گۆران و ئەدەبی ئینگلیزی

 

د. ژینۆ عەبدوڵـڵا *

 لە ساڵیادی شاعیری گەورە و ڕێچكەشكین و پێشەنگی شعری نوێی كوردی مامۆستا گۆران (1904-1962)، یەكێك لەو كتێبە گرنگ و دەوڵەمەندانەی ئاوڕێكی جددی و ئەكادیمی و زانستیی لەم شاعیرە ناسراوەی گەلەكەمان داوەتەوە، كتێبی "گۆران و ئەدەبی ئینگلیزی" لێكۆڵینەوەیەكی بەراوردكاری، مامۆستا عومەر مەعروف بەرزنجی-یە.
هەر لە قۆناغی بەكالۆریۆس و پاشان كۆرسەكانی ماستەر و دكتۆرا، لە وانەی ئەدەبی بەراوردكاریی، لەلایەن مامۆستام پ. د. زاهیر لەتیف كەریم-ەوە هەمیشە نموونەی گۆران-ی شاعیری بۆ دەهێناینەوە بۆ بەجیهانیبوونی ئەدەبی كوردی و بەراوردكردنی تێكستەكانی بە شاعیران بایرون و شیلـلی و كیتس و بەدر شاكر سەیباب و چەندین شاعیری جیهانی و بە بەڵگە و دۆكیۆمێنت بۆی ڕووندەكردینەوە كە مامۆستا گۆران-یش هیچی كەمترنییە لەو شاعیرە جیهانییانە. لەوكاتەوە خۆشەویستیی شیعرەكانی مامۆستا گۆران زیاتر لە بیر و هزرمدایە، هەربۆیە بۆ جاری دووەم ئەم كتێبەی مامۆستا عومەر مەعروف بەرزنجی-م خوێندەوە و ویستم گوزەرێكی خێرای پێدا بكەم و زیاتر بە خوێنەرانی ئاشنا بكەم.
نەتەوەیەكی ژێردەست
ناوەڕۆكی ئەم كتێبە لە دووتۆی 211 لاپەڕەدایە و بە میتۆدێكی زانستی و ئەكادیمی ئەم توێژینەوەیە نووسراوە و پێكهاتووە لە پێشەكییەك و سێ بەشی سەرەكی، مامۆستا لە پێشەكی كتێبەكەیدا كورت و پوخت خوێنەر ئاشنا دەكات بە باسەكەی و ئەوەندە بە وردی و سەرنجڕاكیش باسی كردووە هەر زوو خوێنەر كەمەندكێش دەكات بۆ خوێنەوەی كتێبەكە و ئاماژەی بەوەداوە كە گۆران وەك شاعیرێكی باڵا و دەنگێكی دلێری ئازادیخوازان و شەیدا و تامەزرۆی سروشت و ڕەنگ و جوانی، دیارییەكی ناوازە و ڕەزاسووكی سەدەی بیستەمە بۆ ئەم نەتەوە دێرینەی ڕۆژهەڵات. موڵكی مرۆڤایەتیە، دەچێتە ڕیزی (مایاكۆفسكی و پۆشكین و ئاراگۆن و بۆدلێر و نیرۆدا و نازم حكمەت و حافز و جەواهیری و سەیاب و شیلـلی و كیتس و بایرۆن) و شاعیرە جیهانیەكانی تر و لەوان كەمتر نیە، بەڵام بۆچی بە چەشنی ئەم لووتكە بەرزانەی ئەدەب و ڕووناكبیریی ناو و پلەی داهێنانی كەمتر لە جیهانی ئەدەبدا ناسراوە و خزێنراوەتە ژێر پەردەی تەمومژ و هەوروهەڵاوە؟ دیارە ئەمەیش پەیوەستە بە چارەنووسی نەتەوە ژێردەستەكەیەوە.
ئەدەبی بەراوردكاریی
بەشی یەكەم، بریتیە لە باسێكی تایبەت سەبارەت بە مێژووی ئەدەبی بەراوردكاری و سەرهەڵدانی لە ئەدەبیاتی جیهانیدا، دەستنیشانكردنی نموونەی گەشی ئەم جۆرە بابەتە لە ئەدەبی نەتەوەكاندا. لەمبارەیەوە چەند بەراوردێكی ئەدەبیی خراونەتە بەرچاو، نموونەكانیش بە بەڵگەی سەلمێنراو و سەرچاوەی باوەڕپێكراو باسكراون، ئەم مەبەستەیش وەك نووسەر ئاماژەی پێدەكات بۆ ئەوە نووسراوە كە بتوانرێت لە ڕێگایەوە رۆڵی شیاوی كاریگەرێتی ئەدەب دیاریی بكرێت و ببێتە دەروازەیەك بۆ چوونە ناو جیهانە بەرین و ڕەنگینەكەی مامۆستا گۆران-ەوە.
لەمبەشدا بە شێوەیەكی ورد و كورت و پوخت و زانستی، ئەدەبی بەراوردكاریی باسكراوە (سەربوردێكی ئەدەبی بەراوردكاریی، زاراوەی ئەدەبی بەراوردكاریی، مێژووی ئەدەبی بەراوردكاریی، نموونەكانی ئەدەبی بەراوردكاریی) و هاوكات باسی هەریەكە لە ئەدەبیاتی عەرەبی و ئینگلیزی و توركی و كوردی-ی، وەك دەروازەی كراوە، خوێنەر ئاشنا دەكات بەم ئەدەبیاتە جیهانییانە.
گۆران و ئەدەبی ئینگلیزی
