پەیڤێك بۆ گۆران

  پ.د.زاهیر لەتیف كەریم

        زۆر دەگمەنە شاعیرێك ، بە نموونەی گۆران ، لە یەك كاتدا دەسەڵاتی بەسەر چەند ڕێباز و فەلسەفەیەكی جیاوازدا بشكێت وەك ئەندازییە عەقڵی و هەڵچوونە سۆزدارییەكان و گەمەی هێما و بلۆكە ڕیاڵیزمەكانی سۆشیاڵیست وڕەخنەگرانە وشۆڕشگێرانە و میكانۆكانی دادایزم وسوریالیزمییەكان. هەر یەكێك لەم چەمكانە خاوەنی كارنامە و تەكنیك و دەربڕِین و سیاسەت و بابەتی خۆیەتی.لە نێو هەموو ئەمانەشدا دوو كارنامەی سەرەكی بەدی دەكرێت ,ئەوانیش سوودبەخشی و ئیستاتیكا بەخشی. 
هۆكاری ئەمەش ,بەشێوە گشتییەكەی,دەگەڕێتەوە بۆ چەند فاكتەرێك :
یەكەم : ئامادەباشی گۆران خۆی لە ڕووی شیعریی و دەروونی و فیكری و تێگەیشتن و ڕاڤەكردن ومەعریفی و ڕۆشنبیریییەوە. شاعیر بەر لەوەی بەرەنگاری ململانێكان بێتەوە ، هەر لە سەرەتای ژیانیەوە خۆی لە نێو ژینگە و فینیۆمینیایەكی شیعری و ئەدەبیدا بینیوەتەوە.لە لایەكەوە ، باش كاتبی باوك وباپیرانی ، لە لایەكی تریشەوە شیعری شاعیرانی وەك مەولەوی و نالی و كوردی و سالم و مەحوی و كۆیی ویردی زوبانی شاعیر بوون.دواتر هەژاری و دەستكورتی و مردنی باوكی و دابڕانی لەجێگە و توند و تیژی بەرامبەر بە نموونەی ئاغا و دەست بەسەراگرتنی شتەكان بە تایبەتی خۆشەویستی  وبەرگریكردن لەمافەكان و هێزی هەڵچوون هەروەك لە شیعری گوڵی خوێناوی و بوكێكی ناكامدا بە ئاشكرا بەدی دەكرێت ، هەموو ئەمانە بە ئاشكرا لە دیوانە شیعرییەكەی شاعیردا ڕەنگیان داوەتەوە .لە هەمان كاتدا ولەپێناو هاوسەنگییەكاندا گۆران لەبازنە ڕۆشنبیریە لۆكەڵەكەی خۆی دەترازێت بەرەو ئەدەبیاتی جیهانی بە تایبەتی ئینگلیزی هەنگاو دەنێت ,ئەمەش دوای ئەوەی بەشێوازێكی ئاگاییەوە  فینۆمینای ئەدەبە ڕۆژهەڵاتییەكە بەگشتی و كوردییەكە بەتایبەتی ڕاڤە كردو وشارەزایانە ڕووبەڕوی بابەتە هەستیارەكان بووەوە. 
