(دیالیكتیكی بوون و نەبوون لەشیعری نالیدا)

د. ژینۆ عەبدولڵا*

(دیالیكتیكی بوون و نەبوون لەشیعری نالیدا)، لێكۆڵینەوەیەكی (فەلسەفی- ئەدەبی)یە،  ئەمە ناونیشانی نامەی ماستەری خوێندكاری خوێندنی باڵای  بەشی كوردی كۆلێژی زمان زانكۆی سلێمانی "تریفە محەمەد ئەحمەد" بوو، بەم دواییە لە هۆڵی گفتوگۆی كۆلێژی زمان، دوای هەڵسەنگاندنی زانستی  ئەكادیمی نامەی ماستەرەكە پەسەندكراو سەرپەرشتیاری نامەی ماستەرەكەش، پ.د. محەمەد ئەحمەد سەعید بوو.  هاوكات لەم لێكۆڵینەوەیەدا، رێبازی شیكاریی رەخنەیی، پەیڕەوكرابو.

هۆكاری هەڵبژاردنی بابەتی لێكۆڵینەوەكە
خوێندكار لە م بوارەدا ئاماژەی بەوەكردوە، هەڵبژاردنی ئەم بابەتە بۆ دوو هۆكار دەگەڕێتەوە:
یەكەم: نزیكی نالی لە فەلسەفەوە، كە ناكرێ نادیدە بگیرێ و لێكۆڵینەوەی لەبارەوە نەكرێ.
دووەم: بەشێوەیەكی تایبەت، لەم بارەیەوە، لێكۆڵینەوە لە شیعرەكانی نالیدا نەكراوە.

ناوەڕۆكی  لێكۆڵینەوەكە
لێكۆڵینەوەكە، لە پێشەكی و سێ بەش و چەندین تەوەرەو پار، هەروەها ئەنجام و سەرچاوەكان و پوختەی لێكۆڵینەوەكە، بە هەردوو زمانی عەرەبی و ئینگلیزی، پێكهاتووە:
بەشی یەكەم: بە ناونیشانی (دیالیكتیكی بوون و نەبوون لەروانگەی فەلسەفەوە)یە، لە سێ تەوەرە پێكهاتووە: تەوەرەی یەكەم (چەمكی بوون و نەبوون)ە، تەوەرەی دووەم (مێژووی فەلسەفەی بوون و نەبوون لە قۆناغە جیاوازەكاندا)، تەوەرەی سێیەمیش (بوون و نەبوون لە روانگەی فەیلەسووفانی ئیسلامەوە)یە.
بەشی دووەم: لەژێر ناونیشانی ( لەبارەی نالییەوە- لەدایكبوون و مردن، شیعر، فەلسەفە، ئایین)ە، لە چوارتەوەرە پێكهاتووە: تەوەرەی یەكەم بریتییە لە( لەدایكبوون و مردنی نالی). تەوەرەی دووەم (دونیای شیعری نالی )یەو تەوەرەی سێیەمیشیان، تایبەتە بە (فەلسەفە لەشیعری نالیدا)، لە تەوەرەی چوارەم دا، (ئایینی ئیسلام و پەرستنی تایبەتیانەی نالی) تیشكی خراوەتەسەر.
بەشی سێیەم: لەژێر ناوی ( دیالیكتیكی بوون و نەبوون لە شیعری نالیدا) یە، لەم تەوەرانە پێكهاتووە: تەوەرەی یەكەم ( نالی و ئاوێتەكردنی رەگەزەكانی بوون و نەبوون بە شیعر) (فەلسەفەی كلاسیك). تەوەرەی دووەم ( رەنگدانەوەی -میتافیزیك – جەوهەرو بیركردنەوە- لە شیعرە فەلسەفییەكانی نالی دا) (فەلسەفەی نوێ). تەوەرەی سێیەم (دیدی بوونگەراییانەی نالی لە شیعردا)(فەلسەفەی هاوچەرخ). تەوەرەی چوارەم و كۆتایی( فەلسەفەی بوون و نەبوون لە شیعری ئیسلامگەراییانەی نالیدا).