بەشی دووەم تەرخانە بۆ كاریگەرێتی ئەدەبی ئینگلیزیی لە سەر هەست و نەست و بیركردنەوەی گۆران، باس لەو ڕاستییە كراوە كە ئەم شاعیرە باڵایەی كورد وەك هەموو شاعیرێكی تری جیهانی، بە ئەدەبی گەلانەوە پەیوەست بووە و لایەنێكی زیندووی ئەم كاریگەرییە ئەدەبی ئینگلیزی-یە، بەرهەمەكانی شیلـلی و كیتس و ئۆسكار وایڵد و بایرۆن و ڕۆبێرت هێرك و چەندین شاعیری ڕۆمانسیی ئینگلیز، چرای ڕۆشنی ژیانی ئەدەبی بووە و بە وتەی نووسەر هێندەیتر كارەكانی بە گەشاوەیی دێنەبەرچاو. ناونیشانەكانی ئەم بەشە پێكهاتوون لە "گوڵی لاولاوی گۆران و گوڵە نێرگزەكانی ڕۆبێرت هێرك، شیعری-بۆ بولبول-ی گۆران و-كڵاوكووڕە-ی شیلــلی، گوڵی خوێناوی -گۆران و بولبول و گوڵ-ی ئۆسكاروایڵد، شعری گیانی گۆران و شعری ژیانی بارباوڵد، گەشت لە هەورامان -ی گۆران و دێی وێران-ی گۆڵد سمس".
گۆران  و وەرگێڕانی شیعری ئینگلیزی
لەم بەشەدا باس لە و شیعرانە كراون كە گۆران لە زمانی ئینگلیزییەوە كردوونی بە كوردی، ئەم پرۆسەی وەرگێڕانەیش هۆیەكی گرنگە بۆ فراوانكردنی ئاسۆی ئەدەبی بەراوردكاریی، باس لەوەیش كراوە كە چۆن مامۆستا گۆران وەك وەرگێڕێكی كارامە و لێزان هەندێك شیعری وەرگێڕاوەتە سەر زمانی كوردی. ناونیشانەكانیش بریتین لە "ڕێچكە و هونەری وەرگێڕان، گۆران و شیعرێكی وڵكۆكس، گۆران و شیعرێكی كیتس". 
ئەنجام
ئەم توێژینەوەیە دوای لێكۆڵینەوە و هەڵسەنگاندنی ورد بۆ باسەكەی، وەك هەر توێژینەوەیەكی زانستیی ئەكادیمی گەیشتووەتە چەند خاڵێك، لەوانە:
- ئەدەبی بەراوردكاریی لقێكی زیندووی مێژووی ئەدەبە و سەبارەت بە كاریگەرێتی ئەدەبی دەدوێت، هیچ شاعیر و نووسەرێكی بێ بەهرە و توانست لە هەر شوێن و سەردەمێكیشدابێت، ناتوانێت سوود لە ئەدەبیاتی بیانی وەربگرێت، تەنیا ئەو شاعیر و نووسەرانە دەتوانن بەم ڕێبازەدا هەنگاو بنێن كە خۆیان ڕووناكبیرن و ئاسۆی بیركردنەوەیان فراوانە. 
- لە ئەدەبیاتی كوردی-دا، گۆران نموونەیەكی باڵای ئەم تاقیكردنەوە مەزنەیە. گۆران وەك شاعیرێكی لێزان و هاوچەرخی كورد و ڕابەرێكی تازەگەرێتی، تەنیا پشتی بە سەلیقە و توانا و خەیاڵ و ئیلهام نەبەستووە و بەردەوام لەپێناو دەستخستنی بەهای هونەریی ڕووی كردووەتە ئەدەبی جیهانی، لەم ڕێگەیەیشەوە توانیویەتی سەر بكێشێتە ناو هەواری هەندێ لە شاعیر و نووسەرە ناودارەكانی ئەدەبیاتی ئینگلیزی و بەسەریانبكاتەوە، لە ڕووخسار و ناوەڕۆك و پرۆسیسی شیعریدا سوودیان لێوەربگرێت، دیارە ئەم جموجووڵەیش كارێكی زۆری كردووەتە  سەر تانوپۆی شیعری گۆران و قوتابخانەی شیعری نوێی كوردی كە گۆران ڕابەرایەتی كردووە.
- جگە لە سوودوەرگرتن و كاریگەرێتی ئەدەبی ئینگلیزی، گۆران چەند شیعرێكی دیار و هەندێ چیرۆكی لەم زمانەوە ڕاستەوخۆ كردووە بە كوردی و بە شێوەیەكی پوخت و بە ئەمانەتەوە مامەڵەی لەگەڵدا كردوون، بۆ نموونە بەرهەمی (ئەیلا ویلرولكۆكس) و(كیتس) و (ئۆسكار وایڵد)ی هەڵبژاردووە و بە كوردییەكی ڕەوان و زمانێكی پاراو بەرهەمێكی زیندووی وەرگێڕدراوی خستووەتە ناو لاپەڕەكانی ئەدەبی كوردییەوە.
- گۆران وەك ڕووناكبیرێكی بۆ شعر و ئەدەب زاو، بە كوڵ و دڵ بۆ شیعر و ئەدەبیات ژیاوە و تەنانەت شیعر بووە بە سەرەتا و بنەمای هەموو ژیانی شاعیر، بۆیە تا ئەم نەتەوەیە بمێنێت مەدالیای شیعر و ئەدەبیات و گەورەیی بە بەرۆكی ئەم شاعیرە باڵایەدا دەكات و بووەتە سیمبولی شیعری زیندوو. 

