سه‌رچاوه‌كانی ئه‌ده‌بی ترسناك نووسینی: ماكان انصاری له فارسییه‌وه: محه‌مه‌د كه‌ریم ترس له مردن و شته نه‌ناسراوه‌كان و هێزه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی كۆنترۆڵی مرۆڤ، به ره‌گ و ریشه هاوبه‌شه‌كانی ترس و بیمه بێكۆتاییه‌كانی مرۆڤ له قه‌ڵه‌م ده‌درێت. یه‌كێك له ئیشه‌كانی مه‌زهه‌ب و ئه‌فسانه كۆنه‌كان روونكردنه‌وه و راڤه‌كردنی ئه‌و رووداوه توندوتیژانه‌یه كه به ئاره‌زووی خۆیان كار له ژیانی مرۆڤ ده‌كه‌ن و فۆرمێكی تازه‌ی پێده‌به‌خشن. له تێڕوانینێكی ئاوادا، جیهانێك شان به شانی جیهانی راسته‌قینه ده‌خوڵقێنرێت، جیهانێك پر له خواوه‌ند و دێو و درنج. جیهانێك كه له‌ودیوی واقیعی ناسراوی مرۆڤه‌وه‌یه و له ژێر ئاسمانه‌كه‌یدا، چاكه و خراپه بۆ هه‌میشه له شه‌ڕدان و مرۆڤ بۆ به‌ده‌ستهێنانی مافی ژیانی ململانێ ده‌كات. شه‌یتان و گومڕاکردنی مرۆڤ ئه‌فسانه‌كانی ترس و تۆقاندن په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ هێزی گه‌وره‌تر له توانای مرۆڤ دروست ده‌كه‌ن. له‌م ئه‌فسانانه‌دا به شێوه‌یه‌كی گشتی ئاماژه بۆ رزگاركه‌رانێكی كۆن ده‌كرێت كه له مه‌زهه‌به‌كاندا ئاماژه‌یان بۆ كراوه. داستانی گه‌لگامیش لەگەڵ ئۆدیسه‌ی هۆمیرۆس پڕن له‌و ئه‌فسانانه‌ی كه له نێوان مرۆڤ و شه‌یتانی دێوئاسادا فۆرمه‌ڵه ده‌بن. له كتێبه ئاسمانییه‌كانی وه‌كو قورئان و ئینجیلیشدا رووبه‌ڕووی كۆمه‌ڵێ ئه‌شكه‌نجه و ترس و تۆقاندن ده‌بینه‌وه، له قورئاندا شه‌یتان و له مه‌سیحییه‌تیشدا (Satan) هه‌میشه مرۆڤ به‌ره‌و مه‌ترسی و تۆقاندن ده‌به‌ن. به‌كارهێنانی رۆژی هه‌ستانه‌وه له كۆمیدیای خواوه‌ندی دانتیدا، رووبه‌ڕووی ژیانی دوای مردن ده‌بینه‌وه. دانتی له‌م كتێبه‌دا به ده‌ربڕینی نواندن و خوازه‌یی به‌ره‌و وه‌سفی به‌رزه‌خ و به‌هه‌شت ده‌ڕوات. له سه‌ده‌كانی ناوه‌ڕاستیشدا رووبه‌ڕووی به‌كارهێنانه ترسناكه‌كانی رۆژی هه‌ستانه‌وه ده‌بینه‌وه. له‌م سه‌رده‌مه‌دا بوو كه ئه‌فسانه‌كانی مرۆڤی شێوه گورگ له كه‌لتووری خۆرئاوادا له دایكبوو، هه‌روه‌ها یه‌كه‌م ئه‌فسانه ده‌رباره‌ی پیاوێك كه له كاتی نانه‌سه‌رشانی خاچه‌كه‌دا، گورزێكی له حه‌زره‌تی عیسا وه‌شاند و به‌وه حوكم درا هه‌تا رۆژی هه‌ستانه‌وه، به‌بێ ئامانج له جیهاندا بخولێته‌وه. فاوست، جادووگه‌رێك بۆ هه‌موو سه‌رده‌مه‌كان یه‌كێك له گرنگترین ئه‌فسانه فۆرمه‌ڵه‌بووه‌كانی سه‌رده‌می رێنیسانس، ئه‌فسانه‌ی دكتۆر فاوسته. ئه‌و جادوگه‌ره ئه‌ڵمانییه‌ی كه دوای مردنی، به‌شێوه‌یه‌كی پڕ له زیاده‌ڕه‌وی حیكایه‌ت و ئه‌فسانه‌ی له‌باره‌وه دروست كرا. فاوست بوو به مرۆڤێك كه رۆحی له به‌رامبه‌ر هه‌موو زانینه‌كانی