دیالیكتیكی بوون و نەبوون لە شیعری نالیدا
توێژینەوەیەكە كاری لەسەر دیدە فەلسەفییەكانی نالی، لەبارەی بوون ونەبوون لەشیعردا كردووە، بەڵام پێش ئەوەی راستەوخۆ بپەڕێتەوە ناو بابەتەكە، بەراییەك لەبارەی فەلسەفە بە گشتی و بەكورتی باسكراوەو دواتر چەمكەكانی دیالیكتیك و میتافیزیك خراونەڕوو. زۆر بەكورتی لەسەر قۆناغەكانی فەلسەفەی بوون لەسەردەمانی دوای میتۆلۆژیا، تاوەكو فەلسەفەی بوونگەرایی و لەناویشیاندا فەلسەفەی ئیسلامی، وەستاوەو گرنگترین ئەو دیدە فەلسەفییانەی فەیلەسوفان، لەوانەی ئەنتۆلۆژیانە یان میتافیزیكیانە جەدەلیان هێناوەتەئاراوە، لەبارەی بوون و نەبوونەوە، بەوردی باسكراون. دواتر بۆ ناسینی نالی وەكو شاعیرێكی خودان دیدی فەلسەفی و ئیسلامناسییە تایبەتیەكەی و دونیا شیعرییەكەی كە رچەشكێن و داهێنەرو بنیاتنەری قوتابخانەیەكی نوێی شیعری بووەو چەندیین وێستگەی دیكەش، بە كورتی باسكراون، ئەمەش بە ئامانجی خستنەڕووی پاشخانی ئەدەبی و مەعریفی و ئەو هەل و مەرجە تایبەتیی و گشتییانەی  نالی لەتەواوی ژیانیدا، كەوتۆتەژێر كاریگەرییانەوەو دواجار ئەو نالییەی بە هەموو پێوەرەكان سەلمێنراوە كە شاعیرێكی داهێنەربووەو دووربووە لە لاساییكردنەوە، بە نموونەی شیعرییەوە باسكراوە. لەبارەی فەلسەفەی بوون و نەبوونەوە، بە ئامانجی ئەوەی تێكەڵبوون لە قۆناغەكانی فەلسەفەو كاتیگۆریەكانی بوون و نەبووندا روونەدەن، هەوڵدراوە بەجیا ئەم رەگەزانەی بوون لەگەڵ نموونە شیعرییەكاندا باسبكرێن، بەجۆرێك كە ناوەرۆكەكەیان وەكو هۆكارێك بووبێت لەپێناو دەرخستنی ئامانجەكەیدا كە مەعریفە زۆرەكەی شاعیر بووە لەو بوارەدا.
نالی باسی كاتیگۆریەكانی كردووەو بە جیاو بە یەكەوە لە شیعردا بەكاریهێناون:
هەوای سەیری بەڕو بەحر ئاگری بەرداوەتە عومرت
كە تۆزی مونعەقید خاكی دڵۆپێ مونجەمید ئاوی
لەم دێڕەدا، بە ئاشكرا هەرچوار كاتیگۆریەكەی بوون دەبینرێن (هەوا، خاك، ئاو، ئاگر)، بەڵام (هەواو ئاگر )وەكو رەگەزی نەبوون و ( خاك و ئاو) وەكو رەگەزی بوون، وێناكراون و دیدی فەلسەفیانەو دیالیكتیكی نێوان ئەم بوون و نەبوونەی تێدا دەركەوتووەو وەكچۆن تیۆرە فەلسەفیەكەی هیراكلیتس بەوپێیەی كە فەیلەسوفی گۆڕان ناسراوە، لە گۆڕانی رەگەزەكاندا هاوبەشە، لە گۆڕینیان لە رەگەزی بوونەوە بۆ رەگەزی نەبوون. ئەمە دیدێكی فەلسەفیانەی فەلسەفەی بوون و نەبوونە لە قۆناغی فەلسەفەی كلاسیكدا. دواتر تێڕوانینی میتافیزیكیانەی نالی و زاڵكردنی بەسەر ئەنتۆلۆژیادا، بە پێویست زانراوە ئیستێكی لەسەر بكرێت، واتە نالی یەقینێكی تەواوی لەزۆربەی غەزەلەكانیدا لەبارەی بوون و نەبوونەوە بەدیاركەوتوون:
لاكین ئەمە دونیایە گەهێ سوورە گەهێ شین
لا یسێ‌ل من عاش و من مات ومن فات
لەم دێڕەدا، نالی یەقین و باوەڕی میتافیزیكیانەی خۆی لەمەڕ ساتەكانی ژیان و دەسەڵاتی رەهای خودا دەرخستوون ئەمەش لەرێی بیركردنەوەو پرسیاركردنەوە كە هەردووكیان كەرەسەی هۆشن و هەر لەم بەستێنەشەوە، بوون و نەبوونی باسكردووە، كە پێیوابووە كاتێك تۆ وەكو هەبوویەك دەژیت بوونێكی ماتەریاڵیت هەیەو گەر رۆیشتی یان مردیشی ئەم بوونەت لەدەستدەدەیت، واتە ئەمە گۆڕانی تێدانییەو بیركردنەوەی رەهای ئەو بووە. لە جەوهەرو بیركردنەوەشدا، كە لە توێژینەوەكەدا لە قۆناغی فەلسەفەی نوێدا ئاماژەی بۆ كراوەو بەوپێیەی فەلسەفەكەی دیكارتیش هەرلەم بەستێنەوە بیركردنەوەی بە جەوهەری بوون داناوەو لە كۆجیتۆی دیكارتدا هاتووە كە ( من بیردەكەمەوە، كەواتە من هەم):
دەورانییە وەك هێڵەكی سەودا سەری گێژم
بۆیە بە دەقیقی مەسەلە هەرچی دەیبێژم
ئەم دێڕە بە پێی كۆجیتۆی دیكارت لێكدانەوەی بۆ بكرێت، دەبینین كە نالی بۆ سەلماندنی جەوهەری بوونی خۆی سەری داوەتە دەست بیركردنەوەو لەم سۆنگەیەوە ویستویەتی خۆی وەكو كەسێكی بیرمەند نیشان بدات و جەوهەری خۆی خستۆتەڕوو.
