوەكانیش لە ئاستی جۆربەجۆردا بەپێی خوێنەرەكان خۆیان دەنوێنن و تەنها لە بنیاتی ڕووكەشی دەقدا نامێننەوە و لە هەوڵی ئەوەدان بگەنە بنیاتی قووڵی دەق، لەم حاڵەتەدا ناگەڕێتەوە بۆ مەبەستی نووسەر، بەڵكو دەیخاتە ژێر فشاری ستراتیژی ئاڵۆزی نێوان خوێنەر كە مەعریفە و توانای داهێنەرانەیە و لە لایەكی تریش دەق و دەلالەتی بێكۆتا، ئەم بەیەكدا چوونە دەبێتە هۆی بەرهەمهێنانی ستراتیژیەتێكی خوێنەرانە، كە هەوڵی دۆزینەوەی تواناكان و دیالۆگی كراوەیە.
      بۆیە لە ئەنجامدا دەگەینە ئەم ڕاستیانە:
ئەنجامی گشتی
1- لە ستراتیژی هەڵوەشاندنەوەدا، گەمەی ئازادی مەدلولەكان بە دالەكان، ئاماژەیە بۆ مەدلول، كە خۆی ڕادەستی دالی مەدلولەكان دەكات و سەرلەنوێ‌ واتا و ڕوویەكی تریان پێدەبەخشێ، هەڵوەشاندنەوە بەشێوەیەكی گشتی ئەوەی سەلماندووە، كە زمان سیستەمێكە لەسەر بنەمای جیاوازی دامەزراوە.
2- هەڵوەشاندنەوە بەپێی ستراتیژێكی كارا بە دوای دوانە لێكدژەكانی دەقدا دەگەڕێ‌ و هەڵیان دەوەشێنێتەوە و پێچەوانەیان دەكاتەوە و سەرلەنوێ‌ بنیاتیان دەنێتەوە و ڕوویەكی تریان دەداتێ‌.
3- لە ستراتیژی هەڵوەشاندنەوەدا، مردنی نووسەر بە كۆتا نووسین، تایبەتمەندی دەداتە دەسەڵاتی خوێنەر، واتە نووسەر بەكۆتایی نووسینی دەق بە مردن كۆتایی دێت،             لە خوێندنەوەی هەڵوەشاندنەوەدا كۆتا خوێندنەوە نەخراوەتە ڕوو، كە خوێندنەوەیەكی خراپ خوێندنەوەیە، واتە هەڵگری هەموو واتاكان نییە، بەڵكو چاوەڕێی هاتنی خوێندنەوەی ترە.
4- ڕەخنەی هەڵوەشاندنەوە، سوودی لە سەرچاوە زمانییەكانی سۆسێر وەرگرتووە، كە جۆرە هاوبەشیەك لە نێوان سۆسێر و ڕەخنەی هەڵوەشاندنەوەدا هەیە، بەتایبەتی دوانە لێكدژەكان و دەسەڵاتی نائامادە و پرەنسیپی لەخۆوەیی.
5- چەمكی جیاوازی و دواخستن، پەیوەستن بە بیری ئامادەی واتا و جێگیر كردنی، بەپێی سیستەمی جیاوازی واتا ئامادەیی لە خودی خۆیدا نییە و پەیوەستە بە ڕەگەزەكانی ترەوە، واتە واتای ڕەگەزەكان ئامادەیە و نائامادەیە. 
6-      لە هەڵوەشاندنەوەدا دەبێت خوێنەر هەمیشە گومانی هەبێ لەوەی دەشێ لە دێڕەكانی هەر دەقێكدا واتایەكی نهێنی شاردراوە هەبێ كە زۆر جار بە ئاسانی خۆی بە دەستەوە نادات.
ئەنجامی تایبەت 
1-   لە هەڵوەشاندنەوەدا شیكردنەوەی دەق پەیوەست نییە بەزۆری و كەمی دەقەكەوە، هێندەی پەیوەستە بەقوڵی واتا و دەلالەت و ناوەرۆكی دەقەكەوە.  
2- لە دەقی (حەزێكی شێتی) فەرەیدون عەبدول بەرزنجدا، كارلێكی خودی بووەتە چەق و جێكەوتی سەرەكی ناو دەق و لێرەوە ئاماژە و هێماكان واتاكانیان وەردەگرن.
3- دەقی (تەلیسم) یەكێكە لەو دەقانەی شاعیر (ئەنوەر قادر جاف)، كە زۆر لەبنەماكانی هەڵوەشاندنەوەی تێدا بەرجەستە دەبێت.
4- شێركۆ بێكەس لە دەقی (تاقە شایەت)دا بەهۆی هەڵگری چەند كۆدێكەوە، توانیویەتی واتا و ئامانجە سەرەكیەكەی لەناو دەقدا بشارێتەوە و بەو هۆیەوە دەقەكەی كردوەتە دەقێكی كراوە. 
5- لە دەقی (هیوا)ی عەبدوڵا پەشێودا جێكەوت ڕۆڵێكی گرنگی هەیە لەسەر لێكدانەوەی دەقەكە و دواجار ڕەنگدانەوەی لەسەر خوێنەر.
6- لە كۆی دەقەكان فەزای ئامادە و جێكەوتەكان، بریتین لە پەیوەستبوونێكی خودی شاعیرەكان بە ڕوداوەكانی نەتەوە و نیشتیمانەوە.
7- دەق بەبێ‌ شوێن و كات ناچێت بەڕێوە و شوێن و كات لە دەقەكاندا ڕۆڵ و ئەركیان پێبەخشراوە، چ وەك بنەمای دەقەكە، چ وەك جێكەوتی واتا.

شایەنی ئاماژە پێكردنە لیژنەی گفنوگۆش پێكهاتبوون لە پ.د. فازل مجید محمود سە رۆكی لیژنەو ئەندامیەتی هەریەكە لە پ.د. پەخشان سابیر حەمەد و  پ.د. ئازاد عبدالوحد كریم و پ.ی.د. مەریوان عمر حسن و پ.ی.د.محمد امین محمد نوری امین و  پ.د. عبدالقادر حمەامین محمد ئەندام و سەرپەرشیار.