زه‌ویدا به شه‌یتان فرۆشت. له‌و نووسه‌رانه‌ی كه سوودیان له‌م چیرۆكه وه‌رگرت، (شانۆگه‌ریی رابردووی غه‌مباری دكتۆر فاستوس له ساڵی (1590). ز) كریستۆفه‌ر مارلۆ و شیعری دراماتیك و دووبه‌شی (گۆته) زیاتر مایه‌ی سه‌رنج بوون. له به‌رهه‌مه‌كانی شكسپیریشدا بابه‌تی ترسناك چه‌ندین جار ئیشی له‌سه‌ر كراوه. بۆ نموونه ده‌توانین ئاماژه بۆ ئاماده‌گیی تارمایی و جادووگه‌ران بكه‌ین له شانۆگه‌ری «ماكبێس-Macbeth»دا. ئه‌ده‌بی ترسناك وه‌كو ژانرێكی هونه‌ریی ره‌گ و ریشه‌ی نووسین سه‌باره‌ت به ترس و تۆقاندن وه‌كو ژانرێكی ئه‌ده‌بی یان هونه‌ری بۆ سه‌ده‌ی هه‌ژده ده‌گه‌ڕێته‌وه. له‌و سه‌رده‌مه‌دا كه به رۆشنگه‌ریی ناو ده‌برا زانست و لۆجیك وه‌كو ئامرازێك بۆ دوورخستنه‌وه‌ی ئاره‌زووی مه‌عنه‌ویی و میتافیزیكی مرۆڤ به‌كارده‌هێنران. گروپێك له نووسه‌ران و هونه‌رمه‌ندانی ئه‌و زه‌مانه، كه له‌وانه‌یه وه‌كو كاردانه‌وه‌یه‌ك بووبێت له به‌رامبه‌ر ئه‌و گه‌شبینییه له‌ڕاده‌به‌ده‌ره‌ی به‌رامبه‌ر زانست و لۆجیك هه‌بوو، ده‌ستیان دایه خوڵقاندنی چه‌ند به‌رهه‌مێكی هونه‌ریی كه له دنیای تاریكی خه‌یاڵیاندا شتی كه‌شف ده‌كرد. نووسه‌رانی وه‌كو (هۆراس والپۆل) یه‌كه‌مین رۆمانی ترسناكیان له مێژووی ئه‌ده‌بیی جیهاندا نووسی. (قه‌ڵای ئۆترانتۆ)ی (والپۆل)، (1764) پڕه له‌و مۆته‌كه و كابوسانه‌ی كه بۆ مرۆڤی ئه‌و سه‌رده‌مه، ترسناك و نامۆ بوون. قه‌ڵای ئۆترانتۆ، رۆمانێكه پڕه له تارمایی و شه‌یتانی نادیار. ئه‌و رۆمانه‌ی والپۆل نووسی، بوو به خاڵی سه‌ره‌تای ژانرێكی ئه‌ده‌بی كه به ئه‌ده‌بی (گۆسیك-Gothic) ناسرا. له نووسه‌ره سه‌ركه‌وتووه‌كانی دیكه‌ی ئه‌و زه‌مانه ده‌توانین ئاماژه بۆ (ئان رادكلیف) بكه‌ین. رادكلیف به ئیلهام وه‌رگرتن له والپول، چه‌ند ره‌گه‌زێكی له ئه‌ده‌بی گۆسیك و رۆمانتیكی له به ناوبانگترین به‌رهه‌میدا به ناوی (نهێنییه‌كانی ئودلفۆ)، (1794) به‌كارهێنا، كه كتێبێكه پڕه له قه‌ڵای وێران، وێنه‌ی نادیار و تاریك، تاوانی هیولایی و رووداوی سه‌رو واقیعی. له رۆمانه‌كانی رادكلیفدا ئاسایی ژنێكی جوان و محافیزكار وه‌كو پاڵه‌وانی رۆمانه‌كه هه‌یه و پیاوێكی زۆردار و خۆپه‌رست ئاره‌زووی ئه‌وه ده‌كات بیخاته ژێر كۆنترۆڵی خۆیه‌وه. له ساڵی (1795)دا هه‌ستیارترین رۆمانی سه‌ده‌ی هه‌ژده به‌م ژانره ئه‌ده‌بییه نووسرا. رۆمانێكه به ناوی (ره‌به‌ن) كه (ئێم جی لویس) نووسیویه‌تی. ره‌به‌ن ده‌رباره‌ی پیاوێكی داوێنپاكه، كه كه‌سایه‌تییه‌كی سه‌رنجڕاكێش و كاریزمایی هه‌یه، به‌هێواشی ده‌بێته كۆیله‌ی هه‌واو هه‌وه‌سه‌كانی خۆی. رۆمانه‌كه‌ی لویس له سه‌رده‌می ئیسپانیای كاسۆلیكدا ده‌گوزه‌رێ و