ئیدارەدانی پاشەڕۆكان سامان و پاراستنی ژینگەشە

پاشەڕۆ بریتییە لە هەموو ئەوەی لە مرۆڤ دەمێنێتەوە كە چیتر بەكارناهێنێت، هەوڵی لەناوبردنی دەدات بەهەر شێوازیك بێت. بەڵام دوای زیادبوونی هوشیاریی جیهانی سەبارەت بە مەترسی ئەو پاشەڕۆیانەو شێوازەكانی لەناوبردنی، ناتوانێ لە ئاسەوارە نەرێنییەكانی بمان پارێزێت، بەڵكو لە زۆربەی حاڵەتەكاندا دەبنە كەرەستەی زیانبەخش یان ژەهراوی زیان بە ژینگە چ لە كەشوهەوا یان ئەرز دەگەیەنێت، ئەمەش بە تێپەڕبوونی كات كارەساتی ژینگەیی لێدەكەوێتەوەو ئەو رووبەرانە كەم دەكاتەوە كە دەشێ مرۆڤ بەكاریان بهێنێت، لێرەوە گرنگیی بەكارهێنانی پاشەڕۆكان دێت كە دوو ئامانجی گرنگ بپێكێت، یەكەمیان دووبارە بەگەڕخستنەوەی ئەو پاشەرۆیانە بۆ ئەوەی سود بە مرۆڤ بگەیەنێت‌و دووەمیشیان، كەمكردنەوەی ئەو زیانەیە كە بە ژینگەی دەگەیەنێت.

(3,40) ملیار تۆن
لە راپۆرتێكیدا بانكی نێودەوڵەتی كۆی ئەو پاشەڕۆیەی دانیشتووانی گۆی زەوی فڕێی دەدات نزیكەی (2,1) ملیار تۆن دەبێت، مەترسییەكە لە سنووری ئەو ژمارە گەورەیە نییە، بەڵكو مەترسییەكە لەوەدایە كە (33%)ی ئەو پاشەڕۆیە بەشێوەیەكی دروستی ئیدارە نادرێت كە كاریگەریی نەرێنی نەكاتە سەر ژینگە. سەبارەت بە ئایندەی ئەم پاشەڕۆیانە، یەك لە شارەزایانی ئەم بوارە دەڵێت، «پێشبینی دەكرێت تا ساڵی ٢٠٥٠ كۆی پاشەڕۆی جیهان دەگاتە نزیكەی (3,40) ملیار تۆن»، واتە دوو هێندەی گەشەی دانیشتووان لە هەمان ماوەدا، پێشبینیش دەكرێت كە پاشەڕۆی رۆژانەی تاك لەو دەوڵەتانەی ئاستی داهاتیان بەرزە تا ساڵی 2050 بە رێژەی (19 %) زیاد بكات، بەڵام بۆ ئەو دەوڵەتانەی ئاستی داهاتیان مامناوەندە، پێشبینی دەكرێت بە نزیكەی (40 %)یان زیاتر بەرزبێتەوە.

ئیدارەدانی پاشەڕۆ دەبێ لەسەر سی ئاست بێت
یەكەمیان: هاندانی كۆمەڵگە بدرێت لەوەی زێدەڕۆیی لە بەكاربردندا نەكات‌و سنوورێك بۆ ئیسرافكردن دابنێت، كە لێوەیان بڕێكی ئێجگار پاشەڕۆی لێدەكەوێتەوە، وێڕای ئەوەی دەبێتە هۆكاری كەمكردنەوەی بەكارهێنانی كەرەستەی زیانبەخش كە ئەستەمە بە ئاسانی بتوانرێ لەناوببرێن، یان دووبارە جارێكی تر بەگەڕبخرێنەوە، بەتایبەتیش كەرەستەی پلاستیكی كە لە زۆرێكی پیشەسازییەكاندا بەكاردەهێنریت، هەروەها بۆتە بەشێكی لە خواردنمان بەهۆی ئەو زیندەوەرانەی ئێمە دەیخۆین، كە بە ئەستەم بۆیان شی دەبێتەوە، بەتایبەتیش ماسی.
دووەمیان: هاندانی هاووڵاتیان بۆ دووبارە بەكارهێنانەوەی ئەو ئامرازانەی كە دەكرێ ببنە بەدیلی هەندێك كەرەستەی تر كە تاك بۆ یەك جار بەكاریان دەهێنێت. لەمەشەوە هان بدرێت ئەو ئامرازانە بەكاربهێنێت كە دەكرێ چەند جارێك بەكاردێن لەبری ئەوانەی تەنها بۆ جارێك بەكاردەهێنرێن، ئەمەش بە رۆڵی خۆی قەبارەی پاشەڕۆ كەمدەكاتەوەو لەڕووی داراییشەوە سوودی بۆ تاك دەبێت، بەوەی دەبێتە رێگر لەوەی دووبارە بیكڕێتەوە.

زیادكردنی ئاستی هوشیارییەوە
سێیەمیان: پەیوەستە بە دووبارە بەگەڕخستنەوەی ئەو پاشەڕۆیانە، كە دەكرێ ببێتە دەرفەتێكی گەورە بۆ بەكارهێنانەوەی لە زۆر پرسی تردا، لەوانە وزە، یان دووبارە دروستكردنەوەیان، ئەمە دەبێتە هۆكاری سنوورداركردنی كاریگەرییە نەرێنییەكان كە بەهۆی فڕێدانی پاشەڕۆكانیانەوە دروست دەبن، كە دەشێ كاریگەرییە نەرێنییەكانی زۆر قورستربن ئەگەر هاتوو بەشێوەیەكی نادروست لەناو ببرێن. دووبارە تەدویركردنی ئەم پاشەڕۆیانە دەكرێ لەڕێی زیادكردنی ئاستی هوشیارییەوە بێت بەوەی پاشەڕۆكان پۆلێن بكرێن، دواتریش بەشێوەیەكی باش بەگەڕبخرێنەوە یان وەبەرهێنانی تێدا بكرێت، بە جۆرێك بەردەوامی هەبێت سەبارەت بە پرسەكانی ژینگەو كۆمەڵگە.
ئەم دووبارە بەكارهێنانەوەی پاشەڕۆیە چەند ئامانجێك دەپێكێت، لەوانە، دەبێتە دەستهات‌و قەبارەی خەرجییەكانی لەناوبردنی پاشەڕۆكان كەمدەكاتەوە، وێڕای ئەو كەمكردنەوەی خەرجییەی كە دەرئەنجامی كاریگەرییە نەرێنییە ناڕاستەوخۆكانی لەسەر تەندروستیی گشتی كۆمەڵگە یان تاك یان هەموو ئەو زیندەوەرانەی لەگەڵماندا دەژین، كە دەبێ بۆ چارسەركردنی بیدەین.
بە كورتی: بەكارهێنانەوەی پاشەڕۆكان بە یەك لەو پڕۆژانە دادەنرێن كە خزمەتێكی گەورە بە كۆمەڵگە دەكات، كە لەگەڵ بۆچۆنی زۆرێكمان دێتەوە سەبارەت بە پاراستنی ژینگە. لێرەوە بەشداریكردنی كۆمەڵگە لەم پرسە هەستیار و گرنگەدا دێت، كە كاركردنی هەمووانە لەو پێناوەدا بۆ ئەوەی لەبری كاریگەرییە نەرێنییەكانی، كاریگەریی ئەرێنی بۆ ژینگەو كۆمەڵگەو ئابووری هەبێت.

* فەیسەل عەلی - سەرۆكی مونتەدای ئابووریی كوردستان