دووەم : ڕووداوە یەك لەدوای یەكەكان بە گۆڕینی سستمی سیاسی و سۆسیۆڵۆژی  وئابوری كە بێ گومان كاریگەر دەبێت بەسەر پێكهاتە ئەدەبی وناوەڕۆكەكانی.بۆ نموونە گۆران لە سەرەتای نووسینیدا, هەر وەك خۆی لە پێشەكی بەهەشت و یادگاردا ئاماژەی پێداوە, بەستایەڵ و شێوازی عوسمانییەكان شیعری نووسیوە كە ئەو جۆرە شیعرە بۆ ئەو كاتە زۆر باو بووە بەڵكو هەر ئەوەش لە بەر دەستدا بووە ، بەڵام دوای هەرەسهێنانی عوسمانییەكان ودروستبوونی قەوارەیەكی نەتەوایەتی ونیشتمانی لەڕێگەی هەوڵەكانی مەلیك مەحمود كارنامەیەكی تری جیاواز هاتە كایەوە كە بە لای زۆرێك لە ئەدیبان و شاعیران نامۆ بوو.شاعیرانی وەك شیڵلی و بایرۆن و ۆردزورس و كۆڵیرج و كیتس هێمنانە سنووریان بەزاند و هاتنە نێو ئەدەبیاتی گۆران ەوە.دواتر جەنگی جیهانی دووەم وگۆڕینی نەخشەی فیكری وسیاسی لەجیهاندا ودەركەوتنی بلۆكی ماركسیزم و سۆشیالیزم لە ناوچەكە و ڕەنگدانەوەی لە دەقەكانی شاعیردا ودواتر دەركەوتنی  بزووتنەوە شۆڕشگێرانەكەی كورد كەجارێكی تر بانگەوازی بۆ كوردبوون دەكرد هۆكارێك بوون بۆ گۆڕینی فۆڕم وناوەڕۆكی شیعری كوردی بەگشتی وگۆران بەتایبەتی.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە گۆران لەلایەكەوە ڕۆڵی بزووتنەوەی زیندوكردنەوەی شیعری كوردی بینی دوای ئەوەی بەردی بناغەی ئەم بزووتنەوەیە لە لایەن شاعیرانی قوتابخانەی بابانەوە ( نالی و سالم و كوردی ) نەخشەی بۆ داڕێژرا بوو.لەلایەكی تریشەوە ڕۆڵی بزووتنەوەی نوێخوازی شیعری كوردی. دواتر سیاسەتی وەك كارێكی پروفیشناڵ تێكەڵ بە ئەدەب و شیعر كرد كە لەم قۆناغەدا لەگەڵ بێكەسی هاوڕێ وبرایم ئەحمەد بەردی بناغەی شیعری هاندانیان دانا .
سێ یەم : دەركەوتنی چەندین قوتابخانەی شیعری عەرەبی كە گۆران لە نزیكەوە ئاگاداری راِستی ئەم قوتابخانانە بوو وەك قوتابخانەكانی ( الدیوان و أبولو و المهجر بە تایبەتی "المهجر الشمالی"و دواتریشیان قوتابخانەی شیعری ئازاد.
دەشێ ئەمانە هەموو لەوەدا كۆبكەینەوە كە شیعری شاعیر بە هەڵوێستە دەستی پێ كرد و بە هەڵوێستەش كۆتایی پێهات ، چونكە لەلایەكەوە ئاگاداری ئەوە بوو كە شیعر كارنامەیە و پێویستە پشتگیری لێ بكرێت ,وەك كارنامە هەڵچوونی و كاریگەری و سوودبەخشی و ئیستاتیكییەكان. بۆ نموونە لە شیعری "گوڵی خوێناوی"دا ، كە شیعرەكە خۆی بۆ خۆی پانۆرامای ژیانی خۆشەویستی و سۆزداری و ژینگە و بارە فیكری وسۆسیۆڵۆژییەكانی شاعیر خۆیەتی ،ئەوا لەلایەكەوە زمانێكی پاراوی سەر بە چالاكیە زهنی و سپۆنتانیوسەكان ( عفوی ) بەكارهێناوە كە خوێنەر بە هیچ شێوەیەك لێی وەڕست وبێ تاقەت نابێت بەڵكو چێژی لێ دەبینێت ، بەوپێیەی ئامانجی لوتكەی بابەتەكە خۆی لە كەرەستەیەكی پیرۆزی مرۆڤایەتیدا دەبینێتەوە كە تێكڕای خەڵك پشتگیری لێ دەكەن. بەمەش شاعیر لە ڕێگەی ئەم دەربڕینە زمانیەوە توانیویتی گەمەی ئاوێنە بێ كۆتاییەكان بەرجەستە بكات كە هەمیشە بەرامبەرەكان ناتوانن فەرامۆشی بكەن.