16/12/2019 11:09 AM

جێگۆڕكێی دەقی كراوە ودەقی داخراو

 

 

  پ.د.زاهیر لەتیف كەریم

لەسیمینارێكی هاوبەشماندا لەگەڵ پ.د.نیان نەوشیروان مەستی بەنێوی" جێگۆڕكێی دەقی كراوە ودەقی داخراو"كەبەزمانی عەرەبی پێشكەش بەمامۆستایانی بەشی عەرەبی كۆلێژی زمان،زانكۆی سلێمانی،كرا لەڕۆژی 6/ 5/ 2019 ،لەلایەكەوە ئاماژەمان بەوەدا كەئارگیومێنتی نێوان دەقی كراوە ودەقی داخراو كۆتایان پێدێت ئەویش بەوەی  دەقی كراوە، دەشێت، بەیەك مانایی دابخرێت ودەقی داخراویش بەفرە مانایی كراوە بێت.لەلایەكی تریشەوە ئاماژەشمان بەوەدا كەهەموو دەقێك بەكۆن وتازەوە دەچێتە نێو چەمكی دەقی كراوە ودەقی داخراو،ئەمەش لەكاتێكدا دەقی كراوە، كەلەبنچینەدا پەیوەستە بە دەقە گێڕانەوەگەرییەكان،دەچێتە نێو دەقە تازە وتازەگەرییەكان هەروەك ڕۆڵان پارت (1915 -198) 1ئاماژەی پێداوە بەوپێیەی پڕۆسەی دەقی كراوە پڕۆسەیەكی بابەتگەرایی وئەزموونگەرایی وئایندەگراییە وپڕكردنەوەی  ناوەڕۆكەكان كردارێكی سروشتی نیە وبەچەندین وێنەی جۆراوجۆری هونەری كارەكان دەچن بەڕێوە. بەپێچەوانەوەشەوە دەقی داخراو زیاتر مەیلی بەلای دەقە كۆنەكاندا دەڕوات كەیەك مانایی ناوەڕۆكی دەقەكان دەبەن بەڕێوە كەبەمە دەوترێت" دەقە تاكگەراییەكان".

بەر لەهەموو شتێك،دەقی ئەدەبی بەشێوە گشتییەكەی بریتیە لەتەوەرێكی هەرە گرنگی بیركردنەوە قووڵەكان كەجیاوازە لەبیركردنەوە سادەییەكانی تێكڕای خەڵكی.هەر لەبەر ئەمەشە دەستنیشانكردنی ماناكانی،لەلایەن ڕەخنەگرانەوە، كارێكی هەروا ئاسان نیە چونكە ،لەلایەكەوە،دەقەكان دەچنە نێو پڕۆسە ڕەخنەییە جیاجیاكانەوە وهەر ڕێبازێكی ڕەخنەیی وجۆرێك لەهەڵسەنگاندن وتێگەیشتن.لەلایەكی تریشەوە هەر بوارێكی مەعریفی خاوەن ئامانجێكی فیكری وهونەری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژی تایبەت بەخۆی هەیە.ڕوبیرت دیبۆگراند (1946-2008) لەكتێبی "دەروازەیەك بۆ زمانی دەقگەرایی" جەختی لەوە كردووە كەدەقی ئەدەبی لەبنەڕەتدا كارێكی مەعریفییە چونكە ناوەڕۆكەكانی داپۆشراوە بەكۆمەڵێك لەتۆڕە زانیارییەكانی سۆسیۆڵۆژیا وفیكر وسیاسەت.

 

ئەمەش بەو مانایەی كەڕەخنەگران نەتوانن پێناسەیەكی یەكگرتوو بۆ دەقی ئەدەبی ئەنجام بدەن،بەوپێیەی دەقەكان توانای بڕینی ماناكانیان هەیە ولەهەمان كاتیشدا جیاوازییەكان لەنێوان خۆیاندا دروست دەكەن وەك ئەوەی هەر دەقە،لەڕووی زمان وفەرهەنگ وشێواز دەربڕین،خاوەن كەسێتی وبنەما وستراتیژییەتی خۆیەتی.لێرەدا ئەوەی مەبەستی ئێمە بێت دابەشبوونی دەقە بەسەر دوو ڕەهەندی بیركردنەوەدا،یەكەمیان دەقی كراوە ودوهەمیان دەقی داخراو.ئیمبێرتۆ ئیكۆ ( 1932 -2016  )كەڕۆڵێكی بەرچاوی بینیوە لەگەورەكردن وگەشەی ئەم دوو زاراوەیە لەكتێبەكانیدا بەنێوی " كاری كراوە   " و" خوێنەر لەحیكایەتدا   "هەمیشە جەختی لەپێگەیاندن ودامەزراندن وڕۆڵی وەرگر كردووە كەدەتوانێت نهێنییەكانی دەق،بەدەر لەخاوەنەكەی،ئاشكرا بكات.لەهەمان كاتیشدا ئاماژەشی بەوەداوە كەچەق (مركز) ومەبەستێتی (قصدیە) بوونێكی دیاریكراویان لەدەقدا نیە.

