شەماڵ سائیب زایەڵەی عەشق

ئا: مەحمود نەجمەدین
شەماڵ جەلال سائیب لە ساڵی 1931دا لە سلێمانی لەدایكبووە. دوای تەواوكردنی قۆنا‌غی خوێندنی سەرەتایی، چووەتە كۆلیژی مەلیك فەیسەڵ لە بەغدا كە قوتابخانەیەكی دواناوەندیی بوو بەزمانی ئینگلیزی. پاش تەواوكردنی ئەو قۆناغەش، لە پەیمانگای هونەرە جوانەكان وەرگیراوە. لە1951دا  لە كۆلیژی ئاداب بەشی مێژوو لە زانكۆی بەغدا وەرگیراوە، لە ساڵی 1956 گۆلێژ تەواو دەكات و دەبێ‌ بەمامۆستا لە دوا ناوەندی ئەعزەمییە‌ی كوڕان. لەساڵی 1959دا بووەتە مامۆستا لە پەیمانگای هونەرەجوانەكانی بەغدا. لەكۆتایی 1962دا چۆتە ئەمەریكا بۆ تەواوكردنی خوێندنی باڵا، بڕوانامەی ماستە‌ری وەرگرتووە، پاشان گەڕاوەتەوە كوردستان، لە ساڵی 1971دا لە زانكۆی سلێمانی بووە بەمامۆستای لە كۆلێژی ئاداب. دوای ئەوەی زانكۆكە برایە هەولێر و كرا بەزانكۆی سەلاحەددین ئەمیش چووە ئەو زانكۆیە تا كۆچی دوایی كردووە. لەنێوان ساڵەكانی 1947-1948 پەیوەندی بە ئێزگەی كوردی بەغداوە كردووە و چەند گۆرانییەی تۆمار كردووە لەوانە شوانە هۆ شوانە. 
شەماڵ سائیب لەسەردەمی منداڵیەوە فێری عود ژەنین بووە و لەسەرەتای ژیانی هونەریدا لاسایی گۆرانیبێژی میسری فەرید ئەتڕەشی كردۆتەوە. لە پەنجاكانی سەدەی ڕابردووش بۆتە خاوەنی دەنگی تایبەتی خۆی و ئاوازی نوێی بۆ گەلێ گۆرانی تازە داناوە و گوتوونی. گەلێك گۆرانی سەركەوتووی وەك "شوانە هۆ شوانە" و "بەردە بەردە" و "هاتی بۆ هاتی" و "هاتم هاتم" و "هەرێ‌ لەیلێ" و "جوان ئێمە جوانین" و  "زوڵەیخا"و"ئازیز بەهارە"ی داناو، لە ژیانی كۆمەڵایەتیشدا سێ‌ ژنی هێناوە، ژنی یەكەمی ئەمریكی بووەوە كوڕێكی لێ‌ بووە بە ناوی سام لە ژنی دووەم كە نەزیرە مەلا كەریم بوو دوو منداڵی هەبوو بە ناوی ژیمۆ و تیشكۆ، لە ژنی سێیەم منداڵی نەبووە. لە 7-11-1986 لە ئەنجامی نەخۆشییەكی درێژخایەن لە هەولێر كۆچی دوایی كرد و تەرمەكەی هێنرایەوە بۆ سلێمانی و لە گۆڕستانی بنەماڵەكەیان لە گردی سەیوان بەخاك سپێردرا.
