دیلان، چریکەی ئازادى

دیلان خاوەنی ئەو دەنگە پڕسۆزەی كەم گوێگر هەیە پێی مەست نەبێ‌، دەنگێكی خۆش وپڕلەجۆش وخرۆش، هونەرمەندێكی شارەزا لەمەقام وبەستە، لێ‌ داخەكەم ئەم هونەرمەندە لای خۆش نەبوو وەك ستران بێژنێوببرێ‌، زۆرتر پێی خۆش بووە وەك شاعیر ناوببرێ‌. من وای بۆ دەچم ئەگەر دیلان تا ئەمڕۆ مابایە لەو بڕیارەی خۆی پاشگەز دەبوەوە، چونكە ئێستا لەئاسمانی هونەری كوردیدا دیلان ئەستیرەیەكی گەلێ‌ گەشاوەیە. 
لةدنياى هونةرى سترانبيَذى كورديدا ئةم دووبراية (قادر ديلان وحةمة سالَح ديلان) دوو ئةستيَرةى طةشن لة ئاسمانى طؤرانى كورديدا.
حەمە ساڵح دیلان: گوڵی گەنجی خۆم لەناو بەندینخانەدا بردە سەر
لەكتێبی بارانی سلێمانی، بەرهەمێكی بڵاونەكراوەی هونەرمەند دیلانە ونووسەری كۆچكردوو ئومێد ئاشنا ئامادەی كردووە، لە بابەتێكدا كە بە قەڵەمی دیلان خۆی نووسراوە، سەبارەت بەژیان وخانەوادەی وەهای نووسیوە: من ناوم محەمەد ساڵح كوڕی مەلا ئەحمەد دیلان كوڕی مەلا ساڵح كوڕی مەلا قادری شەوخوێنی كوڕی محەمەدی كوڕی مەلاهەمزەیە. بناغەی خێزانی ئێمە یاخود بنەماڵەی ئێمە لەگەڵ دروستكردنی شاری سلێمانییا لە قەڵاچۆلانەوە هاتووینتە شاری سلێمانی لە گەڕەكی گویژە نیشتەجێ‌ بووین. باوكم ناوی مەلا ئەحمەد دیلانە خوێندەواربوو، بەڵام كاسبكاری ئەكرد، زۆرشەیدای شیعربوو، هەرچەند خۆی پێی نەئەوترا شاعیر بەڵام زۆر باش لەشیعر ئەگەیشت. بەتایبەتی شیعری كوردی وشیعری فارسی، چونكە خوێندنی ئەوسا فارسی بوو لەپاش خەتمی قورئان وئەلف وبێ‌ تەواو كردن. لەیادمە زۆر كەس لەوانەی كە بەشیعرەوە خەریك بوون ئەگەر شیعرێكی(حافزی شیرازی،سەعدی،نیزامی گەنجەوی،) یان لا داخراوبوایە بۆیان لەیەك نەدرایەتەوە پرسیاریان بەو ئەكرد وئەیان هێنا بۆ ئەو بۆ ئەوەی بۆیان یەكاڵا بكاتەوە، تێروپڕ مانایان بۆ لەیەك بداتەوە، ئەو ئاسمانەی كە من كەوتمە ناوی كە ئێستا باسم كرد یەعنی باوكم وشیعر، باوكم وخوێندەواری كاری تێكردبووم هەر لەمناڵیمەوە دەستپێكردنی خوێندنم ئەگەڕێتەوە بۆمزگەوتی شێخ بابا عەلی كە لەگەڕەكی خۆمان بوولەئەلف بێ‌ وخەتمی قورئانەوە خەریك بووم وتەواوم كرد لەپاشا چوومە قوتابخانەی خالدیە. قوتابخانەی دەست پێكردنم تەواو كرد چوومە ناوەندی تاسێم خوێند، سێم تەواو كرد، گوزەرانی خێزانی ئەوسای(45-46) گران وناهەمواربوو ناساغیش رووی كردە خێزانەكەمان بەتایبەتی باوكم، ناچار وازم لەخوێندن هێنا، لەكۆتایی ساڵی(46-47)دامەزرام بەفەرمانبەر لەدائیرەی انحیصاری تووتن لەسلێمانی. تەمەنم لە(19)ساڵ تێنە ئەپەڕی، لەپاش ساڵ ونیوێك كە لەفەرمانبەریا مامەوە لەوەزیفە دەركرام. چەند مانگێك گیرام. درام بەمەجلیسی عورفی، حوكم درام، بەربووم،گیرامەوە،حوكم درام بەربووم تاساڵی 1958 یانزە ساڵم بەندی ودوورخستنەوە هەیە. یەعنی گوڵی گەنجی خۆم لەناو بەندینخانەدا بردە سەر.