لە دوا قۆناغی فەلسەفەدا كە فەلسەفەی هاوچەرخە، نالی وەكو كەسێكی بوونگەر باسكراوە، بەوپێیەی فەنتازیای نالی لەگەڵ كۆنسێپتەكانی بوونگەراییدا لەچەندین دێڕە شیعردا یەكتربڕن، بەومانایەی نالی ویستوویەتی شانازی خۆی بە شیعرەكانیەوە لەم فرە رەهەندییەدا بەرجەستەبكات. بۆ نموونە، نالی ویستوویەتی ناسنامەی بوونی رەسەنی هەبێت و بوونی نارەسەنی رەتكردۆتەوە لە چەندین شوێندا:
نالی ئەو غەزەلەی تازەت وتووە
بە دووسەد مەسنەوی و لوبی لوبابی نادەم
واتە نالی ویستوویەتی خۆی بێت و لاسایی كەس نەكاتەوە!
یان لەبارەی ئەوەی ویستوویەتی خودی خۆی تەواوكات و نەبوونی خۆی كاڵبكاتەوەو نەیهێڵێت گوتوویەتی:
وەك ماه و ستارەت گەر ببێ مەیلی هەڵاتن
سەركردەیی رۆژ رەهرەوی شەو رەهزەنی خەو بە
نالی بەلایەوە گرنگ بووەو مەبەستیشی بووە، كە بەرۆژ وەكو گەداو بەشەو وەكو كەسێكی راماوو بیركەرەوە دەربكەوێت:
خۆشا رەندێ لە دنیا بێ موبالات و موجەررەد بێ
بە رۆژ زیندەی جەماعەت بێ بەشەو مات و موجەررەد بێ
واتە نالی لە رۆژدا بوونی بۆ ئەوی دی بووە، بەڵام لەشەودا، بوونی بۆ خۆی بووەو ویستوویەتی بەدوای خۆیدا وێڵ ببێت و خۆی تەواوبكات.
لەكۆتاییدا، نالی لەگەڵ دیدی فەیلەسووفانی ئیسلام، بەوپێیەی ئەوانیش درێژكراوەی فەلسەفەی ئەرستۆیی و ئەفلاتونی بوون، كە ناكری بگوترێ ئاگاداری ئەم باس و بابەتە فەلسەفییانە نەبووە، چونكە نالی فەقیهێك بووەو هەموو ئەو زانست و سەرچاوە مەعریفیانەی لە كلاسە ئایینیەكانیدا خوێندوون و دواجار لەژێر كاریگەری ئەم دیدە فەلسەفیانەدا، تێڕوانینی فەلسەفی ئەو بەڵام بە شیعر بەرجەستەبوون:
لە نووری موعجیزەی تیغی نەما قەت زوڵمەتی شوبهەت
كە رووناكی شەوی میعراجی، رۆژی بەدری بورهان
لەم دێڕەدا، نالی رووناكی وەكو سەرچاوەی ئازایەتی پێغەمبەری ئیسلام(د.خ)و سەركەوتنی وێناكردووە، ئەمەش لە تێڕوانینی شەهابوودین سوهرەوەردیمان نزیك دەكاتەوە كە بە فەیلەسوفی ئیشراقی ناسراوەو رووناكی وەكو سەرچاوەی بوون داناوە، تیشك و رووناكی شمشێری پێغەمبەری وەكو جۆری دووەمی رووناكی وێناكردووە كە ئەویش لە رووناكی رووناكییەكان( نور الانوار)ی وەرگرتووەو سەرچاوەی بوونە. كەواتە نالی وەكو دیدە فەلسەفیەكەی سوهرەوەردی كە پێیوابووە (بوون رووناكییەو نەبوون تاریكییە)، رووناكی بە بوون و تاریكی (زوڵمەتی شوبهەت)بە نەبوون داناوەو دیالیكتیكی نێوانیانی لە دەقە شیعرییەكاندا خستۆتەڕوو.