 

لەم ڕووەوە دەڵێت دەقی كراوە زیاتر لەمانایەك لەخۆ دەگرێت بەپێچەوانەی دەقە داخراوەكان كەزۆر دەگمەنن وزیاتر خۆیان لەدەقە یاسایی وزانستییەكاندا دەبیننەوە كەماناكان،بەبێ گریمانەكان، تیایاندا جێگیرن.واتە مەبەستێتی بڵێت كەدەقی كراوە لەدایكبووی چەندین بارودۆخە كەناكرێت لەنێو بازنەیەكی مانایی جێگیردا كۆیان بكەیتەوە.ڕۆڵان پارت یش هەڵگری هەمان پەیامە بەوەی دەق خاوەنی چەندین دەروازەیە كەنازانین دەروازە سەرەكییەكە لەكوێدایە.لەهەموو ئەمانەدا دەگەین بەو ئەنجامەی كەوەرگر یان خوێنەر كارێكتەرێكی ئێكتیڤە بۆ ڕاڤەكردن وفراوانكردن وتەسكردنەوەی مانای دەقەكان .بۆل ڕیكۆر (1913- 2005  )ئاماژەی بەوەداوە كەخوێندنەوە لەلایەن خوێنەرەوە بەمانای بەستن وگرێدانی گوتاری نوێیە بەگوتاری دەق كەئەمە جۆرێكە لەدرێژەپێدانی ڕاڤەی دەقەكان.لێرەدا تۆدۆرۆڤ (1939 - 2017) باوەڕێكی لادروست بووە ئەویش بەوەی دەقی داخراو زیاتر پەیوەستە بەدەقە داهێنەرەكان ودەقی كراوەش بۆ دەقە ڕەخنەییەكان كەدەتوانێت لەنێو یەك دەقدا چەندین چەقی جیاواز بخوڵقێنێت.هەر ئەمەش وایكردووە كەبڵێت جیاوازی گەورە هەیە لەنێوان گێڕانەوەی بەرهەمهێنەر وگێڕانەوەی خوێنەر یان لەنێوان خەیاڵی بەرهەمهێنەر وخەیاڵی خوێنەر.جولیا كریستیڤاش،كەیەكێكە لەپێشەنگەكانی زانستی دەقئاوێزان، خاوەنی هەمان ڕایە، بەتایبەتی لەپڕۆسە دەقئاوێزانەكەیدا كەپێكهاتەی دەق پێكهاتەیەكی فرە دەقییە،یان دەقەكان توانای بڕینی خۆیانیان هەیە.بەئاڕاستەیەكی تر،ڕەخنەگران،هەتا ئەمڕۆكە،لەسنووری یاساكانی دەقی كراوە وداخراودا لادانیان ئەنجام نەداوە،بەڵام لەپشت بۆچوونەكانیانەوە چەند پرسیارێك،لای ئێمە، دێنە پێشەوە بەنموونەی:
- ئایا دەقی كراوە بەكراوەیی دەمێننەوە بەبێ داخستن ؟
- ئایا دەقی داخراو بەداخراوەیی دەمێننەوە بەبێ كراوەیی؟
- ئایا پەیوەندی سیمیایی ودراوسێیەتی لەنێوانیاندا هەیە یان پەیوەندییەكان بەدژایەتی ماونەتەوە؟
- ئایا دەقی كراوە ئاڵۆزە یان دەقی داخراو؟