سائیبییەكان كێ بوون؟
بنەماڵەی سائیب لە ڕەچەڵكدا دەچنەوە سەر مەلا حەسەن كە خەڵكی قەرەداغ بووە، لە دوای روخانی ئەمارەتی بابان مەلا حەسەن هاتووتە سلێمانی، ئەم پیاوە تەنها كوڕێكی هەبووە، ئەویش بەنێوی قادر، كە بە مەلا قادر قیچە ناسرابوو. یەكێ‌ لە كوڕەكانی ئەم پیاوە ناوی ئەحمەد بوو، كە بە مەلا ئەحمەد سائیب ناسرابوو، نازناوی سائیبیش  هەر لەوەوە هاتووە، ئیتر سائیب بڕاوەتەوە بەسەر نەوەكانی ئەو پیاوەدا، مەلا ئەحمەد لە چەند شوێنێك قازی بووە، لەوانە سلێمانی، قەڵادزێ‌.. نۆ منداڵی هەبووە. یەكێ‌ لە كوڕەكانی رەئوف سائیب بوو، كەسێكی رۆناكبیربووە. كوڕێكی تری هەبوو، ناوی عارف بوو. روناكبیری سەردەمەكەی خۆی بوو، دۆستی شێخ مەحمودی حەفیدبووە. ئەنوەر كوڕێكی دیكەی ئەو پیاوە بوو لە لەندەن كۆلێژی ئەندازیاری تەواو كردووە و هەر لەوێ‌ بووە بەسەرۆكی ئەندازیاران. ئەحمەد سائیب لەژنی دووەمی شەش منداڵی هەبووە، یەكێك لە كوڕانی بنەماڵەی سائیب محەمەد عەلی بوو كە لە شەستەكانی سەدەی بیستەمدا باڵوێزی عیراق بووە لە ئەفغانستان و لە دوای كودەتای بەعسیەكان دەچێتە هندستان و بەعسیەكان لەوێ‌ تیرۆری دەكەن. جەمیل سائیب پیاوێكی دیكەی ئەو بنەماڵەیەیە كە زۆربەمان ناویمان بیستووە، نووسەری چیرۆكی لە خەومایە. ئەم پیاوە جگە لەكاری وەزیفی وەك نوسەر بابەتی لەرۆژنامەی پێشكەوتن دەنووسی و سەرنوسەری رۆژنامەی ژیانەوە بووە. باوكی شەماڵ سائیبیش یەكێك بووە لە قازییەكانی سەردەمی خۆی و لە چەند شوێنێك وەك قازی كاری كردووە. شەماڵ سائیبی هونەرمەند كە بابەتی راپۆرتەكەی ئێمەیە لەم بنەماڵە رۆشنبیر و خوێندەوارەیە. كە لە رەچەڵەكەوە بەمەلایەتی و ئەدەب و شیعرنووسین دەستیان پێكردوە. 
سەبارەت بەشەماڵ سائیب، عومەر هەڵمەت لە بەرنامەی  سی ڤی دا كە بەرنامەیەكی كەناڵی ئاسمانی گەلی كوردستانە باسی لە هاوڕێیەتی خۆی و شەماڵ سائیب كرد، كە چۆن لەئیزگەی بەغدا كاریان كردووە، هەر لەو بەرنامەیەدا باسی لەوەش كرد كە شەماڵ سائیب حەزی كردووە كچان لەگەڵیدا گۆرانی بڵێن، لەوسەردەمەدا كچی كورد نەبووە بچێتە ئێزگە بۆیە سێ‌ كچی عەرەبیان هێناوە تا لەكۆرسی گۆرانیدا بەشداربن.
مامۆستا خالید سەركاریش سەبارەت بەشەماڵ سائیب وتی: من لە منداڵییەوە شەماڵ سائیبم ناسیوە بەهۆی گۆرانییەكانی لە ئیزاعەی كوردی بەغدا بەتایبەتی چەند گۆرانییەكی لەوانە ئەرێ‌ لەیلێ‌ كە نەك هەر كوردزمان بەڵكو عەرەب زمانیش لەبەریان بوو و چێژیان لێ‌ وەردەگرت. بەڕای من سائیب یەكێكە لەو هونەرمەندانەی گۆڕانكاری لە گۆرانی كوردیدا كردووە. پێش سائیب گۆرانیبێژەكان زیاتر گۆرانی میللی و فۆلكلۆریان دەگوتەوە. بەڵام سائیب هەموو گۆرانییەكانی تێكست و میلۆدی خۆی بوو، یان قادر دیلان و ولیەم یوحەننا ئاوازیان بۆ دادەنا. لەبەر ئەوە ستایلێكی تازەی هێنایە ناو میلۆدی كوردییەوە، ئەویش زیاتر بە كاریگەری مۆسیقای عەرەبی و بەتایبەتی هونەرمەندی میسری فەریدەتڕەش.