ئەنجامەكان
لە كۆتایی ئەم لێكۆڵینەوەیەدا، توێژەر گەیشتۆتە چەند ئەنجامێك  لەوانە:
1.    بوێریی نالی و دەستبردنی بۆ تابۆكان و بابەتە نهێنی و شاراوەكان، نالی لە بەرگی شاعیرێكی ئاسایی وەدەردەخەن و نازناوی رچەشكێن و داهێنەرو دانای بەسەردا دەچەسپێنن.
2.    راستە نالی بە شوێن چێژی دونیاییەوە بووە، بەڵام دواجار راستگۆیانە خۆشەویستی بۆ خواو پێغەمبەری ئیسلام و پایەكانی ئیسلام، دەربڕیوەو پاڕاوەتەوە لێیان.
3.    نالی نە عارف و نە متەسەوف بووە، بەڵكو تەنها فەقیهێك بووە، بەڵام هەرگیز ئایینی بۆ مەرام و مەبەستی تایبەتی خۆی بەكارنەهێناوە، بە ریاكاری نەژیاوە، بەڵكو بەوپەڕی راستگۆیی و یەك دیوی، ژیانی ئایینی و كۆمەڵایەتی و ئەدەبی بەڕێكردووە.
4.    چەندیین دێڕە شیعری نالی، هەڵگری دیالیكتیكێكی زۆری نێوان (ئەنتۆلۆژیا)و (میتافیزیكا) ن.
5.    لە هەندێكی بەرچاوی دەقە شیعرییەكانیدا، دیدی میتافیزیكیانەی نالی دەركەوتووە، سەرەڕای ئەو دیالیكتیكە زۆرەی بینراوە.
6.    رەگەزەكانی بوون، بیركردنەوە وەك جەوهەری بوون هەروەها بوونگەرایی و دیدە فەلسەفییەكانی فەیلەسووفانی ئیسلام، بە ئاشكرایی و نائاشكرایی لە دێڕەشیعرییەكانیدا، رەنگیانداوەتەوە.
7.    رامانی فەلسەفی نالی سەبارەت بە بوون و نەبوون، هەرجارەو بە كەرەسەیەك دەربڕدراون.
8.    فەلسەفەی بوون و نەبوون، بەگشت قۆناغەكانیەوە (كلاسیك، نوێ، هاوچەرخ) لەشیعری نالیدا، بەو دیالیكتیكەی نێوانیانەوە، دەبینرێت.
شایەنی ئاماژە پێكردنە لیژنەی هەڵسەنگاندن بەسەرۆكایەتی پ.د. عەبدولقادرحەمە ئەمین ڕاگری كۆلێژی زمان لە زانكۆی سلێمانی و پ.ی.د. حەمە نوری عومەر كاكی  لە زانكۆی سلێمانی و پ.ی.د. جەلال ئەنوەر سەعید لە زانكۆی كۆیە.
تریفە محەمەد ئەحمەد
لە ناحیەی چوارقوڕنەی سەر بە قەزای رانیە، لەدایكبووە. ساڵی خوێندنی ١٩٩٧-١٩٩٨ كۆلێژی پەرەردەی لە زانكۆی سەلاحەددین بە پلەی (باش) تەواوكردووەو لەساڵی ٢٠١٢دا، وەكو بەڕێوبەری خانەی سمۆرە بۆ رۆشنبیری منداڵان دەستنیشانكراوە، ماوەی سێ ساڵ سەرنووسەری گۆڤاری سمۆرە كە گۆڤارێكی منداڵان بووە، سەرپەرشتی گشتی چاپكردنی نامیلكەو كتێبی منداڵان بووە، خاوەنی چەند بەرهەمێكی چاپكراوە، لەوانە:
رۆمانی( الغائب) ی د. نەوال ئەلسەعداوی، لەساڵی٢٠٠٩ وەرگێڕاوەن.
كتێبی (الاكتئاب) ی لە ساڵی٢٠١٢، وەرگێڕاوەن.
ئامادەكردنی كتێبی ( كەلتووری جەژنی نەورۆز لە گشت پارچەكانی كوردستان) ٢٠١٣، بەرهەمێكە بۆ مێردمنداڵان.
    *مامۆستا لە زانكۆی سلێمانی