به‌و پێیه‌ی شوێنه‌كه‌ی جیایه، له رۆمانه‌كانی میحوه‌ری ئیتالیا و والپۆل و رادكلیف دوور ده‌كه‌وێته‌وه. له‌م رۆمانه‌دا شارستانییه‌ت و دڕنده‌یی، ته‌نیا له رێگه‌ی هێڵێكی باریكه‌وه له یه‌ك جیاده‌كرێنه‌وه. یه‌كێكیتر له گرنگترین خاسیه‌ته‌كانی به‌رهه‌مه‌كانی لویس ئه‌وه‌یه زۆر جه‌خت له‌و پێكادانه ده‌روونییانه ده‌كاته‌وه كه ناخی كاره‌كته‌ره‌كاندا هه‌یه. ئه‌ده‌بی ترسناك له سه‌ده‌ی نۆزده‌دا له‌گه‌ڵ ده‌ستپێكردنی سه‌ده‌ی نۆزده‌ی زایندا ئه‌ده‌بی ترسناك پێده‌خاته قۆناغێكی نوێوه. رۆمانی (دێری نورسئه‌نگر-Northanger Abbey)ی (جین ئوستین) له ساڵی (1817)دا به دروستكردنی گێڕانه‌وه‌یه‌كی ته‌نزئامێز له‌م ژانره ئه‌ده‌بییه‌دا، پێشنیازی گێڕانه‌وه‌یه‌كی تازه بۆ نووسینی ئه‌ده‌بی ترسناك ده‌خاته‌ڕوو. دوو ساڵ دوای ئه‌وه دوو رۆمانی گه‌وره له شاكاره‌كانی ئه‌م ژانره ئه‌ده‌بییه ده‌نووسرێن: رۆمانی (فرانكنشتاین)ی (مێری شێللی)، (1818) و رۆمانی (خوێنمژ)ی (جۆن ولیام پۆلیدۆری)، (1819). فرانكنشتاین رۆمانێكه كه زیاتر له هه‌ر شتێك، ترسی شاراوه‌ی مرۆڤ له گه‌شه‌كردنی ته‌كنه‌لۆجیا و پشتبه‌ستنی بێچه‌ندوچوونی به زانست و لۆجیك ئاشكرا ده‌كات. له راستیدا ئه‌م رۆمانه ده‌ربڕی پشێوییه‌كی سه‌رتاپاگیری كۆمه‌ڵایه‌تی بوو كه به‌هۆی له كۆنترۆڵ ده‌رچوونی گۆڕانكارییه ته‌كنه‌لۆجیاییه‌كانه‌وه له سه‌رده‌می شۆڕشی پیشه‌سازییدا هاتبووه ئاراوه. مێری شێللی و پۆلیدۆری به‌شێك بوون له جووڵانه‌وه‌ی رۆمانتیكی كه به‌پشتبه‌ستن به (خودێتی یان زاتییه‌ت)، دژی فیكری ناسین و راڤه‌ی جیهان له رێگه‌ی چه‌مكه ده‌ستنیشانكراوه لۆجیكییه‌كانه‌وه وه‌ستانه‌وه. له لایه‌كی دیكه‌وه ده‌توانرێت ئه‌م جووڵانه‌وه‌یه وه‌كو كاردانه‌وه‌ی ئه‌ده‌بی ئه‌وروپا له به‌رامبه‌ر جه‌نگه سه‌رتاپاگیره‌كانی ناپلیۆنیشدا لێك بدرێته‌وه. ئه‌و جه‌نگانه‌ی كه ئاگریان له ئه‌وروپای سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی نۆزده‌ی به‌ردا. له ئه‌ڵمانیا، (هێنریش فون كلایست) چه‌ند چیرۆكێكی نووسی كه تیایاندا دیدێكی ته‌واو ره‌شبینانه سه‌باره‌ت به مرۆڤ و ژیان شه‌پۆل ده‌دات. ئه‌م نووسه‌ره له چیرۆكه‌كانیدا توندوتیژییه‌كی ئاره‌زوومه‌ندانه چنگ له ژیان مرۆڤ گیر ده‌كات و گۆڕانكاریی به‌سه‌ردا ده‌هێنێت. دیدگایه‌كی ئاوا سه‌باره‌ت به مرۆڤ و ژیان له به‌رهه‌مه‌كانی (ئی. تی. ئه‌ی هۆفمه‌ن)دا به شێوه‌یه‌كی زۆر سه‌رسوڕهێنه‌رانه ره‌سم كراوه. (ریتر كلاك) یه‌كه‌م چیرۆكی ئه‌م نووسه‌ره‌یه كه له ساڵی (1809)دا نووسراوه. چیرۆكه‌كه سه‌باره‌ت به مۆسیقارێكه كه پێی وایه مۆسیقار و ئاوازدانه‌رێكی دیاره به‌ناوی كلاك. مه‌سه‌له‌ی