زمانی خەبات، زمانی مامۆستا برایم

نەوزاد عەلی ئەحمەد

بەداخەوە تا ئێستا، كە باس لە ڕۆژنامەگەریی كوردی كرابێت، ئەرك ‌و خاسیەتی رۆژنامەی حزبی ‌و ناحزبی، پیشەیی ‌و ناپیشەیی، ئاشكرا و نهێنی، شۆڕشگێڕ و ناشۆڕشگێڕ، تێكەڵاوكراوە دیارە ئەو ئاڵۆزییە زۆرجار بەئەنقەست بووە، وەنەبێت حاڵەتێكی ناهۆشیاری ئەمەی دروست كردبێت، یاخود وەك لە چەند باسێكی بڵاوبووەوەدا، بەهۆشیارییەوە كاركراوە بۆ تێكەڵاوكردنی فایلەكان خۆ لەئەركانی رۆژنامە لەو رووەوە نەدراوە، دیارە ئەو مێژووەش خاڵی نییە لە كتێب ‌و بابەتی زانستی ‌و ئەكادیمی، لەم روانگەیەوە ئەگەر مێژووی رۆژنامەی خەبات هەڵبدەینەوە و كارێك بكەین، كە وەڵامی كۆمەڵێك پرسیار هەڵبخەین، كە نەكرابێت یاخود بەدیوێكی تر قسەی لە بارەوە بكەین، بەڵام لەم وتارەدا تەنها هەوڵ دەدەین لە زمانی سەردەمێك ‌و قۆناغێكی دیاریكراوی رۆژنامەی خەبات بدوێین، كە هەندێك وردەكاری ئاوای تیایە، كە لە پرسیاری بێ‌وەڵامدا خۆی شاردۆتەوە، واتە بەشێوەیەك روانینی بۆ نەكراوە، بەڕای ئێمە هۆكاری سەرەكی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە، كە تا ئێستا كاركردن لە بواری رۆژنامەگەریی كوردی كاركردن بووە لە پێناوی كۆكردنەوە و ساغكردنەوەی ژمارە و مانگ ‌و ساڵ ‌و لاپەڕە و ناونیشانەكاندا، بەدڵنیاوە دەڵێین كە ئەم بوارەش پێویستەو سوودی خۆشی دەبێت، نەخوازەڵڵا بەجارێكی تر چاپكردنەوەی گۆڤارو رۆژنامە دانسقەكان، بەڵام دیسان دەڵێین بەداخەوە، كە بۆ بواری نووسین ‌و لێكۆڵینەوەی زانستی هەر لە چەند كتێب ‌و بابەتێكی ئەملاوئەولا بترازێت، لێوردبوونەوەی تر لەڕووە هونەرییەكانی رۆژنامەی كوردی نەكراوە.
 بۆنموونە ئایا رۆژنامەیەكی وەك خەبات قۆناغەكانی دەرچوونی یەك بە یەك دراسە و گفتوگۆی گەرەك نییە؟ ئایا تەمەنی رۆژنامەكە لە نێوان نهێنی – ئاشكرا – نهێنی - ئاشكرا هەر یەكێك لەو قۆناغانە لەڕووی ئەرك ‌و پەیام ‌و زمان ‌و هونەر ‌و سیاسەتكردندا ئەوە ناهێنێت جیاوازییەكانی لێك بدەینەوە و ئینجا قۆناغ بە قۆناغ بەراوردیان بكەین؟ لەهەمووی گرنگتر وردبوونەوە لە زمانی ئەدەبی رۆژنامەكە و هەوڵدان بۆ داماڵینی بەرگی ئەو زمانە بە ڕۆژنامەگەریی كوردییەوە بەگشتی ‌و رۆژنامەی خەبات بەتایبەتی.