لێرەدا لەپێناو خوڵقاندنی دەقێك شاعیر شارەزایانە توانیویتی پەیوەندی نێوان خودی خۆی و بابەت و ئەوانی تر گرێ بدات بۆ ئەوەی بەرپرسیارێتی زەمەن تەنها نەكەوێتە ئەستۆی خۆی ، بەڵكو هەمو بەشدار بن لە پرۆسەی ناوەڕۆكە شیعرییەكان بەتایبەتی سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكان. كەواتە لەڕێگەی ئەم شێوازە زمانیەوە, توانی هەڵوێستەی كارنامەكان جێ بە جێ بكات , چونكە چێژی فیكری بەبێ ئیستاتیكای شێواز و زمان ناتوانێت سروشتی كارنامەكان جێ بەجێ بكات.بۆ نموونە ناونیشانی شیعرەكە ( گوڵی خوێناوی ) كە دوو ووشەی سادەی بەكارهاتووە ، جوڵەیەك لای خوێنەر دروست دەكات و دەیخاتە كۆمەڵێ پرسیارەوە كە هەندێكیان فزوڵین و هەندەكەی تریان فەلسەفین.داخوا ئەم گوڵە بۆچی خوێناویی بێت ! سەرچاوەی ئەم خوێنە لەچییەوە هاتووە ؟ئەوانە كێن كەسروشتی ماناكان خوێناوی دەكەن؟ لە پێناو بەدەستهێنانی وەڵامێك یان ئەنجامێك خوێنەر بە جدی دوای شیعرەكە دەكەوێت .هەر لە دێڕی یەكەمەوە ، ئەم خوێنەرە بۆچونێكی لا دروست دەبێت ئەویش بۆچی باخچەی پاشا پێویستە لەو بەر ئاو بێت و تێكەڵ بە تێكڕای خەڵكی نەبێت لەڕەش و ڕوتی ئەم كۆمەڵگەیە.ئەی ئەوانە كێن كە شاعیر وەك دوژمن سەیریان دەكات و پاس یان گاردی باخچەی پاشا دەكەن!ئەمانە هەر رۆڵەی ئەم كۆمەڵگە نین كەچی ئێستا بونەتە دوژمن و ئەڵقە لە گوێی دەسەڵاتێك ! پارێزگاری لە خاڵێك دەكەن و خاڵەكانی تر فەرامۆش دەكەن ! بەڵكو دەبنە دوژمنی تێكڕای خەڵكی!.لە لایەكی تریشەوە ، گەر سەیری دیزاینی شیعرەكە بكەین ، بە ئاشكر هەست بەوە دەكەین كە جیاوازە لە فۆڕمی شاعیرانی پێشوو بەڵكو سەردەمی گۆران خۆشی . شیعرەكە لەسەر بنەمای كۆپلەیی (Stanza )ی بونیادنراوە كە ئەمە خەسڵەتێكە لەخەسڵەتەكانی  شیعری نوێی جیهانی.هەر كۆپلەیەك,وەك گرتەیەكی درامی, ڕۆڵێكی دراوەتێ، بەڵام بە هۆی بەردەوامبوونی كاری گێڕانەوە و ڕووداوەكان ، گرێدانەكان بە كارێكی سروشتی خۆیان هەڵدەسن.هیچیان بەوی تر نامۆ نین بەڵكو تەواوكەری یەكترن.ئەمە لەكاتێكدا تێكڕای شیعری پێشو لەسەر بنەمای ( بەیت ) بونیادنرابوو كەدەشێت لە هەندێ حاڵەتدا بەشێك لەو بەیتانەش لاببرێت ئەوا كاریگەر نابێت لەسەر ناوەڕۆكە گشتییەكە.