ستراتیژە كۆزمانەوانییەكان لە فێربوونی زمانی دووەمدا

 

د. ژینۆ عەبدولڵا*

لە ماوەی ڕابردودا، بەسەرپەرشتی پ.ی.د.شاخەوان جەلال حاجی فەرەج، یاریدەری ڕاگری كۆلێژی زمان، تێزی دكتۆرای خوێندكاری خوێندنی باڵا ئاسۆ عەبدولرەحمان كەریم، بە نێوی " ستراتیژە كۆزمانەوانییەكان لەفێربوونی زمانی دووەمدا" لە كۆلێژی زمان لە زانكۆی سلێمانی  سەركەوتوانەو بە پلەی نایاب، وەرگیرا.
     لێكۆڵینەوەكە بۆ (ستراتیژە كۆزمانەوانییەكان لەفێربوونی زمانی دووەمدا)تەرخانكراوە.
هەڵە زمانییەكانی فێرخواز لە فێربوونی زمانی دووەمدا لە ڕوانگەی كۆزمانەوانییەوە لەسەر بنەمای شڕۆڤەی ئەو هەڵە زمانییانە، بە پێی تیۆری شیكاری هەڵەیی كرۆكی سەرناوی ئەم لێكۆڵینەوەیەیە.  و ڕێبازی لێكۆڵینەوەكە:  بریتییە لە ( ئاماری شیكاری) و پڕۆگامی (RII) و پڕۆگرامی ((SPSS بۆ مەبەستی  ئاماركاریی بەكارهاتووە و دواتر  لە ڕوانگەی كۆزمانەوانییەوە داتا وەرگیراوەكان شیكار كراون.

گرنگی ئەم لێكۆڵنەوەیە
      گرنگی ئەم لێكۆڵنەوەیە لەوەدایە، لە ناوەندەكانی خوێندنی هەرێمی كوردستاندا، وانەی زمانی ئینگلیزی لە قۆناغەكانی باخچەی ساوایان و سەرەتایی، تا زانكۆ بە وانەیەكی سەرەكی دەخوێنرێت. لەگەڵ ئەوەشدا  فێرخوازانی زمانی دووەم لە ئاستی خوێدنی زانكۆیی بەگشتی و بەتایبەتی لە ئاستی كۆلیژ و بەشی دیاریكراودا، هەڵەی ورد و درشت و جۆراوجۆر لە فێربوونی زمانی دووەمدا دەكەن. ئەم لێكۆڵینەوەیە كار بۆ دەستنیشانكردن و خستنەڕووی ئەو هەڵانەی فێرخوازانی زمانی دووەم دەكات و دەیكاتە بنەمایەك بۆ ڕاڤەكردنی هەم هەڵەكان و هەم چۆنیەتی بەكارهێنانەوەی ئەم هەڵەكردنانە، بە مەبەستی دوبارە نەكردنەوەی لە فێربوونی زمانی دووەمدا.
سنوری لێكۆڵینەوەكە:
     سنوری لێكۆڵینەوەكە تەرخانكراوە بۆ وەرگرتنی داتا لە فێرخوازانی قۆناغی (دووەم، سێیەم) و بەپێی پێویست فێركەر(مامۆستا)ی بەشی زمانی ئینگلیزی- كۆلیژی پەروەدە - زانكۆی سەڵاحەددین-هەولێر، بۆ ساڵی خوێندنی(2017- 2018)  و سنوری كۆكردنەوەی داتاكانیش بۆ ئاستە زمانییەكان دانراوە.