ئیشكردن بە زمانی ئەو گۆشە و رۆشناییانە پێشەكی گێڕانەوەیەكی مێژوویی هەڵدەگرێت، ئەگەر لەهەر روانگەیەكەوە لە مێژووی رۆژنامەیەكی رێك‌وپێكی وەك خەبات بەتایبەتیش لەقۆناغی ئاشكرایدا (1959-1961) وردبینەوە و لە ڕووی كاری نووسین ‌و كاری هونەرییەكانی تردا قسەی لەسەر بكەین، ئەوە پێش هەموو شتێك دەپرسین ئایا رۆژنامەیەكی لەو جۆرە ئەگەر درێژكەرەوەی ئەزموونێكی تری پێش خۆیەتی، دیارە بۆ وابەستەكردنی ئەو حاڵەتە، لێوردبوونەوەیە لە دیوەكەی تری رۆژنامەكە ئەویش كێ‌ دەریكردووە‌و تەمەنی بەردەوامبوونی پێبەخشیوە و دەبەخشێت، ئەگەر بەشێوەیەكی كراوەتر لەو مێژووە بكۆڵینەوە، پێویست دەكات لە مێژووی دروستكردن ‌و پێكەوەنانی رێكخراو ‌و حزبی سیاسی وردببینەوە، چونكە گروپ ‌و حزبی كوردی وەك رێكخراوە سیاسیەكانی تری دنیا هەر لە ڕۆژی دامەزراندنەوە زۆر گرنگیان بەدەركردن ‌و بڵاوكردنەوەی بڵاوكراوەو رۆژنامە داوە، ئەمەش لە پێناوی هوشیاری نەتەوە و كۆبوونەوە و نزیكبوونەوە بووە لەو حزب ‌و گروپ ‌و لایەنانە، نامانەوێت درێژە بەگێڕانەوەیەكی مێژوویی دامەزراندن ‌و جاڕدانی گروپ ‌و حزبی كوردی بدەین، یەكسەر دێین ‌و ئەو مێژووە بە مێژووی رۆژنامەی خەبات گرێ‌ دەدەین ‌و دەڵێین: بەڵێ‌ پێش ئەزموونی دەركردنی رۆژنامەی خەبات چەندان ئەزموونی وەك رۆژنامەی رزگاری، رزگاری كورد، شۆڕش بڵاوكراوەكانی پارتی هیواو بڵاوكراوەكانی گروپ ‌و لایەنی تر هەبووەو توانراوە هەریەكەو بەگوێرەی تواناو زەمینەی كاركردن تیایدا دەزگایەكی بچووك بەبواری رۆژنامەگەریشیان دابمەزرێنن، دەزگای چاپەمەنی گروپ‌و حزبی كوردی ئەوسا زیاتر بریتی بوون لەتایپ‌و رۆنیۆیەك‌و مەوادی چاپ.
لەكۆی ئەو قسانەدا دێینەوەسەر رۆژنامەی خەبات وەك هەموومان دەزانین، كە یەكەم ئۆرگانی پارتی دیموكراتی كورد بریتی بووە لە ڕۆژنامەی رزگاری ‌و یەكەم ژمارەی ئەو رۆژنامەیە، لەڕۆژی 3/9/1946 لەبەغدا بەنهێنی چاپ ‌و بڵاوكراوەتەوە، وەك باسكراوە تاگرێدانی كۆنگرەی سێیی پارتی، كەڕۆژی 29/12/1953 لەشاری كەركوكدا گرێدراوە رۆژنامەكە لەدەرچوون بەردەوام بووە، جاوەك چۆن لەكۆنگرەدا بڕیاردرا، كەناوی حزب لەپارتی دیموكراتی كوردەوە بكرێتە پارتی دیموكراتی كوردستان، بڕیاردرا ئۆرگانی حزبیش لەڕزگارییەوە بگۆڕدرێت بەخەبات، بەڵام رۆژنامەی خەبات یەكسەر دوای كۆنگرە دەرنەچوو، بەڵكو ژمارەی یەكەم لە پاییزی ساڵی 1955 دەرچوو، لێرەدا تۆزێك لەو گێڕانەوە مێژووییەدا دوور دەكەوینەوە، بەڵام مەبەستمان لە نووسینەوەیەدا وابەستەكردنە بە مێژووی رۆژنامەگەریی كوردییەوە، پێشەكی زانیمان كەڕزگاری سەرەتاێیكی باش بووە بۆ دەركردنی رۆژنامەی خەبات، بەڵام بەڕای ئێمە گرنگترین خوێندنەوە، بەراوردكردنی هونەركارییەكانی قۆناغی گۆڤاری گەلاوێژ (1939-1949)، بەقۆناغی رۆژنامەی حزبی هەم لەو سەردەمەدا هەم دوای ئەو سەردەمە، چونكە ئێمە بڵێین‌و نەڵێین گەلاوێژ واتە مێژووییەكی دیارو پڕ بەرهەم، كە خۆی لە ئەزموونێكی گەورەی كاری رۆژنامەگەریدا كۆكردۆتەوە، گرێدانی ئەو دوو بوارەش واتە بواری گۆڤارێكی ئەدەبی بە ڕۆژنامەیەكی حزبی، كارێكە هێشتا دەتوانرێت وردترو زانستی تر ئیشی لەسەر بكرێت.
