گوتاری پەخشانی جاهیلی ـ توێژینەوەیەكی شێوازگەری

 

د. ژینۆ عەبدولڵا*

 بەم دواییە، پ.ی.د. ئیسماعیل بەرزنجی، مامۆستا لەبەشی عەرەبی كۆلێژی زمان لەزانكۆی سلێمانی تێزی دكتۆراكەی  "گوتاری پەخشانی جاهیلی ـ توێژینەوەیەكی شێوازگەری" وەك  پڕۆژەی كتێب چاپكردو سەرپەرشتیاری تێزی دكتۆراكەشی پ.د. نیان نەوشیروان فواد مەستی مامۆستای خوێندنی باڵای بەشی عەرەبی كۆلێژی زمان لە زانكۆی سلێمانی بووە، بە میتۆدێكی ڕەخنەیی هاوچەرخ (شێوازگەری)، تێكستە كانی پەخشانی جاهیلی، ئەمەش تاڕادەیەكی زۆر بایەخی ئەكادیمی و زانستی خۆی هەیە بەو پێیەی دەقە كۆن و كلاسیكیە كان بە میتۆدی نوێی ڕەخنەیی هاوچەرخ، هەڵبسەنگێنی. 
تازەگەری لەم توێژینەوەیەدا
ڕەنگە گرنگترین تازەگەری یاخود داهینان لەم كتێبەدا ئەوەبێت كەپێشترئەنجامنەدراوە " توێژینەوەكە ڕێبازێكی نوێی لە شێوازگەرایی پێشنیاز دەكات كە پێشتر لای توێژەران یەیڕەو نەكراوە، ئەویش شێوازگەری دەقە واتە لە جیاتی ئەوەی توێژەر گرنگی بدت شێوازی بنیاتنانی ڕستە لە بەرهەمی ئەدەبیدا، گرنگی دەدات بە توێژینەوەی شێوزی بنیاتنانی تێكستی ئەدەبی و ئەو پەیوەندیەی لە نێوان بەشە جیاوازەكانی سەرجەم تێكستەكەدا هەیە".

گوتار
زاراوەی گوتار Discourse، زاراوەیەكی ڕەخنەیی نوێیە ولە ڕەخنەی خۆرئاوایی و جیهاندا مانای جیا جیاو ئاڵۆزی هەیە. تیۆرریستانی بواری زانستی زمانەوانی و شێوازگەریی و هەروەها بیرمەندانی فیكرو فەلسەفە و ڕەخنەی ئەدەبی. ماناو دەلالەت و شیكردنەوەی جیاوازیان  بۆ ئەم زاراوەیەكردوە. ڕیشەی ئەم ووشەیە دەگەڕێتەوە بۆ ووشەیەكی یۆنانی كۆنDiscursis  بە مانای وتار دێت، بەڵام گوتار جیاوازە لەوتار. گوتار لەم سەردەمەی ئەمڕۆماندا چەندین ماناو دەلالەتی دیكەی جیاواز لەخۆدەگرێت، چونكە لەسەردەمی كایە مەعریفیەكاندا گوتار بەمانای جۆراو جۆر بەكاردێت، هۆكاری ئەم جیاوازیەش دەگەڕێتەوە بۆ سەرهەڵدانی ڵێكۆڵینەوە زمانەوانییە نوێیەكان، كەلە دی سۆسێرەوە(1857-1913) دەستپێدەكات. شیكردنەوەی گوتار لەلای زمانەوانیەكان واتا لێكۆڵینەوە لە پەیوەندیەكانی نێوان یەكە زمانەوانیەكانی هەر زمانێك، زانای زمانەوانی (هاریس) یەكەم كەس بووە سنوری بەكارهێنانی  ئەم زراوەییەی فراوان كردوە لە تاكە ڕستەیەكدا نەوەستاوە. 
لەم لێكۆڵینەوەیەدا گرنگی بەچی دراوە.