ناوەڕۆكی لێكۆڵینەوەكە
        لێكۆڵینەوەكە، جگە لە پێشەكی، لە سێ بەشی سەرەكی پێكهاتووە.  پاری یەكەمی بەشی یەكەم بۆ فێربوونی زمان (چەمك و تێڕوانین) تەرخانكراوە، تێیدا چەمكی فێربوون و هۆكارەكانی فێربوونی زمان و جۆرەكانی فێربوونی زمان باسكراون. لە پاری دووەمی بەشی یەكەمدا، گریمانەكانی فێربوونی زمانی دووەم كراونەتە بنەمای دەرخستنی هەڵەكانی  فێربوونی زمانی دووەمی فێرخوازان، بۆ ئەم مەبەستە هەریەك لە گریمانەی تێكردە، گریمانەی كارلێككرخدن، گریمانەی دەركردە، گریمانەی كلتوری كۆمەڵایەتی وەرگیراون و بەپێی پێویستی گریمانەكان نموونەی داتای وەرگیراوی فێرخوازانی زمانی دووەم  ڕاڤە و شیكردنەوەیان بۆكراوە.
بەشی دووەمی لێكۆڵینەوەكە بۆ ستراتیژ و هەڵە زمانییەكان لە فێربوونی زمانی دووەمدا، تەرخانكراوە. لە پاری یەكەمدا ڕاڤە و گرنگی ستراتیژی فێربوونی زمانی دووەم و قۆناغەكانی ستراتیژی فێربوون و جۆرەكانی ستراتیژی فێربوون بە نموونەی پێویست خراونەتەڕوو، لە ڕێبازی جۆرەكانی ستراتیژی فێربووندا ( ستراتیژی فێربوون، ستراتیژی گەیاندن، ستراتیژی فێركردن) داتای وەرگیراوی نموونەی فێرخوازانی زمانی دووەم و فێركەر(مامۆستا) بە پێی هەڵبژاردنی جۆری ستراتیژ و چەندێتی بەكارهێنانیان ڕاڤەكراون. هەر لەم پارەدا جیاوازی لە نێوان ستراتیژی فێربوون، ستراتیژی فێركردن كراوە.   
 لە پاری دووەمدا، هەڵە زمانییەكان لەفێربوونی زمانی دووەمدا (لەڕوانگەی تیۆری شیكاری هەڵەییەوە، شیكراوەتەوە. لەم پارەدا چەمكی شیكاری هەڵەیی ، جیاوازی نێوان هەڵەی فێربوونی زمانی یەكەم و هەڵەی فێربوونی زمانی دووەم ، ئامانجی شیكاری هەڵەیی ، كەموكورتییەكانی شیكاری هەڵەیی ، چارەسەركردنی قۆناغەكانی شیكاری هەڵەیی، خراونەتەڕوو. هەر لەم پارەدا لایەنی كارەكی لە خۆدەگرێت، كە لایەنی كارەكی تیۆری ( سەرچاوەی هەڵەی زمانی) و ئەو هەڵانەی فێرخواز بۆ زمانی یەكەم و دووەمی دەگەڕێتەوە، بەشیكرنەوەی هەڵە، نموونەی داتاكانی فێرخوازانی دووەم باسكراوە. دواتر لە هەڵەی ئاستەكانی زمان و  هەڵەی فەرهەنگی فێرخوازان كۆڵراوەتەوە لە داتای وەرگیراوی فێرخوازانی زمانی دووەم جۆر و شوێنی هەڵەكان دەستنیشانكراون.
بەشی سێیەمی لێكۆڵینەوەكە بۆ ڕاستاندنی كارەكییانەی هەڵەكانی فێرخوازانی زمانی دووەم (داتای وەرگیراو) تایبەتكراوە، كە بەشێكە بە شێوەی خۆتەرخانكردنی كارەكییانە، تەواوی بەش و پارەكانی ئەم تێزەی لەخۆگرتووە. لە پاری یەكەمدا، پڕۆسەكانی فێربوونی زمانی دووەم، كە لەم پڕۆسانە (پڕۆسەی گواستنەوە، پڕۆسەی داڕشتن و ئەبستراكتكردن، پڕۆسەی ئاسانكردن ، پڕۆسەی لاساییكردنەوە) پێكدێت، دەبنە بنەمای گشتی بۆ دیاریكردنی هەڵەكانی فێرخوازانی زمانی  دووەم، بۆیە لە ڕوانگەی شیكاری هەڵەییەوە داتای وەرگیراو شیكراوەتەوە. لە پاری دووەمدا، شیكاری هەڵەیی هەڵەی فێرخوازان لە (هەڵەی نووسین، هەڵەی فۆنۆلۆژی، هەڵەی مۆرفۆلۆژی، هەڵەی سینتاكسی، هەڵەی واتاسازی هەڵەی كلتوریی         ( فەرهەنگی و كۆمەڵایەتی) بەوردی و بە چڕی داتای هەڵەی فێرخوازانی زمانی دووم شیكراونەتەوە و بە دایگرام خراونەتەڕوو.