ئێستا دێینەوە سەر رۆڵ و ئەركی مامۆستا برایم ئەحمەد لەو مێژووەدا، دیارە وەكو دەزانرێت رۆڵی مامۆستا برایم لە دوای ناوەڕاستی سییەكانی سەدەی رابردوودا دەست پێدەكات ‌و كارە داهێنانەكەی لە چەند بوارێكدا خۆیان دۆزیوەتەوە، بەتایبەتیش لەبواری ئەدەب‌ و رۆژنامەدا دیارترین بواری ئیشكردنی ئەو پیاوەیە لەو حاڵەتەدا كۆكردنەوەی ئەو مێژووە و لێكدانەوەیان هەم لە دووتوێیی مێژووی رۆژنامەگەری كوردی ‌و هەم لەدووتوێی مێژوویی ئەدەبیاتدا پێویستی بە بەراوردێكی وردی زانستیانە هەیە، نەخوازەڵڵا چۆنیەتی جیاكردنەوەی ئەو دوو زمانەیە، زمانی ئەدەب‌ و زمانی رۆژنامە، لەم روانگەیەوە دەبینین، ئەگەر گۆڤاری گەلاوێژ خاوەنی زمانێكی تایبەت بە گۆڤارەكە بێت ‌و دوایش ئەو زمانە پەلوپۆی كارو كاریگەرییەكانی وەدەركەوتبێت ‌و جێ‌ دەستی خۆی لەو دنیایەدا جێهێشتبێت؟ تا چەند مامۆستا برایم ئالیەتی پەرەپێدانی ئەو زمانە بووە؟، ئەگەر گۆڤاری گەلاوێژ بۆ زمانێكی تایبەت بە بوارەكانی ئەدەبی ‌و رۆشنبیری كاری كردبێت ‌و هەوڵیدابێت خۆی لە زمانی ناتایبەتمەندی رۆژنامەگەریی پێش رزگاری كردبێت، ئەو سەروەرییە بۆ كێ‌ دەگەڕێتەوە، دیارە لەگەڵ لەقەڵەمی مامۆستا عەلائەدین سەجادی، قەڵەمی مامۆستا برایم پێشڕەوایەتی ئەو تازەكردنەوەیەی بەردەكەوێت.
ئینجا لێرەوە بەزیرەكانە دەتوانرێت ئیش لەسەر بەراوردكردنی رۆژنامەی خەبات وەك ئۆرگانی حزبێك ‌و گۆڤارێكی وەك گەلاوێژ بكرێت، هەر بە خوێندنەوەی چەند بابەتێك لێكجوداوازییەكانی ئەو دوو زمانە هەستی پێدەكرێت، بەتایبەتیش لە بەكارهێنانی چەندان دەستەواژەو زاراوەو رستەدا باسی ئەو جیاوازییە وەدیار دەكەوێت، بەڵام وەك هەر بڵاوكراوەو رۆژنامەێیك جێ‌پەنجەی كاریگەرییەكانی زمانی ئەدەب بەڕووپەڕەكانیشیەوە دیارەو تازۆرجار لەجیاتی ئەوەی هەست بەوە بكرێت، كەوتارێكی سیاسی دەخوێندرێتەوە واهەست دەكرێت، كە وتارێكی ئەدەبی دەخوێندرێتەوە، ئەمە تەنیا لەڕۆژنامەی خەبات رەنگی نەداوەتەوە، بەڵام ئێمە ئەو كاریگەرییە بەپلەی یەكەم بۆ مامۆستا برایم دەگەڕێنینەوە، چونكە كاركردنی دە ساڵ لە گۆڤارێكی ئەدەبی ‌و رۆشنبیری ‌و هاوێركەر لەبواری سیاسەتدا، ئەوەندە بەسادە و ساكاری ناتوانرێت خۆی لـێ‌ ڕزگار بكرێت، بەتایبەتیش لەلای كورددا كەزۆرجار تائەمڕۆش بۆ دانانی زاراوەیێكی تایبەت بەبوارێك لەبوارەكانی ژیان دۆش دادەمێنێت، نەخوازەڵڵا بۆ نزیكەی شەست ساڵ لەمەوبەر، بەڵام دیارە دیسان بەوردبوونەوەمان لەو زمانەدا قەڵەمی مامۆستا برایم دەدۆزینەوە، نەخوازەڵڵا هەردوور نەڕۆین ئەگەر سەیرێكی تری سەروتارەكانی قۆناغی ئاشكرای رۆژنامەی خەبات بكەین لەنێوان ساڵانی (1959-1961) وەڵامی ئەو پرسیارەمان دێتە دەست، كەئایا راستە زمانی رۆژنامەی خەبات زمانی مامۆستا برایم-ە، دیارە ئەم قسەیە وەك چۆن لێكدانەوەكەی كارێكی قورسە، بەهەمان شێوە ریزبەندكردنی ئەو تەعبیرەی پێشەوەش ئەوە هەڵدەگرێت، كەبخرێتە بەردەم كۆمەڵێك