سەبارەت بەوشەی دیلان هەرلەونووسینەدا دیلان دەڵێت: وشەی دیلان دەگەڕێتەوە بۆ باوكم كە مەلا ئەحمەد دیلانە. مەلا ئەحمەد بەمناڵی دایكی زۆری خۆش ویستووە   لەپێشا پێی وتووە دڵ ئینجا بووە بەدڵان، پاشان بووە بەدلان دواجار بووە بەدیلان كە لەدڵەوە هاتووەومەبەست خۆشەویستییەومنیش نازناوم لەوە جوانتر نەدۆزیەوە و بۆیە دیلانم كرد بەنازناوی خۆم.

د. مارف خەزنەدار : نامەی دیلان پەخشانی بوو، هەندێ‌ جار لە شیعر جوانتر خۆی دەنواند
د. مارف خەزنەدار لەبەرگی حەوتەمی كتێبی یادداشتەكانیدا(رۆژگاری من – مەڵبەندێكی دیكەی ژیانم وگەڕانەوە بۆ نیشتمان)دا سەبارەت بە دیلان نووسیوێتی: شاعیری بەتوانا، برای بەوەفا، لەهەركوێێك بووبم بەوە بەختیار دەبووم كە نامە نووسین دەكەوتە نێوانمانەوە. نامەی دیلان پەخشانی بوو،هەندێ‌ جار لەشیعر جوانتر خۆی دەنواند،بۆیە وەكو بەرهەمێكی داهێنراوی ئەدەبی، بڕێكیانم لەكۆوارەكاندا بڵاودەكردەوە.
وریا ئەحمەد:بەشانازییەوە دانیپێدادەنێم، كە گوتنە رەسەنەكانی ديلانى نەمر،‌ كاریگەری لەسەر پێگەیشتنی من و چەندانی دی هەبووە.
 هەر لەبارەی هونەرمەند دیلانەوە، مامۆستا وریا ئەحمەد بەكوردستانی نوێی وت:  دیلان لەسلێمانی بەتایبەتی ولەكوردستان بەگشتی، لەگەڵ كەمی بەرهەمە تۆماركراوەكانیی وخراپی جۆری تۆماركردنی بەرهەمەكانی، كە ئەوسا ئامێری باشی دەنگ تۆماركردنی وەك ئەمڕۆ لەستۆدیۆكانی تۆماركردنداهەیە، نەبووە. دیارە بەبێ پرۆڤەی پێویست وخۆئامادەكردنی تەواو كراون وهەرجارەی چەند دانە
موزیكژەنێك، زۆربەی جاریش لەدانیشتنی مەینۆشیدا ئەو بەرهەمانە تۆماركراون، چونكە ماوەیەكی دوورودرێژیش بەر لەكۆچەكەی، بەهیچ جۆرێك ئامادە نەبووە، گۆرانی ومەقام بڵێت وبگرە زۆریش لەو كەسانە عادز بووە، كەداوای گوتنیان لێكردووە و وەڵامی داونەتەوەوگوتوویەتی: من لۆتی نیم! كەچی سەیر دەكەین تا ئەمڕۆیش خەڵكانێكی شارەزا لەگوتنی مەقام هەن بەدوای بەرهەمە تۆماركردنەكانیدا، بەتایبەتی بەرهەمەكانی لەگوتنی مەقامەكاندا وێڵن. دیلانی ئوستادی گوتن ومەقام چەند بەرهەمێكی گوتنی مەقامی بۆ بەجێهێشتووین، بەڕای من ئەگەر ئەو تۆماری نەكردنایە، ئەوە بێشك ئەومەقامە رەسەنە كوردییانەمان‌ دەفەوتان ولەناودەچوون ونەدەمانەوە بۆئەمڕۆ. كەم گۆرانیبێژمان هەبووە بتوانێت مەقامی(سێگا)‌بەشێوەی دیلان بەو تامە كوردییەوە بڵێت..  كە كەوتە رێ وەك هەوری پەڵەی ..