   لە كۆتاییدا گرنگترین ئەنجامە بەدەستهاتووەكان باسكراون و سەرچاوەكان و پاشكۆكان و پوختەی لێكۆلێنەوەكە بە زمانەكانی عەرەبی و ئینگلیزی خراونەتەڕوو.

زمان دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە
       زمان دیاردەیەكی كۆمەڵایەتییە، گرنگترین ئەركی مرۆڤایەتی بەئەنجامدەگەیەنێت، خاوەنی تایبەتمەندییەكە، كە مرۆڤ لە هەموو بوونەوەرەكانی تر جیادەكاتەوە. تەنیا مرۆڤ دەتوانێت بە سیستەمێكی چالاك فێری زمان ببێَت و دەریببڕێت و بتوانێت بینووسێت، تاوەكو گەیاندن لە نێوان تاك و كۆمەڵ ڕووبدات، ئەگەرچی ژینگەشیان لە یەكترجیاوازبێت، لەبەرئەوەی زمان ئەو تۆڕەیە هەموو تاكەكانی كۆمەڵ لەگەڵ یەكتردا ڕایەڵدەكات و توانای ئەوەشی هەیە، كە تاك، یا كۆمەڵ بە كۆمەڵی جیهانی ببەستێتەوە، هەرئەوەشە وایكردووە، زمان بنەمایەكی شارستانی مرۆڤ بێت و بە هۆیەوە هەموو جۆرە هەواڵ و زانیاری و ئەنجامەكانی شارستانی بگوازێتەوە. ئەم دیاردە كۆمەڵایەتییە بەردەوامە و مرۆڤ لە ژیان دانابڕێت، ئەركی كلیلێكە بۆ تیگەیشتن لە ژینگەی تایبەتی تاك و كارلێككردنیان لە كۆمەڵدا.
   زمان دەروازەیەكە بۆ خوێندنەوەی بیر و ئەنجامی بیر، بۆیە پێویستە لە ناو كۆمەڵدا خوێندنەوەی بۆ بكرێت، (زمان لە چەند دەنگێك پێكدێت، كە نەتەوەكان بۆ پێداویستی خۆیان دەریدەبڕن، بەلێكدانی ئەو دەنگانە گوزارشت لە واتا دەكەن، ئاخێوەری هەر زمانێكش بە بەكارهێنانی دەنگی بیستراو، یاخود نووسراو مەبەستی گەیاندنی بۆ گوێگر دەردەبڕێت .) گرنگی و ئەركی زمان تەنیا بە گەیاندن تەواو نابێت، واتە (تەنیا كەرەستەی دەربڕین و گەیاندن نییە، بەڵكو كۆكردنەوەی بیر و ڕۆشنبیرییە)(. سنووری هەبوون و چالاكی زمان لە گەیاندن و پەیكاڵیبوونی واتا و بیری ڕۆَشنبیری ڕاناوەستێت، بەو واتایەیی زمان تەنیا چەند دەنگێك، یا گواستنەوە و گەیاندنی زانیاری نییە، بەڵكو بە یەكێك لە هەرە پێویستییە گرنگەكانی كۆمەڵی مرۆڤایەتی دادەنرێت و ڕۆڵی گرنگ لە جێبەجێكردنی سەرجەم ئەرك و چالاكی و پێویستییە كۆمەڵایەتییە جۆربەجۆرەكانی ژیان دەبینێت. زمان خۆی لەخۆیدا كەرەستەیەكی كۆكراوەی هەمەلایەنەیە لە ژینگە و بیر و ڕۆشنبیری نێوان ئاخێوەر و