پرسیارو لێكدانەوە، بۆ ئەمەش گێڕانەوەی لایەنە مێژووییەكان زیاتر مەبەستمان لەگرێدانی قۆناغەكە بووە، نەخوازەڵڵا بۆ دۆزینەوەی هێڵێكی بەیانی دروست سەبارەت، بەزمانی نووسینی مامۆستا برایم ‌و تاچەند كاروكاریگەریی بەسەر ئەدەبیات‌و رۆژنامەگەریی كوردییەوە هەبووەو چۆنیش ئەو جێ‌پەنجە و كاریگەرییە هەستی پێدەكرێت‌و دەدۆزرێتەوە، لێرەدا ناتوانرێت ئەو بەراوردە لەنێوان زمانی كەناڵە جیاجیاكانی ئیشكردنی مامۆستا برایم-دا بكرێت بەتایبەتیش زمانی دنیای ئەدەب ‌و دنیای رۆژنامەگەرییەكەی، تەنیا دەتوانرێت وەك سەرەقەڵەم ئەو بابەتە بوروژێنرێت ‌و وەك سەرەتایەك دابرێژرێت‌و قسەی تری هەم بەدوادابێت هەم لەسەر بكرێت، بۆنموونە پرسیارێكی سادە دەكەین، ئایا رۆژنامەی خەبات لەڕووی زمانەوە هیچ تەجاوزی بەسەر بواری رۆژنامەگەریی كوردی پێش خۆیدا كردووە؟ ئایا ئیشكردنەكان لەم بوارەدا بەهیچ قۆناغ ‌و پلەیێك تێپەڕیوە؟ هەر دوور نەڕۆین ئایا وەك رۆژنامەیێكی سیاسی بەچ زمانێك توانیویەتی لە بارودۆخە هەنووكەییەكانی ئەوێ‌ رۆژێ‌ رابمێنێت؟ دیارە راڤەكردنی ئەم پرسیارانە پێش هەموو شتێك بەشیتەڵكردنەوەی رستەكانەوە گرێبەندە، وەك لێوردبوونەوە لەپێكهاتەی رستەكان‌و وشەكان‌و تاهەندێك جاریش نووسینی تیپەكان، ئینجا بەراوردكردن بەئەزموون ‌و هەوڵە رۆژنامەگەرییەكانی پشت ئەزموونی رۆژنامەی خەبات نەخوازەڵڵا رۆژنامە حزبییەكان، ئینجا دۆزینەوەی زمانی مامۆستا برایم لەدووتوێی ئەو هاوكێشە زمانەوانیانەدا، كەباسی زمانی رۆژنامەی خەبات دەكەین، مەبەستمان زمانی ئەو ژمارانەیە، كەبەزمانی كوردی دەرچوون، نەك عەرەبییەكان، من ئەو جیاكردنەوەیەش تەنیا لێرەدا پەنجەی بۆ درێژ دەكەم، قسەكردن لەسەر زمانی رۆژنامە، پێشهەموو شتێك  قسەكردنە لەزمانی نەتەوە، ئەگەر لەژمارە عەرەبییەكانیش بدوێین ئەوە پێویستە بەراوردبكرێت بەزمانی رۆژنامە عەرەبییەكان، كە ئەوسا لەعیراقدا چاپ‌و بڵاوكراونەتەوە.
بەهەرحاڵ ئێمە زمانی رۆژنامەی خەبات بە زمانی مامۆستا برایم تێدەگەین بەتایبەتیش وەكو وتمان خەباتی ساڵانی (1959-1961)، ئەمەش ئەگەر هەر بەڕووكاری رۆژنامەكەوە لەڕووی هەڵبژاردنی ناونیشان ‌و ئیشكردن لەسەر هونەرەكانی هەواڵ ‌و خۆدزینەوە لەزمانی ئەدەب رەنگی دابێتەوە، ئەوە كارێكە قۆناغێكی دیاری لە مێژووی رۆژنامەگەریی كوردیی پێڕەوا دەبینرێت، وەڵامی ئەم بۆچوونەش قۆناغی سەرپەرشتی‌و ئیشكردنی مامۆستا لە ڕۆژنامەكەدا دەیداتەوە، ئەمەش بۆ ئەدیبێك لەسەرەتادا كارێكی ئەوەندە ئاسان نەبووە، تابتوانێت خۆی لە زمانی نووسینی ئەدەبی رزگار بكات، بەتایبەتیش لەماوەی كاركردنی لەڕۆژنامەدا، جارجار گەڕاوەتەوە سەر نووسینی ئەدەبیش، ئیتر ئەگەر ئەم بۆچوونانەی پێشەوە، هەر تەنیا سەرەتاو سەرەقەڵەمیش بن، ئەوە هەڵدەگرێت لەوردبوونەوەو خوێندنەوەیتری بۆبكرێت.
تێبینی: ئەم بابەتە پێشتر لەپاشكۆیەكی تایبەتی كوردستانی نوێ كە وەك رێزلێنان بۆ مامۆستا برایم بڵاوبووەتەو