هەر باشە دیلان وەك(شێخ نوری شێخ ساڵح) و(ئەحمەدی حەمە مەلا) نەكرد‌، بەوەی ئەوانەی دوایی دەنگییان تەنیا لەكۆڕی مەینۆشی و برادەرانی تایبەتیدا هەڵهێناوەوهەرگیز رازی نەبوونەونەیان ویستووە دەنگیان تۆمار بكرێت. دیلان لەخێزانێكی بەهرەمەند هەڵكەوتووەوكاریگەری خانەوادەكەی بەسەرەوە بووە، لەبیرمان نەچێت برای هونەرمەندێكی پایەبەرزی نەمری وەك(قادر دیلان)بووە. خۆزگەم دەخواست، دیلان ئەو شێوە گوتنە تایبەتمەندورەسەنانەی ناوچەی سلێمانی، بێشك لەخەڵكانی دەنگخۆشی كوردی ناوچەكەوە فێریان بووە، خۆزگە وەك هونەرمەندی نەمرمان(تایەر تۆفیق)، كە شێوە گوتنەكانی ناوچەی كۆیەی بۆ ئێزگەی كوردی بەغدا بردن وبەپاكی وبەشێوەیەكی هونەری ئاست بەرز بەتۆماری گەیاندن وبەوكارە جوامێرانەی ‌ئەمڕۆ ئەرشیفێكی دەوڵەمەندی بۆبەجێهێشتووین، خۆزگە دیلانی مەقامزانیش بەو دەنگە شیاو وچریكە ئاسایەی، كە لەوچینە بەرزانەی دەنگدا، كە دیارە ئەمە كارێكی ئەستەمەوبەهەموو دەنگبێژێك ناكرێت، دەیان وردەكاری ولەرانەوەی هونەركارانەی خستۆتە گوتنەكانییەوەوسەرنجی هەموو لایەكی بەتایبەتی سەرنجی هونەرناسان ومەقامزانانی بۆلای خۆی را‌كێشاوە. راستییەك هەیە، بەشانازییەوە دانیپێدادەنێم، گوتنە رەسەنەكانی ئەو نەمرە،‌ وەك بەهرەمەندێك كاریگەری لەسەر پێگەیشتنی من وچەندانی دی هەبووە.
نەجمەی غولامی: دیلان هەم مەقامەكانی وهەم بەستەكانی زۆر بەشارەزایانە چڕیوە
سەبارەت بە دیلان، هونەرمەند نەجمەی غولامی بەكوردستانی نوێی وت: ئەو كاتەی كە هێشتا شۆڕشی ئێران نەكرابوو، ناوەناوە شریت وكاسێتی هونەرمەندان لەباشوورەوە ئەهاتە رۆژهەڵات یەكێ‌ لەوهونەرمەندانە مامۆستا حەمە ساڵح دیلان بوو، كە بەزووترین كات دەنگی لەناو خەڵكدا جێ‌ كەوت وهۆگرای زۆری بۆپەیدا بو، دیلان هەم مەقامەكانی وهەم بەستەكانی زۆر بەشارەزایانە چڕیوە دیارە گوێی لەمۆزیكی فارسی زۆرگرتووە لەوسەردەمەدا ناڵێم مەقامەكانی فارسییە، بەڵام كاریگەری مەقامی فارسی لەسەرە. دیارە دەنگیشی بەرزە, توانیوێتی پەیژەی مەقامەكان بەجوانی ئەدا بكات. من كە هاتمە باشوور ولەنزیكەوە دیلانم بینی و ئاشنایەتیم لەگەڵیدا پەیدا كردوزانیم جگە لەوەی هونەرمەندێكی دەنگ خۆشە شاعیریشە، ئیتر شیعرێكیم كرد بەگۆرانی. شیعرەكەش(جەمیل جوانە..)