ناسنامه و گۆڕینی به یه‌كێك له مانا سه‌ره‌كییه‌كانی ئه‌م چیرۆكه له قه‌ڵه‌م ده‌درێت. به‌ڵام له‌وانه‌یه به‌ناوبانگترین به‌رهه‌می هۆفمه‌ن، كۆمه‌ڵه چیرۆكی (پیاوی لم) بێت كه له ساڵی (1816) نووسراوه. پیاوی لم چیرۆكی پیاوێكه كه ناتوانێت یاده‌وه‌ریی مناڵیی نائاسایی و ئازاراوی له بیری خۆی به‌رێته‌وه. سیگمۆند فرۆید ئه‌م چیرۆكه‌ی كرد به چه‌قی یه‌كێك له گرنگترین لێکۆڵینەوەکانی ده‌رباره‌ی كاریگه‌ریی قۆناغی مناڵیی له‌سه‌ر ئاراسته‌كردن و دروستكردنی توندوتیژیی و ترس و تۆقاندن له مرۆڤدا، مامه‌ڵه‌كردنێكی ئاوا به‌جۆرێك له جۆره‌كان ده‌ستپێكی راڤه‌ی ده‌روونشیكارانه بوو بۆ ده‌قی ئه‌ده‌بی. به بۆچوونی فرۆید ترسێكی ئاوا، له شتی نامۆ و نه‌ناسراوه‌وه سه‌رچاوه ناگرێت به‌ڵكو ئه‌م ترسه له چه‌ند بابه‌تێكه‌وه سه‌رچاوه ده‌گرێت كه به‌شێوه‌یه‌كی سه‌یر به‌لای ئێمه‌وه نامۆ نایه‌نه به‌رچاو. ئه‌و شتانه‌ن كه هه‌وڵه‌كانی ئێمه بۆ دووركه‌وتنه‌وه له‌و ترسه به‌ره‌و شكست ده‌به‌ن. سه‌رنج: نووسه‌ری ئه‌م بابه‌ته له هه‌ندێ شوێندا سه‌باره‌ت به ساڵی چاپكردنی رۆمانه‌كان كه‌وتۆته هه‌ڵه‌وه، به پشتبه‌ستن به سه‌رچاوه‌ی ئه‌سڵی رۆمانه‌كان هه‌ڵه‌كانم بۆ راست كردۆته‌وه. ترس له مردن و شته نه‌ناسراوه‌كان و هێزه‌كانی ده‌ره‌وه‌ی كۆنترۆڵی مرۆڤ، به ره‌گ و ریشه هاوبه‌شه‌كانی ترس و بیمه بێكۆتاییه‌كانی مرۆڤ له قه‌ڵه‌م ده‌درێت. یه‌كێك له ئیشه‌كانی مه‌زهه‌ب و ئه‌فسانه كۆنه‌كان روونكردنه‌وه و راڤه‌كردنی ئه‌و رووداوه توندوتیژانه‌یه كه به ئاره‌زووی خۆیان كار له ژیانی مرۆڤ ده‌كه‌ن و فۆرمێكی تازه‌ی پێده‌به‌خشن. له تێڕوانینێكی ئاوادا، جیهانێك شان به شانی جیهانی راسته‌قینه ده‌خوڵقێنرێت، جیهانێك پر له خواوه‌ند و دێو و درنج. جیهانێك كه له‌ودیوی واقیعی ناسراوی مرۆڤه‌وه‌یه و له ژێر ئاسمانه‌كه‌یدا، چاكه و خراپه بۆ هه‌میشه له شه‌ڕدان و مرۆڤ بۆ به‌ده‌ستهێنانی مافی ژیانی ململانێ ده‌كات. ئه‌و نووسه‌رانه‌ی كه‌وتنه ژێر كاریگه‌ریی هۆفمه‌نه‌وه: كاریگه‌ریی ره‌گه‌زه سه‌یر و میتافیزیكییه‌كان له‌سه‌ر دنیای واقیع له به‌رهه‌مه‌كانی هۆفمه‌ندا، كاریگه‌رییه‌كی زۆری هه‌بوو له‌سه‌ر ته‌نزی (گرۆتیسك-Grotsesque ) و شێوازی تێڕوانینی نووسه‌رانی وه‌كو نیكۆڵای گۆگۆڵ. كاریگه‌رییه‌كی ئاوا به كۆمه‌ڵه‌چیرۆكی (یاداشته‌كانی شێتێك)ی گۆگۆڵه‌وه به ته‌واوی دیار و به‌رچاوه كه له (1835)دا بڵاوبۆته‌وه. دامێنی كاریگه‌ریی هۆفمه‌ن ته‌نانه‌ت ده‌گاته نووسه‌رانی وه‌كو (واشه‌نتۆن ئیرڤینگ، ناسانیل هاوسۆرن-Nathaniel Hawthorne، ئه‌دگار ئالان پۆ). كۆمه‌ڵه‌چیرۆكی زۆر به‌ناوبانگی (سكێچی كتێب)ی