بەڵام لەمەی گۆران دا وەك هەمو كارێكی چیرۆكی یان درامی ناكرێت جومگەیەك یان بڕگەیەك یان كۆپلەیەكی لێ لاببرێت.واتە گەرچی ئەم جۆرە دیزاین و فۆرمە بۆ ئەو كاتە كارێكی نا سروشتی بوو ، بەڵام گۆران هێمنانە ئەم شێوازەی هێنایە نێو شیعرەوە و تێكڕای خەڵكی هیچ ناڕەزاییەكیان لا دروست نەبوو بە پێچەوانەی هەوڵەكانی نازك الملائكە و السیاب كە گرژییەكی خەستیان دروست كرد لەسەر شاعیران و تێكڕای خەڵكی وتەنانەت ڕەخنەگرانیشەوە.لێرەدا یەكێك لە خەسڵەتەكانی چێژی دەق ئەوەیە كە تێكڕای خەڵكی بتوانێت بە دوای شتەكاندا بگەڕێت و لێشیان تێ بگات و خولیای ئەنجامەكانیشی بێت كە ئەمە خۆی لەخۆیدا پرۆسەیەكی ڕاهێنان و بەرۆشنبیركردنی تاكەكانە و بە گۆشكردنیانە لەگەڵ كەرەستەیەكی هونەری بەگشتی و شیعر بە تایبەتی ، ئەمەش بەوپێیەی بۆ زەمەنی شیعرەكە كاری تێگەیشتن و ڕاڤەكردن و پەیوەندییەكان شتێكی زۆر زەحمەت بوو ، تێكڕای خەڵكی نوقمی جەهالەت بوو ، نەخوێندەواری باڵی بەسەر جومكەكانی ژیاندا كێشابوو.هەژاری كۆنترولی ووڵاتی كردبوو.شتێكی سەرنجڕاكێشە گەر بێت و لەو ژینگە و فینیۆمینیایەدا كەسانێك بخوڵقێنن كە بگەڕێن بە دوای ماناكاندا ( سیاسی وسۆسیۆڵۆژی و فیكری و ئەدەبی ) ,هەروەها شاعیر  بتوانێت لە كۆتایی شیعرەكەیدا هەستی تێكڕای خەڵكی ببزوێنێت و دەرگای شۆڕشێكیان بۆ بكاتەوە .كە خوێندكاری دكتۆرا بووم لە زانكۆی گلاسكۆ ( 1982 ) پەیوەندیم كرد بە شاعیرێكی سكۆتڵەندی و جیهانی Edwin Morgan ( 1920-2010 ) ، زۆر ڕێزی لێگرتم ، بوو بە هاوڕێم – جارێك ئەم شیعرەی گۆران م بۆ وەرگێڕایە سەر زمانی ئینگلیزی. دوای خوێندنەوە زۆر مات بوو .منیش وا هەستم كرد كەوەرگێڕانەكە جێگەی خۆی نەگرتبێت . بۆیە داوای لێبوردنم لێكرد كە وەرگێڕانەكە وەك پێویست نەبوو. لە وەڵامدا ووتی : "كێشەكە تۆ نیت ,من و گۆران ین.گۆران منی لەناخدا گریان ، وایلێكردم وەك بایرۆن دەست بدەمە چەك. ئەم شاعیرە داهێنەرە ، سوودی لە ئۆسكار وایەڵد بینیوە بەڵام زۆریش لادانی بەسەردا كردووە. هەر لادانێك داهێنانێكە. كە لە وایەڵدا ئەمەم نەدیووە !" كەواتە ، گۆران شاعیری هەست و جوانی بوو ، توانیویتی رێگەی پەیوەندییەكان بدۆزێتەوە و سنوورەكان ببەزێنێت . چونكە چاك دەیزانی هاوبەشییەك هەیە لە نێوان ڕەنگ ودەنگ و تاك ومرۆڤ وجێگەكان .بەمەش كاری سوودبەخشییەكەی گۆران جێ بەجێ كرا لە كاتێكدا توانی بابەتێك بورووژێنێت وكەسانێك لەدەوری كۆ بكاتەوە بەوپێیەی پڕۆسەی شیعر لەبنەڕەتدا خۆی لەدامەزراندنی بابەتێك و ووروژاندنی دەبینێتەوە .