گوتاری پەخشانی جاهیلی ـ توێژینەوەیەكی شێوازگەری
ئەم باسە لە ژێر ناونیشانی (گوتاری پەخشانی جاهیلی ـ توێژینەوەیەكی شێوازگەری)دایە، تیایدا هەوڵ دراوە خوێندنەوەی ئەو گوتارە و لێكدانەوەی ئاستە جیاوازەكاانی بەپێی ڕێبازی شێوازگەری شیبكرێتەوە،هەر بەو پێیەی كە چەمكی (گوتار )چەمكێكی گشتیەو لە سادەترین پێناسەیدا بریتیە لە وتەیەكی ئاراستەكراو بۆ وەرگرێك لەلایەن قسەكەرێكەوە، وا پێویست دەكات كە بە ڕێبازو میتۆدێكی گونجاو لەو چەمكە بكۆڵرێتەوە، بۆیە هەوڵدراوە ئەو شێوزگەرییە تەقلیدیەی كە پێشتر پەیڕەو كراوە بە ئاراستە جیاوازەكانیەوە تێپەرێنرێت، پەیڕەوی تێزێكی نوێ‌ بكرێت كە ئێستا لە گۆڕەپانی رەخنەی هاوچەرخدا كارایە،ئەویش بریتیە لە شیكردنەوەی دەق وەكو یەكەیەكی هەموەكی كەلە سیاقێكی دیاریكراودا  بەرهەمهاتووە، ئەمەش وامان لێدەكات كە لە ڵێكۆڵینەوەكەدا گرنگی بدەین بە:
1ـ سەیركردنی دەق وەك یەكەیەكی لێكنەپچڕاو و دابەش نەبوو بەسەر چەند بەشێكدا، وەك ئەوەی لە پێشتردا لە دەق دەكۆڵدریەوە لە رووی فۆنیم و پیت و وشە و رستەكان و تایبەتمەندییان ،بەڵام هەموو كاتێك لە سنوری ڕستەدا لێكۆلێنەوەكان دەوەستان و وەك گەورەترین یەكە سەیر دەكرا ، بەڵام بەوپێیەی كە (زمانناسی نوێ‌) سەرچاوەی سەرەكی (شێوازگەریی) یە، ئەویش ئێستا گەشتووەتە ئەوەی دەق وەك گەورەترین یەكە سەیر بكات بۆ لێكۆڵینەوەو تایبەتمەندیەكانی یەكپارچەیی لێك بداتەوە، شێوازگەریش دەبێت وا بۆ دەقی ئەدەبی بڕوانێ‌ كە گوتارێكی یەكپارچەیەو لە رووی فۆرم و ماناوە نەك تەنها لەسنووری (رستە) دا بوەستێ‌.
2ـ دەق پێش ئەوەی یەكەیەكی یەكگرتوو یەك پارچە بێت لەرووی فۆرم و رووخسارەوە ،یەكپارچەیە لەرووی ماناوە، واتە بونیادێكی دەلالی قووڵی هەیە دواتر گۆراوە بۆ بونیادی ماددی و شەكلی، جا وتراو بێت یان نووسراو، ئەو بونیادە قووڵە بریتیە لە (گوتار)كە ستراتیژیەتی وتنەو نادیارەو (بوونە لە هێزدا ـ وجود بالقوە)، دواتر لە دەقدا فۆڕمە لە بووەو بووەتە (بوون لە كرداردا  ـ وجود بالفعل)،هەرئەمەشە جیاوازی نێوان گوتارو دەق.
3ـ هیچ گوتارێك بەرهەم نایەت لە بۆشاییدا، بێگومان دەبێت سیاقێك هەبێت لە خۆی بگرێت، ئەو سیاقەش لە چەند رەگەزێك پێكدێت كە هەریەكەیان تایبەتمەندی خۆی هەیەو دەگۆڕێن بەپێی سەردەم و شوێن و جۆر و چۆنیەتی رەگەزەكانیش بە گشتی بریتین  لە (قسەكەر، وەرگر، مەبەستەكان دووان، مەقامی گفتوگۆكردن كەشوێن و كات و هەلومەرجی گفتوگۆو دووان دەگرێتەوە)،ئەمانە سەرەكین و چەند رەگەزی تری لاوەكیش كە هەموویان بە تیبەتمەندیەكانیانەوە كاریگەری راستەوخۆیان لە پێكهاتنی گوتاردا هەیە.
دابەشبوونی بەش و پارەكانی ئەم كتێبە
لەم سۆنگەیەوە بابەتی لێكۆڵینەوەكە دابەشبووە بەسەر سێ‌ بەشدا كە لە پێشیانەوە رێخۆشكردنێك هەیەو تیایدا پێناسەی (دەق و گوتار) كراوەو جیاوازی سنووری هەریەكێكیان دیاریكروە، هەروەها باسی گوتار كراوە لە نێوان گەیاندن و داهێناندا، هەروەك ئەوەی لێكۆڵینەوەی گوتر بەپێی رێبازی شێوازگەریی روونكراوەتەوە، لە تەوەرێكی تردا باسی (پەخشانی جاهیلی) و گومان و پرسیار لەسەری كراوە.