واشه‌نتۆن ئیرڤینگ له ژێر كاریگه‌ریی تێڕوانێكی ئاوادا نووسراوه. ئه‌م كۆمه‌ڵه‌چیرۆكه چیرۆكی به‌ناوبانگی ئه‌فسانه‌ی (Sleepy Hollow)ی له خۆگرتووه. ناسانیل هاوسۆرن-یش چه‌ند چیرۆكێكی (گۆسیك)ی زۆر به‌ناوبانگی له كۆمه‌ڵه‌چیرۆكێكدا به ناونیشانی (حیكایه‌ته دووباره گوتراوه‌كان) له ساڵی (1837)دا به‌چاپ گه‌یاند. به‌ڵام به‌بێ هیچ گومانێك ئه‌دگار ئالان پۆ، به گرنگترین نووسه‌ری كلاسیكی ئه‌م شێوازه له قه‌ڵه‌م ده‌درێت. كه یه‌كێكه له داهێنه‌رانی شێوازی چیرۆكی نهێنیئامێز و پۆلیسی. له راستیدا ئالان پۆ راستییه‌كی قووڵ و ده‌لاقه‌یه‌كی ده‌روونیی نوێی خسته سه‌ر خه‌رمانی چیرۆكی ترسناك. بۆ نموونه له چیرۆكێكی وه‌كو (The Tell-Tale Heart-دڵی رازگۆ)دا، (1843) باسی پیاوێك ده‌كات كه چاوی ناته‌واوی پیره‌مێرده‌كه‌ی دراوسێی به شێوه‌یه‌كی شێتانه سه‌رنجی راكێشاوه. "ئه‌و پیره‌مێرده‌م خۆشده‌ویست، هیچ كاتێ ئازاری به من نه‌گه‌یاندبوو، خراپ ره‌فتاری له‌گه‌ڵ نه‌كردبووم. منیش چاوم له ئاڵتوونه‌كانی نه‌بڕیبوو. به رای من، مه‌سه‌له‌كه په‌یوه‌ندی به چاوه‌كانییه‌وه هه‌بوو. به‌ڵێ خۆیه‌تی! یه‌كێك له چاوه‌كانی له چاوی سیساركه‌كه‌چه‌ڵه ده‌چوو، چاوی شینی كاڵ لای سه‌رووی پێڵووه‌كه‌یه‌وه خاڵێك هه‌بوو. هه‌ر كاتێ به‌و چاوه‌ی سه‌یری ده‌كردم خوێنم ده‌یبه‌ست. به‌م شێوه‌یه هێواش هێواش ورده ورده ئه‌وه له كه‌لله‌ی دام پیره‌مێرده‌كه بكوژم بۆ ئه‌وه‌ی له شه‌ڕی ئه‌و چاوه‌ی رزگارم بێت." هه‌رزان به‌ها ترسناكه‌كان: پاش گۆڕانكارییه‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده به هۆی شۆڕشی پیشه‌سازیی و ئه‌و گه‌شه‌كردنه ئابوورییه‌ی لێیه‌وه په‌یدابوو، ئاره‌زووی خه‌ڵك بۆ خوێندنه‌وه‌ی كتێب له هه‌ر سه‌رده‌مێكی دیكه زیاتر بوو. پێشكه‌وتنی چاپخانه بوو به‌هۆی ئه‌وه‌ی هه‌م چاپكردنی كتێب زیاتر و خێراتر بێت و هه‌م نرخه‌كه‌شی هه‌رزانتر بێت، شان به‌شانی پێشوازییه‌كی زۆر له خوێندنه‌وه‌ی كتێب. ئه‌مانه جموجۆڵێكی نوێیان له به‌رهه‌می ئه‌ده‌بی ترسناكدا نیشاندا، كه به (هه‌رزان به‌ها ترسناكه‌كان) ناوبانگی په‌یداكرد، هه‌ر له‌م ژانره ئه‌ده‌بییه‌دا به‌شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌تایی رۆمانی وێنه‌داریش چاپ و بڵاوكرایه‌وه. له نموونه سه‌ره‌تاییه‌كانی ئه‌م رۆمانانه ده‌توانین ئاماژه بۆ رۆمانی (كه‌شتی تارماییه‌كان)ی (فریدریك ماریاك) بكه‌ین كه له ساڵی (1839)دا چاپكراوه. ئه‌و رۆمانه‌ی له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌فسانه‌ی پیاوه ئه‌ڵمانییه باڵنده‌كه نووسراوه. به‌ڵام له لایه‌كی دیكه‌وه، گه‌شه‌كردن و به پیشه‌سازیبوونی