بۆ وەڵامی ئەم پرسیارانە وزیاتریش پێویستمان بەپراكتیزمەكردنی نموونەكانە.سەرەتا بەڕستەیەكی كردارە تێپەڕەكان دەست پێدەكەین كەدەڵێت " ئازاد ڕۆشت بۆ بازاڕ"گەر ئەم ڕستەیە بدرێتە دەست خوێنەرێكی سروشتی یان سادە ئەوا مانای زۆر هەڵناگرێت،بەڵكو ڕستەكە،جگە لەڕۆشتنی ئازاد بۆ بازار هێچ مانایەكی تری لەپشتەوە نیە.بەڵام گەر هەمان ڕستە بدرێتە دەست خوێنەرێكی بەئەزموون ونموونەیی ئەوا پرسیارەكە چەندین مانا لەخۆ دەگرێت وەك ئەوەی ئەم ئازادە كێیە؟منداڵە یان هەرزەكار وپیاو؟بۆچی جەخت لەسەر ئازادكراوە وناوی كەسی تر نەهاتووە؟واتە تایبەتمەندی ئازاد لەڕۆشتن بۆ بازار چیە؟دواتر پرسیار لەوە دەكرێت كەبۆچی ئازاد ڕۆشت بۆ بازاڕ! جۆری بازاڕەكە چیە وچیش دەكڕێت!گۆشت یان سەوزە یان بۆ بەسەربردنی كات یان بۆ بینینی كەسێك !بازاڕەكە دوورە یان نزیك!پەیوەندی قسەكەر بەئازادەوە چیە؟یان بەچ مەبەستێك قسەكەر ئاماژەی بەڕۆشتنی ئازاد كرد!قسەكەر كێیە ونزیكایەتی ودراوسێیەتی وبەرژەوەندی لەگەڵ ئازادا چیە؟هەموو ئەمانە ئەوە دەگەیەنن كەڕستەكە لەیەك كاتدا ڕستەیەكی داخراو وكراوەیە.
قوبادی جەلیزادە لە شیعرێكدا دەڵێت:
           من ونیشتمانە زەلیلەكەم لەیەك دەچین
          ئەو هەر ِۆژە پیاوێك داگیری دەكات ومنیش هەر ڕۆژە ژنێك
جارێكی تر گەر ئەم دیمەن ووێنەیە بدەیتە خوێندەوارێكی ئاسایی ئەوا سەرەتا،بەبێ هیچ پێوەرێك،دەڵێت شیعرەكە شیعرێكی زۆر جوان وپڕ مانایە،بەڵام كەپرسیاری لێدەكەیت جوانییەكەی لەكوێوە هاتووە،یان لەچیەوە سەرچاوەی گرتووە ئەوا وەڵامێكی ڕەخنەیی ولۆژیكی پێ نیە.ڕەنگە،بەپێی گریمانەكان،بڵێت مەسەلەكە داگیركردنە وهەمووان بەنیشتمانیشەوە داگیر كراوە.خۆ ئەگەر لەدەرەوەی كەسە ئاساییەكانیش گوزارش لەم دەقە بكەین ئەوا بێبەشبوون تەوەرێكی سەرەكیە.واتا نەبوونی ئازادییەكان هۆكارێكە بۆ خوڵقاندنی چەمكی بێبەشبوون.بەمەش دەقەكە خۆی لەم مانایەدا دەبینێتەوە وقابیلی ڕاكێشان نیە.بەڵام گەر هەمان دەق بخەینە ژێر زانیارییە تیۆرەكانی ڕەخنەوە،بەتایبەتی تازەگەراییەكان، ئەوا چەندین مانا لەخۆ دەگرێت.