هەرچی بەشی یەكەمە تایبەتە بە توێژینەوەی (ئاستی رووخسار)، هەوڵدراوە لەرێگەیی ( جوو پار) ەوە لەو دیاردانە بكۆڵێتەوە كە دەرخەریی یەكپارچەیی و یەكگرتووی  دەقن لە رووی فۆرمەوە، ئەو دیاردانەش بەهۆی چەند رێگەو ئینسترومێنتێكەوە بەرهەم دێن كە هەندێكیان سەر بە زانستی ڕستەسازین و هەندێكیتریان لێكسیكین.  بە ڵام بەشی دووەم تایبەتە بە (ئاستی سیمانتیكی)ی گوتار ی پەخشانی جاهیلی و (سێ‌ پار) لە خۆی دەگرێت ئەوانیش (هاوپەیوەندی سیمانتیكی) و (بونیادی گشتی) و (رێكخستنی گوتار)، هەریەكەیان لایەنێكی گونجاندی گشتی و مانای هەموەكی دەردەخەن، واتە پێش ئەوەی دەق لە ڕووی فۆرمەوە یەكپارچە بێت، لە بونیادی قوڵ و لە مانادا یەكپارچە بێت ،لە بونیادی قووڵ و لە مانادا یەكپارچەیە و رستەكان و بەشەكانی تەنها دەرخەرو عەكسكەرەوەی ئەو یەكپارچەییەی مانایەن.
بەشی سێیەم لێكۆڵینەوەی گوتارە لەسەر (ئاستی پراگماتیكی)، لەسەر بنچینەی ئەوەی كە هەموو گوتارێك لە سیاقێكی تایبەتیدا بەرهەمدێت و كاریگەر دەبێت بە رەگەزە پێكهێنەرەكانی و ئەو تایبەتمەندیانەی كە هەیانە، هەر لە مەوە پاری یەكەم تایبەتە بە روونكردنەوەی رۆڵی سیاقی دەرەوەی دەق و ئەو كارتێكەرانەی هاوبەشی دەكەن لە بەرهەمهێنانی گوتاردا، ئەمانە دەبنە لایەنێكی تری دەرخەری یەكپارچەیی و كاریگەری ڕاستەوخۆیان دەبێت لە تەئویلكردنی مانادا، چونكە لەناو دەقدا شتانێك هەن بەبێ‌ گەڕانەوە بۆ دەرەوە و زانینی كارتێكەرەكان مانا نابەخشن و تەمومژاوین.
بەڵام پاری دووەم تەرخانكراوە بۆ ئاشكراكردنی ستراتیژەكانی گوتاری پەخشانی جاهیلی، خۆیان لەكۆمەڵێك ستراتیژی سوودبەخش (نفعی)دا دەبیننەوە، ئەمانە لەئەنجامی مەبەستە جۆروجۆرەكانی قسەكەرەوە بەرهەمدێنن كەتیایدا ڕەچاوی رەوشی دەوروبەر لەحاڵەتی وەرگر دەكات، لەوانە ستراتیژی هاوكاریكرن و ستراتیژی قەناعەت پێكردن.
لە كۆتایدا دەركەوتوە كە گووتاری پەخشانی جاهیلی بە ژانرە جۆربەجۆرەكانیانەوە گوتارێكی یەكپارچە ستراتیژێكی خۆی هەیە كە گونجاوە لە گەڵ ئەو كەش و بارە كۆمەڵایەتیەی كە لەو سەردەمەدا هەبووە،  رەنگدەرەوەی ژیان و بیركردنەوەی تاكی جاهلیە.   
دووبارە هیوای سەركەوتن و پیرۆزبایی لە هاوكارم، پ.ی.د.ئیسماعیل بەرزنجی دەكەم بە هیوای بەرهەمی زیاترو بە پێزتر.    
ناوی كتێب: الخطاب النثري الجاهلی( دراسە أسلوبیە).
نووسەر: پ.ی.د. ئیسماعیل بەرزنجی 
چاپخانەی ڕینوین2018