كۆمه‌ڵگاكان له‌م قۆناغه‌دا به‌ره به‌ره روخساری شاره‌كانی گۆڕی و جۆرێك له ئاڵۆزیی و فره‌ڕوویی به‌سه‌ر په‌یوه‌ندییه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا زاڵ كرد. ئه‌م ئاڵۆزییه بووبه هۆی ئه‌وه‌ی سه‌رنجی نووسه‌ران به‌لای ئه‌گه‌ره جیاجیاكانی هه‌بوونی گه‌لێ تاوان له ناو كۆمه‌ڵگای شاردا رابكێشرێت. (تۆماس پریسكت پریست) یه‌كه‌م نووسه‌ر بوو كه به ئیلهام وه‌رگرتن له (سوینی تۆد)، پیاوكوژی فه‌ره‌نسی سه‌ده‌ی چوارده، رۆمانێكی به‌هه‌مان ناوه‌وه نووسی. دوای رۆمانه‌كه‌ی پریست، گه‌لێ رۆمان نووسران كه ناوه‌ڕۆكه‌كه‌یان تاوان بوو، ئه‌و رۆمانانه‌ی كه سه‌رچاوه‌ی ئیلهامیان، چیرۆكه ترسناكه‌كانی لاپه‌ڕه‌ی رووداوه‌كانی رۆژنامه‌كانی ئه‌و زه‌مانه بوو. له ناو نووسه‌راندا نووسه‌ره به‌ناوبانگه‌كانی وه‌كو (چارلز دیكنز)یش لایان له‌م ره‌وته كرده‌وه. له‌وانه‌یه بتوانرێت بگوترێت یه‌كه‌م ئه‌فسه‌ری لێكۆڵێنه‌وه له ئه‌ده‌بی ئینگلیزیدا به‌هۆی چارلز دیكنزه‌وه خوڵقێنراوه، ئه‌فسه‌ری لێكۆڵینه‌وه (به‌كت) له رۆمانی (ماڵی تاریك و نووته‌ك-Bleak House )دا، (1853). هه‌ڵبه‌ته پێش نووسینی ئه‌م رۆمانه، دیكنزی گه‌نج به نووسینی چیرۆكی وه‌كو (سرودی كریسمس)، (1843) حه‌ز و ئاره‌زووی خۆی بۆ ئه‌م جۆره بابه‌تانه نیشان دابوو. (ویكی كۆلینز) به یه‌كێكی تر له نووسه‌ره سه‌ركه‌وتووه‌كانی ئه‌م ژانره ئه‌ده‌بییه له قه‌ڵه‌م ده‌درێت. كۆلینز هاوڕێیه‌كی نزیكی چارلز دیكنز بوو، به یه‌كێك له پێشڕه‌وانی شێوازی (گۆسیكی رۆمانتیك) له قه‌ڵه‌م ده‌درێت. (هێنری جه‌یمس) له راڤه‌ی چیرۆكه‌كانی كۆلینزدا ده‌نووسێت: "ئه‌و شته‌ی كه له هه‌موو نهێنییه‌ك نهێنیئامێزتره. ئه‌و نهێنییانه‌ن كه له‌م دیو ده‌رگای ماڵی خۆمانه‌وه خۆیان حه‌شار داوه." (ژن له سپێتیدا) به یه‌كێك له به‌ناوبانگترین به‌رهه‌مه‌كانی كۆلینز له قه‌ڵه‌م ده‌درێت. رۆمانی رووداوه كه تیایدا ئه‌تمۆسفیر و زمانێكی جوانی به‌كارهێناوه و له ساڵی (1859)دا چاپ و بڵاوكراوه‌ته‌وه. هه‌ر له‌م قۆناغه‌دا، (جه‌ی شریدان)ی ئیرله‌ندیش به چاپكردنی كۆمه‌ڵێ چیرۆكی نهێنیئامێز و ترسناك، كاریگه‌رییه‌كی گرنگ و دیاری له‌سه‌ر ره‌وتی ئه‌ده‌بی ترسناك هه‌بوو. هه‌ردوو رۆمانی (مام سیلاس)، (1864) و (كارمیلا)، (1871) به‌گرنگترین رۆمانه كلاسیكییه‌كانی ئه‌م ژانره ئه‌ده‌بییه له قه‌ڵه‌م ده‌درێن، ئه‌و دوو رۆمانه‌ی له دنیای سینه‌ماشدا زۆر به‌ناوبانگ بوون و هه‌تا ئێستا چه‌ندان جار فیلمی سینه‌ماییان لێ دروستكراوه. كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده، لووتكه‌ی گه‌شه‌كردنی ئه‌ده‌بی ترسناك: ئه‌ده‌بی ترسناك له كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده‌دا بوو به یه‌كێك له گرنگترین ژانره‌كانی ئه‌و قۆناغه. ژانرێك كه زۆربه‌ی نووسه‌ره ناودار و دیاره‌كانیش ئاره‌زوویان بۆ نیشان دا. په‌یڕه‌وانی ئه‌دگار ئالان پۆ له فه‌ره‌نسا به نووسینی چه‌ند رۆمانێك كه ناوه‌ڕۆكیان ره‌ش و بیركردنه‌وه بوو له مردن، گیانیان كرده‌وه به به‌ر رۆمانسیزمی سیمبولیسته‌كاندا كه به‌ره‌و ئاوابوون ده‌چوو. به‌ڵام ئه‌م به‌رهه‌مانه زیاتر وه‌كو به‌یادهێنه‌ره‌وه‌ی چیرۆكه‌كانی ئالان پۆ له قه‌ڵه‌م ده‌دران، رۆمانی وه‌كو (كۆنتسی دڵبه‌رد)ی (ڤالیری دو ئیزل ئاده‌م)، (1883). یان رۆمانی (La-Bas)ی (جه‌ی. كه‌ی. هیوسمه‌ن) له ساڵی (1891)دا. هیوسمه‌ن نووسه‌رێكه كاریگه‌رییه‌كی زۆری هه‌یه له‌سه‌ر فۆرمه‌ڵه‌بوونی رۆمانی (وێنه‌یه‌كی دۆریان گره‌ی)ی ئۆسكار وایڵد كه له ساڵی (1890)دا چاپكراوه. ئه‌و رۆمانه‌ی كه وێنه‌یه‌كی مۆدێرنی په‌یمانی (دكتۆر فاستوس) ده‌خاته‌ڕوو. چوار ساڵ پێش بڵاوبوونه‌وه‌ی ئه‌م رۆمانه، (رۆبه‌رت لویس ستیڤنسن )یش به‌ناوبانگترین به‌رهه‌می خۆی به ناوی (دكتۆر جیكڵ و مسته‌ر هایدی) چاپ ده‌كات. ئه‌و چیرۆكه‌ی به شێوه‌یه‌كی سه‌رسوڕهێنه‌رانه له فره‌لایه‌نی كه‌سێتی مرۆڤ ده‌ڕوانێت. (دراكۆلا)ی (درام ستۆكه‌ر)یش یه‌كێكه له گرنگترین رۆمانه‌كان كه له كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی نۆزده‌دا له ساڵی (1897) چاپكراوه. رۆمانی (شارلۆك هۆڵمز)ی (ئارسه‌ر كۆنان دۆیل) له هه‌مان ساڵدا چاپكراوه، ئه‌و ئه‌فسه‌ری لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ی توانایه‌كی سه‌یری هه‌یه له دۆزینه‌وه و یه‌كلاییكردنه‌وه‌ی ئه‌و تاوانانه‌دا كه ئاڵۆز و سه‌یر و مه‌ته‌ڵ ئاسان. خاڵی سه‌رنجڕاكێش له‌وێدایه كه له ماوه‌ی ئابی (1888) تا ته‌مموزی (1889) دیارده‌یه‌ك له دنیای تاواندا ده‌ركه‌وت كه به (جاكی چه‌قۆكێش-Jack the Ripper ) ناسرا. واته ئه‌و پیاوكوژه‌ی یه‌ك له دوای یه‌ك له شه‌قامه‌كانی له‌نده‌ندا خه‌ڵكی ده‌كوشت كه هه‌تا ئه‌مڕۆش به نه‌ناسراوی ماوه‌ته‌وه. ده‌بێ جاكی پیاوكوژ به مه‌ته‌ڵی حه‌لنه‌كراوی ئه‌فسه‌رێكی وه‌كو شارلۆك هۆڵمز بزانین، ئه‌و مه‌ته‌ڵه‌ی كه ته‌نانه‌ت هۆڵمزی بلیمه‌تیش نه‌یتوانی حه‌لی بكات. سه‌باره‌ت به ئه‌گه‌ری ژیانی ئه‌م پیاوكوژه نه‌ناسراوه، هه‌تا ئێستا زۆر رۆمان نووسراون. به‌ڵام له‌وانه‌یه باشترینیان رۆمانی (چیرۆكی به‌كرێگیراو)ی (بلۆك لوندیس) بێت. ئه‌م رۆمانه ساڵی (1926) له لایه‌ن (ئه‌لفرێد هیچكۆك)ه‌وه كراوه به فیلم. (ئێچ. جی. وێلز )یش له‌و نووسه‌ره به‌ناوبانگانه بوو به نووسینی رۆمانی (دورگه‌ی دكتۆر مۆرۆ) له ساڵی (1896) له كارنامه‌ی خۆیدا ئه‌م ژانره‌ی ته‌جره‌به كرد. چیرۆكی ترسناكی ئێرانی: له چیرۆكی ئێرانیدا، گه‌لێ نموونه‌ی ئه‌م ژانره ئه‌ده‌بییه به‌رچاو ناكه‌وێت. له‌وانه‌یه بتوانرێت چیرۆكی (قه‌ڵای نه‌فره‌تی) سادقی هیدایه‌ت به یه‌كه‌م ئه‌زموونی هۆشیارانه‌ی نووسه‌رێكی ئێرانی به ئاراسته‌ی نزیك له ئه‌ده‌بی ترسناك له قه‌ڵه‌م بدرێت. قه‌ڵای نه‌فره‌تی به به‌كارهێنانی خاسیه‌ته‌كانی ئه‌ده‌بی ترسناكی كلاسیكی ئه‌وروپا، له دروستكردنی فه‌زای نهێنیئامێز و ترسناكی پێویستی ئه‌م جۆره چیرۆكانه‌دا سه‌ركه‌وتوو بووه. به‌كارهێنانی قه‌ڵایه‌كی ترسناك و وێران، فه‌زای ته‌مومژاویی و پێشبینییه حه‌تمییه كۆنه‌كان له چیرۆكی قه‌ڵای نه‌فره‌تی-دا نیشانه‌ی ئه‌وه‌یه سادقی هیدایه‌ت ئاگاداری نموونه ئه‌وروپاییه‌كانی ئه‌م جۆره چیرۆكه‌یه: "خه‌ڵكی گونده‌كه ئه‌م كۆشكه وێرانه‌یان به (قه‌ڵای نه‌فره‌تی) ناو ده‌برد و به شوومیان ده‌زانی. به‌ڵام كه‌س نه‌یده‌زانی به‌هۆی چ ئه‌فسوون و جادوویه‌كه‌وه له جیاتی ئه‌و هه‌موو شكۆیه‌ی جاران كابرایه‌كی له‌ڕی پیر، به‌دوو چاوی گه‌شه‌وه، له قولله‌ی چه‌پی ئه‌م كۆشكه‌دا ده‌ژیا. ئه‌م پیاوه به (خشتون) ناوده‌براو له بورجه‌كه نه‌ده‌هاته‌ده‌ره‌وه مه‌گه‌ر خۆرئاوابوون. كاتێك كه گونده‌كه‌ی خوار كۆشكه‌كه له تاریكیدا نقوم ده‌بوو، ئه‌و كاته خشتون جبه‌یه‌كی ره‌شی له‌به‌ر ده‌كرد له قولله‌ی چه‌پی كۆشكه‌كه ده‌هاته ده‌ره‌وه و له‌سه‌ر ئه‌و به‌رزاییه‌ی كه به‌سه‌ر كۆشكه‌كه‌دا ده‌یڕوانی به‌كاوه‌خۆ پیاسه‌ی ده‌كرد یان چیلكه و چه‌وێڵی كۆده‌كرده‌وه." هه‌ڵبه‌ته ده‌بێت سه‌رنجی ئه‌وه بده‌ین كه چیرۆكی قه‌ڵای نه‌فره‌تی له سه‌ره‌تای سییه‌كانی سه‌ده‌ی بیستدا چاپكراوه. واته نزیكه‌ی سی ساڵ دوای تێپه‌ڕبوونی قۆناغی لووتكه‌ی ئه‌م ژانره له ئه‌ده‌بی ئه‌وروپادا. به ده‌ربڕینێكی دیكه ئه‌م ژانری ئه‌ده‌بی ترسناك دوای نزیكه‌ی سی هاتۆته ناو ره‌وتی چیرۆكنووسینی ئێرانه‌وه. پاش چیرۆكی قه‌ڵای نه‌فره‌تی، چه‌ند نموونه‌یه‌كی زۆر دیاریكراوی تریش به‌م ژانره نووسران به‌ڵام له‌وانه‌یه گرنگترینیان، چیرۆكی (معصوم اول-بێتاوانی یه‌كه‌م)ی هۆشه‌نگی گوڵشیری بێت، ئه‌و چیرۆكه‌ی به دووركه‌وتنه‌وه له خاسیه‌ته كلاسیكییه‌كانی ئه‌م ژانره نووسراوه، به جۆرێك كه‌ره‌سه‌ی ئه‌م جۆره ژانره له ناوجه‌رگه‌ی نووسینی ئێرانییه‌وه په‌ره‌ی پێدراوه. سه‌رنج: نووسه‌ری ئه‌م بابه‌ته له هه‌ندێ شوێندا سه‌باره‌ت به ساڵی چاپكردنی رۆمانه‌كان كه‌وتۆته هه‌ڵه‌وه، به پشتبه‌ستن به سه‌رچاوه‌ی ئه‌سڵی رۆمانه‌كان هه‌ڵه‌كانم بۆ راست كردۆته‌وه.
created by Avesta Group and powered by Microsoft Azure