یادەوەرییەكم لە گەڵ شەماڵ سائیبدا هەیە، كە تازە هاتبووەوە لە ئەمریكا و بوو بوو بە مامۆستا لە زانكۆی سلێمانی، ئێوارەیەكیان لە نادی مامۆستایان دانیشتبووین لە گەڵ مامۆستا شەماڵ سائیب و كاك فرانسیس داود، ئەو بیرۆكەیەم خستە بەردەمی وەك پێشنیارێك، ئەو كاتە كلیپی گۆرانی كوردی زۆر كەم بوو، كە بەپلەی باك گۆرانیبێژەكە دەیگوتەوە و تەنها لپسنی دەكرد واتە(بەس دەمی دەجوڵاندەوە) ئەو پێشنیازەم خستە بەردەمی تا گۆرانییەكانی ساڵانی50-60-70كانی كە وتبووی و دوایی بە سەریدا سەفەری ئەمریكای كرد بۆ خوێندن، دووبارە كلیپ یان بۆ بكات بەرەش و سپی. ئیتر بیرۆكەكەی منی پەسەند كرد و گەڕایەوە بۆ بەغدا لەوێ‌ ستافێكی وێنەگر و كلیپ كردنی هێنایەوە بۆ كوردستان، ئیتر هەر لە تەوێڵە و بیار و سەرای سوبحان ئاغاوە تا هاوینە هەوارەكانی هەولێر و دەهۆكی كرد بە شوێنی كلیپ كردنی گۆرانییەكانی و بەدەنگ و رەنگەوە بەرهەمەكانی پێشكەشی بینەران كرد.
دیاری قەرەداغی سەبارەت بە شەماڵ سائیب وتی: دەتوانم سەرنجەكانی خۆم  بۆ هونەر و رەوتی هونەریی مامۆستا شەماڵ سائیبی هونەرمەندی گۆرانیبێژ لەچەند سەرنجێكی كورتدا چڕ بكەمەوە، لە سەر و هەموو شتێكەوە بزانین كە سەركەوتنی ‌ئەم هونەرمەندە و وەرچەرخانی هونەریی لە‌و دەمە مێژووییەدا وابەستەی كۆمەڵێك هۆكارن كە پێویستە خاڵیان لە سەر دابنرێ، زۆربەمان ئەوە دەزانین ساڵانی پەنجاكان و بەتایبەت ساڵی 1956 كەدەستپێكی دەركەوتنی كارە هونەرییەكانی ئەم هونەرمەندە بوو، ئەو كات هونەرمەند شەماڵ سائیب بە كالۆریوسی كۆلێژی ئاداب بەشی مێژووی زانكۆی بەغدای تەواو كرد بۆ خۆی‌‌ ئەم هەزینە رۆشنبیریی و زانستییە بوونە پاڵپشتێكی گەورەی خوێندەواریی و مەعریفە بۆ كەسێك گۆرانی و میوزیك بكات، چونكە ئەوە دەزانین لەو كاتانەدا رۆحێكی میللی و پشت نەبەستوو بە ئەكادیمیا و خوێندەواری زیاتر باڵی بە سەر گۆرانی كوردیدا كێشا بوو، كەم دەبینرا گۆرانیبێژێكی كورد دەرچوی زانكۆ یاخود خاوەن مەعریفە و رۆشنبیرییەكی گشتی وەها بێ كە بتوانێ بەهۆیەوە رەوتی كاركردنی هونەریی و جۆرێتی بگۆڕێ..
پێویستە ئەوەش بزانین كە بە تەنها بوونی خوێندنی زانكۆ و وەرگرتنی بەكالوریوس هۆكاری سەرەكی نەبوون بۆ دەركەوتنی ئەم رەوتە هونەرەییە نوێیە بەڵكو هونەرمەند بۆ خوێندنی سەرەتایشی، چووەتە كۆلیژی مەلیك فەیسەڵ لە بەغدا كە قوتابخانەیەكی دواناوەندیی بوو و بە زمانی ئینگلیزی وانەی تێدا دەخوێندراو تەنیا قوتابییە یەكەمەكانی عیراقی وەردەگرت
دوای تەواوكردنی قۆناغی خوێندنەكەی لە پەیمانگای هونەرە جوانەكان وەرگیراوە و لە 1951دا كۆلیژی ئاداب بەشی مێژوو لە زانكۆی بەغدا وەرگیراوە و لە ساڵی 1956دا خوێندنی زانكۆی تەواوكردووە و بڕوانامەی بە كالۆریۆسی لە مێژوو وەرگرتووە و كراوە بە مامۆستا لە دوا ناوەندی ئەعزەمییە‌ی كوڕان و لە ساڵی 1959دا بووەتە مامۆستای بابەتی ڕۆشنبیریی مۆسیقا لە پەیمانگای هونەرە جوانەكانی بەغدا لە دوا دوای ساڵی 1963دا چۆتە ئەمەریكا بۆ تەواوكردنی خوێندنی باڵا و بڕوانامەی ماستە‌ری لە ئەدەبدا وەرگرتووە و كە گەڕاوەتەوە كوردستان لە ساڵی 1971دا لەزانكۆی سلێمانی كراوە بە مامۆستای یاریدەدەر لە كۆلێژی ئاداب.