بوو، پێدەچوو ئەو شیعرەی بۆهاوڕێیەكی نووسیبێ‌ ناوی جەمیل بوبێت، منیش وتم مامۆستا دەستكاری شیعرەكە دەكەم ودەیكەم بە(گەلێ‌ جوانە..)ئیترئەویش رازی بوو.  شتێك كە بۆمن پرسیارە ئەوەیە بۆچی بەردەوام نەبوو لەسەرگۆران چڕین تەنانەت توڕە دەبوو ئەگەر پێیان بگوتایە تۆگۆرانیبێژی، هیوادارم ئەو كەسانەی كە نزیكن لەمامۆستا دیلانەوە ئەگەربتوانن ئەو رازە بدركێنن بۆچی بەردەوام نەبوو وتەنانەت توڕەش دەبوو پێت بگوتایە گۆرانیبێژی.  داوا لە لایەن پەیوەندی دارەكان دەكەم بایەخ بدەن بەوهونەرمەندانەی كە لەوسەردەمەدا كاری هونەری بەپێزیان كردووە. ئێستاش هەركاتێك كە گوێت لەدەنگی دیلان دەبێ‌ هەست وسۆزێكی تایبەتی هەیە، چێژێكی تایبەتی هەیە، هەروەها كورد خاوەنی راگەیاندنێكی زۆرە، هەر لەرادیۆوە تارۆژنامەوتەلەفزیۆن و..هیوادارم بایەخ بدەن بە بەرهەمی ئەو هونەرمەندانەوبەردەوام بڵاوی بكەنەوە بۆئەوەی نەوەی نوێ‌ ئەوهونەرمەندانە بناسن و لەئەزموونی ئەوان سوود وەربگرن ولەسەررێچكەی ئەوان بەردەوام بن، ئەو شێوازە هونەرە لەكۆمەڵگای كوردەواریدا هەست وسۆزی مرۆڤایەتی بەهێز دەكات وخزمەت بەرۆشنبیری كورد دەكات.
شێركۆ بێكەس: من زۆرجار لەدەرەوەی وڵات لەغوربەتدا بەدەنگی دیلان خۆم مەست ئەكردوئەگریام.
شێركۆ بێكەس لەبیرەوەرییەكەیدا: دیلان، شاعیرودەنگخۆش ونیشتمانپەروەر. من بۆخۆم لەچەند جارزیاتر لەكۆڕولەمیوانداریی ماڵاندا دانیشتووم ودیلان تێی چریكاندووە، لەساڵی 1970 دوای لەدایكبوونی هەڵبەستی كچم، بانگێشتی ماڵەوەم كرد. دیلان تەنها لەكۆڕی یاران وهاوڕێی خۆیدا گۆرانی ئەوت . دەنگی دیلان دەنگێكی بەهەشتی وبەسۆز وپڕلەچریكەی تەزووهێنەربوو بەدڵ ودەرووندا. لەئاستی ئەم دەنگەدا پیاوسەرسام ئەبوو. دیلان رووناكبیربووئاگای لەئەدەبی فارسی وشیعری فارسی وسەبكەكانی بوو. ئەیزانی چی ئەڵێ‌. تەنها خەوشی ئەم پیاوە ئەوە بوو، نرخی ئەم دەنگەی خۆی نە ئەزانی، پێی ناخۆش بوو، توڕە ئەبوو، ئەگەر پێتبووتایە گۆرانیبێژ. من زۆرجار لەدەرەوەی وڵات. لەغوربەتدا بەدەنگی دیلان خۆم مەست ئەكرد وئەگریام. دەنگی رەسەن ئەو دەنگەبوو كە لەقوڕگ وهەناسەی ئەم پیاوەوە ئەهاتە دەرەوە.

راپۆرتی: مەحمود نەجمەدین