 

یاساكانی لۆسیان گۆڵدمان( 1913 – 1970) لەبواری بونیادە خوڵقێنەرەكان ئەوە دەردەخەن كە قوبادی جەلیزادە لەدەقەكەیدا هەوڵی داوە پەیوەندی نێوان سۆسیۆڵۆژیا وداهێنانە ئەدەبییەكان بەهێز بكات ئەویش بەوەی تێكڕای خەڵكی تێبگەیەنێت كەبەرهەمە ئەدەبییەكان ڕەنگدانەوەیەكی سادە وساكاری هەستی دەستەجەمعیەكی خۆماڵی نیە بەڵكو لەوەش زیاتر مەسەلەكان گونجاندنێك لەگەڵ دیدە جیهانییەكاندا دروست دەكات.لێرەدا جەلیزادە جەخت لەسەر بازنە گەورەكەی واقیعە سۆسیۆڵۆژیاكە دەكات نەك دەرخستنی هێزی خودی تایبەت.بەمانایەكی تر،بەپێی بۆچوونەكانی گۆڵدمان،مەسەلە گشتییەكان لەڕێگەی هەوڵە تاكییەكانەوە ئەنجام دەدرێت بەتایبەتی ئەو مەسەلانەی كەپەیوەندی بەبەرژەوەندی تێكڕای خەڵكییەوە هەیە.ئەوەتا قوبادی جەلیزادە خۆی دەكاتە تاقیگەیەك،یان نموونەیەك بۆ مەسەلە گەورەكە كەنیشتمانە.واتە،لەڕێگەی قوربانییەك بەخودی خۆی دەیەوێت تاكی كوردی ئاگادار بكات كەنیشتمانەكەی هەمیشە لەژێر هەڕەشەی هێزی داگیركەراندایە وزەلیلیش سیفەتێكی هەرە گرنگی داگیركردنەكەیە.بەمەش خودی خۆی دەبێتە دەمامكێك بۆ مەسەلە گەورەكە.گوڵدمانیش لەتیۆرەكەدا ئاماژەی بەوە كردووە كەدەقی ئەدەبی لەبنەڕەتدا هەڵگری كۆمەڵێك سەرچاوەلێگرتنە (مرجع ) كەلەسەر بنەمای ئارگیومێنتەكان دامەزراون بەتایبەتی مەسەلە سیاسی وفیكری وئابووری وسۆسیۆڵۆژییەكان نەك مەسەلە سۆزدارییە تایبەت وخودییەكان،لێرەشەوە دراوسێیەتییەك دروست دەبێت لەنێوان بونیادە هونەرییەكان وبونیادە فیكرییەكان بەهەموو جۆرەكانییەوە.قوبادی جەلیزادەش لەڕێگەی ئاماژە خودییەكانەوە دەیەوێت بچێتە جیهانە دەرەكییەكە كەپەیوەندی بەتێكڕای خەڵكییەوە هەیە،بەڵكو خواستەكان خواستێكی تاكگرایی نیە.

 

ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەشاعیر لەهەوڵی ئەوەدایە هەڵوێستە تایبەتە خودییەكان كەخۆیان لەئافرەتدا دەبینێتەوە بگوێزێتەوە بۆ هەڵوێستە مێژوویی وفیكرییەكان كەنیشتمانە.لەم ساتە وەختەدا ئەم جۆرە تێگەیشتنە هاندەرێكە بۆ پەیوەندی خود بەباتەوە.یان بەلكاندنی بابەت بەخودەوە چونكە كارەكە بەتێگەیشتنە فیكرییەكە بریتیە لەپەیوەندییە ئایدیۆڵۆژییەكان كەهەندێك جار بەشێوە ناڕاستەوخۆكە كاری لەسەر دەكرێت هەروەك نزار قەبانی كاری لەسەر كردووە (بۆ زانیاری زیاتر،بڕوانە لێكۆێنەوەی پ.د.نیان نەوشیروان مەستی بەنێوی" الاستقگاب التحویلی فی شعر نزار قبانی،مجلە جامعە تكریت للعلوم الانسانیە،المجلد 12 ،2005" ).
گەر هەمان دەق بخەینە ژێر هێڵكارییەكانی تیۆری هاوكێشە بابەتییەكەی ت.س.ئیلیۆت (1888- 1965) ئەوا،بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ، دەربڕینە سۆزدارییەكان بەهۆی زمانە شیعرییەكەوە بەلاوازی دەبینرێت.ئەمەش بەو مانایەی كەدەربڕینە سۆزدارییەكە بەشێوە ناڕاستەوخۆكەی كار دەكات.بۆ نموونە،جەلیزادە سۆزەكەی دابەشكردووە بەسەر دوو جەمسەری جیاواز،نیشتمان وئافرەت كەنازانرێت تای تەرازوو بەلای كامیاندا دەشكێتەوە بەوپێیە هەردووكیان لەڕووی هێزەوە یەكسانن.یان هەردووكیان لەیەك كاتدا بریتین لەچەقی بیركردنەوەكانی شاعیر و پیرۆزن. ئیلیۆت دەڵێت تەنها ڕێگەیەك بۆ دەربڕینە هەڵچوونییەكان كاركردنە لەسەر وێنە هونەرییەكان كەدەتوانێت كۆمەڵێك مەسەلە بخاتە ڕوو،لەهەمان كاتیشدا چارەسەریشیان بكات.