دەمەوێ بە باسكردنی ئەم مێژووە لەوە بگەین كە زۆر جاران بۆگۆڕین و دروستكرنی تەوژمێكی نوێی كاركردنی هونەریی پێویستە خوێندەواریی و رۆشنبیریی باشترین سەرچاوە و پاشخان بێ بۆ كەسەكە، كە مامۆستا شەماڵ سائیب لەو سەردەمەدا بە هەوڵ و هیلاكەتێكی زۆر هەمووی وەچنگ كەوت و بەدا‌‌هێنانەوە لە هونەرەكەیدا رەنگی دایەوە.
لایەكی تریش كە جێگای هەڵوێستەیە ئەویش فەزای بنەماڵەكەیەتی كە زۆر تەبا بووە لە گەڵ ئەو رەوتە هونەرییە، لە بەر ئەوەی باوكی قایمقام بووە بۆیە هەر لە منداڵییەوە زۆر شار و شارۆچكە و گوند و دێهاتی كوردستان گەڕاوە، بەم هۆیەشەوە شەماڵ سائیب لە منداڵییەوە لە گەلێك شار و شارۆچكەی كوردستاندا ژیاوە و چاوی كراوەتەوە  لە منداڵییەوە فێری زمانی ئینگلیزی و عەرەبی بووە بە هۆی ئەوەشی فێری ژەنینی ئامێری عود بووە و هاوكاتیش لەو كاتانەدا گۆرانیبێژانی میسری ناو ناوبانگیان گەیشتۆتە كورد و گوێگرانی كورد بۆیە هەر زوو بە گۆرانیبێژی میسری فەرید ئەترەش كاریگەر بووە، گۆرانییە بە كلێپكراوەكانی ئەو سەردەمانەی شەماڵ سائیب نمونەی"شوانە هۆ شوانە"و"بەردە بەردە"و"هەرە لەیلێ"بەسن تا بە نەوەی ئەوساو ئێستاشمان بڵێین كە لەو ساڵانەدا هونەرمەندێكمان هەبووە جودا لە دەنگ و رەنگەكانی تر،، پێشڕەو لە نوێگەری و مێژوو دروستكردن.
عادل محەمەد كەریم سەبارەت بە شەماڵ سائیب وتی: هونەرمەند شەماڵ سائیب نەك تەنها  گۆرانیەكانی مایەی ئەوەن كە لێووردبونەوەو لێكۆڵینەوەی زۆر ووردیان لە سەربكرێت، چونكە  ئاوازو و ستایلی كارەكانی رێچكە شكێنی بێ‌ وێنەی كات و سەردەمی خۆی بوون لە هەندێ‌ لایەندا بە ئێستاشەوە؟ ئەمە شتێكی حاشا هەڵنەگر و بەڵگە نەویستە، بەڵام ئەوەی كە لە مەش سەرنجڕاكێشترە نووسین و گوتارەكانی ئەم كەڵە هونەرمەندەی گەلەكەمانە، كە لە زۆرێك لە ڕۆژنامە و گۆڤارەكانی سەردەمی خۆیدا نووسینی بە پێزی هەمەلایەنەی لەسەر هونەری مۆسیقا بە گشتی و بە تایبەتیش لە سەر هونەری مۆسیقای  رۆژهەڵاتی و كوردیش بەتایبەتی هەبوە و ئاستی ڕۆشنبیری و تێڕوانینی كۆمەڵگای كوردەواری خستۆتەڕوو بەرامبەر بە هونەر و هونەرمەندان بە داخو حەسرەتەوە باسی لە دوا كەوتنی بیری كۆمەڵگای كوردەواری دەكات  بەرامبەر بە هونەر و هونەرمەندان و بە راووردی ئاستی پێشكەوتووی گەلانی پێشكەوتو دەكات بە خۆمان، بەو پەڕی پەرۆشیەوە ئەڕوانێتە هونەری مۆسیقا و گۆرانی كوردی و خەمی لێدەخوات، لێرەدا بە سەرپێی  ئەو بابەتانەدەخەمە ڕوو  كە هونەرمەند لە ژمارەكانی دوو ساڵی  كۆتای گۆڤاری گەلاوێژ لە بەشی(ڕەنگینی)* گۆڤارەكەدا ئەم بابەتانەی بڵاوكردۆتەوە :
١-لە ژمارە12ساڵی( 1948ز) لا( 25-27 )كە بەناوی (مۆسیقا) یە مامۆستا لەم وتارەیدا زۆر بەگەورەی و بەهاداری باس لە هونەری مۆسیقا دەكات و دەڵێت: گەر سەرنج بدەینە هەموو زمانەكانی گێتی ئەبینین بەرزترین  زمان چەند ملیۆنێك زیاتر ناتوانێ‌ لێی تێبگات ، بەڵام مۆسیقا زمانی هەموو ئادەمیزادی سەرزەمینە.