عومەر مەعروف بەرزنجی
مامۆستا عومەر ساڵی ١٩٤٦ لە بەرزنجە لەدایکبووە، کوڕی مەعروف ئەحمەد بەرزنجی-یە، باوكیان یەکێک بووە لە ھاوەڵ و دۆســـتانی نزیکی شێخ مەحمودی حەفید.
یەکەم بەرھـەمی بڵاوکراوەی ساڵی ١٩٥٩‌ لە ڕۆژنامەی (پێشکــەوتن)دا بڵاوکراوەتەوە.
شەست ساڵە خەریكی نووسین و لێكۆڵینەوە و ساغكردنەوە و بڵاوكردنەوەیە. 
لە ساڵی ١٩٥٩ بەدواوە، لەم رۆژنامە و گۆڤارانەدا بەرھەمی بە زمانی کوردی و عەرەبی بڵاوکردووەتەوە (پێشکەوتـن، ھەتاو، ژین، دەنگی کورد، ڕۆژی نوێ، بڕوا، ھیوای کوردستان، نووسەری کورد، ڕۆژی کوردستان، ھەولێر، بــرایەتی، پاشکـــۆی عیراق، دەفتەری کــوردەواری، بەیان، ڕۆشنبیری نوێ، بیری نوێ، کاژاو، مامۆستای کورد، کوردستانی نوێ، النور، تأخی، العراق، گوڵان العربی).
خاوەنی دەیان كتێب و لێكۆڵینەوە و وتاری شیكارییە.
(شێخ عومەر) وەك لەناو هاوڕێكانیدا ناسراوە، ماوەی 44 ساڵ لە بواری پەروەردە و فێركردندا بووە و زیاتر لە 60 ساڵیشە سەرقاڵی نووسین و وەرگێڕان و ساغكردنەوەیە.

ناوی كتێب:گۆران و ئەدەبی ئینگلیزی، لێكۆڵینەوەیەكی بەراوردكارییە
نووسەر: عومەر مەعروف بەرزنجی
   *  مامۆستا لە زانكۆی سلێمانی