 

واتە كەرەستە هونەرییەكە كەخۆی لەلێكچوونەكاندا دەبینێتەوە (نیشتمان + ئافرەت) كردارێكی كەسێتی وتایبەت نیە بەڵكو  پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەناوەڕۆكی دەقەكەوە هەیە نەك خودی شاعیر،گەر پەیوەندی بەشاعیریشەوە هەبێت ئەوا بەشێوە ناڕاستەوخۆكە خۆی نمایش دەكات.لێرەدا هاوكێشەكە لەنێوان خودی شاعیر وبابەتدا بەدەردەكەوێت ئەویش بەوەی جۆری هاوكێشەكە خۆی لەكاریگەرییە تەواوكارییەكاندا دەبێنێتەوە نەك دژایەتییەكان یان پێچەوانەییەكان.بەمانایەكی تر،بابەتە سەرەكییەكە(نیشتمان) كەلەبیر وهزری شاعیردا قەتیس ماوە لەساتەوەختە پێویستەكاندا جووڵە بەخودی شاعیر دەدەن كەهەستی خۆی تێكەڵ بەو بابەتە بكات.لەم گۆشەیەوە گەرچی هەردوو چەمكی نیشتمان وئافرەت بەڕواڵەت جیاوازە بەڵام،لەلایەكەوە، هەردووكیان لەیەك پڕۆسەی ئایدیۆڵۆژیایدا یەكدەگرنەوە وەك ئەوەی ئافرەت سروشتێكی كاریگەری نیشتمان بێت ونیشتمانیش بەبێ هێزی ئافرەت جوانییەكانی خۆی لەدەست دەدات.لەلایەكی تریشەوە،قوبادی جەلیزادە وەك سۆفیسیزمەكان، بەنموونەی ئیبن عەرەبی، جوانی مەبەستێتی(خودا +نیشتمان ) لەجوانی ئافرەتدا دەبینێتەوە.لێرەدا ئافرەت كەدەنگی ویژدان وسۆز وجوانییەكانە توانای شاردنەوەی مەبەستێتی هەیە.هەرلەبەر ئەمەشە دەقەكە لەسەر بنەمای هونەری ڕەوانبێژی وهێماگەری وزمانەوانی دامەزراوە كەشاعیر لەدەربڕینە شیعرییەكەیدا نایەوێت وێنەكان بەشێوازی عەفەوی بخاتە بەردەم خوێنەرەوە ئەمەش بەومانایەی كەدەقەكە خۆی لەتاكگەرایی ڕزگار دەكات ودەچێتە بواری دەقێكی كراوە،بەڵكو ئەم شێوازە لەبەكارهێنان تەوژمێك بەخوێنەر دەدات كەهەمیشە بەدوای نهێنی وێنە مەبەستییەكەدا بگەڕێت.ئەمە تەواو پێچەوانەی بۆچوونەكەی جولیا كریستیڤایە كە دەڵێت" دەقی كراوە دەقێكی ئاسان وبێ كێشەیە بەپێچەوانەی دەقی داخراو كەدەقێكی ئاڵۆزە وهەڵگری تەنها یەك مانایە".
لەم نووسینەدا تێكرای بۆچوونەكەمان خۆی لەوەدا كۆدەكاتەوە كەهێڵی سوور لەنێوان دەقی كراوە ودەقی داخراودا بوونیان نامێنێت.بەدیدێكی تردا، دەقەكە ئاسان بێت یان ئاڵۆز ئەوا لەیەك كاتدا هەڵگری فرە مانایی وتاكگەراییە.واتە خوێندنەوەی هەر دەقێك لەلایەن خوێنەرێكی بەئەزموون دۆخێكی تاكگەراییە،بەڵكو هەر خوێندنەوەیەك خاوەن دەسەڵاتێكی سەربەخۆی تێگەیشتن وڕاڤەكردن وهەستكردنە.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەهەر خوێندنەوەیەك دژایەتی لەگەڵ خوێندنەوەیەكی تردا هەیە وهەر خوێندنەوەیەكیش خاوەن پێوەری هەڵسەنگاندنی جیاوازە.لەهەمان كاتیشدا گەر ئەم جیاوازیە خوێندنەوەییە،كۆیان بكەینەوە، ئەوا بەمانای فرە خوێندنەوەیی دێت.بەدیوێكی تردا ئارگیومێنتی نێوان دەقی كراوە ودەقی داخراو كۆتایی بەسنوورەكانی نێوانیان دێنێت ولێرەشەوە،لەئەرك وكارنامەدا، هەردوو زاراوە ،لەڕووی هێز وقورساییەوە،یەكسان دەبن،هیچیان لەوی تریان ئاسان یان ئاڵۆزتر نین.
تێبینی: لەئایندەیەكی نزیكدا ناوەڕۆكی ئەم پڕۆژەیە خۆی لەلێكۆڵینەوەیەكی هاوبەشی ئەكادیمیدا دەبینێتەوە. 
                                                     





زۆرترین خوێندراوە



created by Avesta Group and powered by Microsoft Azure

Copyright © 2015 khaktv all rights reserved