٢-لە ژمارە4 ی ساڵی (1949ز) ووتارێكی تر هەر لە سەر مۆسیقا بڵاو بۆتەوەو لێرەدا مامۆستا دەڵێت ئەگەربێتوو سەرنجێك بدەینە ئەو گەنجانەمان كە قوتابخانە بەرزەكانیان تەواوكردووە ئەوە(محامی موهەندیس دكتور مامۆستا یان تیا هەڵكەوتوە بەڵام ئایا لەناویاندا مۆسیقیەك ئەبینیت كە لە سەر شێوەی تازە ئەدەبستانی مۆسیقای تەواو كردبێت مەبەستی خوێندنی زانستی  هونەری مۆسیقایە.
٣- ژمار 6ی ساڵی (1949ز ) ئەمجارە نووسینەكەی زۆرجیایە و بەناوی (ئاواز و گۆرانی كوردی) لێرەدا مامۆستا ئاماژە بە كەمی و نەبونی ئاوازدانەرانی كورد دەدات بەبەراوورد بە گەلانی چواردەورمان هەروەها دەڵێت ئاوازدانان كارێكی ئەوەندە گران نیە و كارێكی سروشتیشە تەنانەت یەكێك ئەگەر مۆسیقا زانیش نەبێت* سەلیقەی هەبێت  دەتوانێ‌ خۆی لە قەرەی ئەم كارەبدات، هەروەها ئاماژە بە خراپی و نەشیاوی زۆرێك لە هۆنراوە و وشەی گۆرانیەكوردیە باوەكان دەدات و دەڵێت زۆرێك لە هۆنراوەی گۆرانیە كوردیەكانمان ڕووی مەجلیسیان نیە؟ ئێمە خاوەنی ئەو هەموو كەڵە شاعیرە گەورەیە بین بۆچی پەنا بەرینە بەر ئەو هۆنراوانە ئاماژە بە هۆنراوەكانی گۆرانی شاعیر دەدات، من هەست دەكەم ئەم وتارەی مامۆستا بەرچاو ڕونیەكی باشبوون بۆ هەنەرمەندانی بواری مۆزیك كە دواتر پەنایان بۆ هۆنراوەكانی شاعیرانی گەورەی گەلەكەمان بردوە و زۆرێك لە هۆنراوەكانیان ئاوازیان بۆ دانراوە.
4- ژمارە 7و ژمارە 8ی گۆڤاری گەلاوێژ ی ساڵی (1949ز) لێرەدا هونەرمەند وەك ڕۆژنامەنووسێكی بواری هونەر هاتووە هەندێ‌ پرسیاری  ئاڕاستەی ئەم چوار مامۆستا هونەرمەندە (حنا بترس، حقی شبلی، غانم حەداد، سەلمان شوكر كردووە) ,
ئاشكرایە نووسین وگووتاری هونەری كارێكی هەروا ئاسان نییە، هونەرمەندێك ئەگەر ڕاڤەكاری هونەر و ڕۆشنبیریی نەبێت ئاسان نیە فیكر و تێڕوانین و بۆچونی  هونەری بخاتە سەركاغەز، مامۆستا بەم  وتارانەیدا ئەوە دەسەلمێنێت كە ڕۆشنفیكرێكی بەرزی هونەری مۆسیقا و گۆرانی كوررد بووە بۆیە دەبێت جێگەی شانازیمان بێت.
 (*لە پەراوێزی  یەكەم لاپەڕەی نووسینەكەدا ئاماژە دراوە بە ووشەی ڕەنگین بەواتای (هونەر –الفن) دێت)
سەرچاوە:ژمارە   گۆڤاری گەلاوێژ  ژمارە 12ساڵی 1948و ژمارەكانی 4و6و7و 8ی ساڵی 1949.