كۆمەڵدا ڕەنگدانەوەی كلتوری كۆمەڵە. واتە ( ئاوێنەی گەل و كۆگای كلتورییە، كلیلی بیر و سۆزێتی و هۆكارێكی گرنگ و سەرەكییە بۆ پێشكەوتنی شارستانیەتی مرۆیی). زمان هێزێكی گەورەی ڕاكێشراوە بە ژینگەی بازنەی كۆمەڵ و كلتورەكەی، واتە هێزی ((بزوێنەری كۆمەڵە و پەیكاڵ بە ژینگە و كلتورەكەیەوە یەكێكە لە ڕەگەزە سەرەكییەكانی پێكهێنانی ژیانی مرۆڤ.)), لەلایەكی تریشەوە دەتوانیین بڵێین زمان بۆ تاك لێكۆڵینەوەیەكی بنكەی پێگەیاندنی كۆمەڵایەتییە و بنەمای چەسپاندنی كۆمەڵایەتییەتی، هەر زمانە مرۆڤ دەخاتە نێو پەیوەندیی كۆمەڵ و دەیكاتە نێو كاری پەیوەندیداری، لەبەرئەوەیە سۆسێر دەڵێت (( زمان چالاكییەكی كۆمەڵایەتییە و بەشێكە لە كۆمەڵ.))( ، بە ڕوویەكی تر زمان (دیاریكردنی بنەمای هێمای كۆمەڵە). 
زمان سیستەمێكی هێمای زارەكی هەڕەمەكی دادەنرێت
  تەنانەت لە چوارچێوەی بازنەی بەریتانییەكاندا زمان بە سیستەمێكی هێمای زارەكی هەڕەمەكی دادەنرێت، كە بەهۆیەوە هاریكاری لە نێوان تاكەكانی كۆمەڵ دروستدەبێت، هەر بەو هۆیەوە جەخت دەكرێتە سەر زمانی كۆمەڵایەتی، چونكە ( زمان كەرەستەیەكە ، زیندوویی و چالاكی بەكارهێنەرەكانی دەخاتەڕوو ، بەجۆرێك لە هەموولایەكی نێوان تاك و كۆمەڵدا لە جووڵە و لە كاردایە.) لە هەمان كاتدا هۆڵ (HOLL) وادەڕوانێتە زمان، كە (دەزگایەكی كۆمەڵایەتییە لە ڕێگای هێمای هەڕەمەكی زارەكییەوە خەڵك لەگەڵ یەكتردا پەیوەندی بەیەكەوە دەكەن و تێكەڵدەبن).
ڕێكخستنێكە بۆ هێماكان 
 زۆر لە زانایان وشەی (زمان) یان بەواتای جۆراوجۆر ناو بردووە ( زمانەوانە كۆنەكان وشەی (زمان)یان بە واتاسازی ناوهێناوە، یان بە واتای ئەوە هاتووە، كە وشەیەكە بۆ واتا دانراوە). هەرچی زمانەوانە سەردەمییەكانن لە دیارترینیاندا سوسێر دەڵێت زمان (( ڕێكخستنێكە بۆ هێماكان)) مەبەست لە ڕێكخستن (كۆمەڵە كێشەیەكە، كە لەژێر دەسەڵاتی زماندا بە كاردێت وەكو دەنگ و شێوە و لێكدان و شێوازی دەربڕینی ڕێزمانی و فەرهەنگی). ئەگەر سەرنج بدەینە تیڕوانینی ئیبن خەلدون بۆ زمان دەڵێت: ((زمان بریتییە لە زانینی چۆنیەتی دەربڕین، ئەم دەربڕینەیش بریتییە لە كاری زمان، كە بە مەبەستی سوود گەیاندن دەردەچێت.)) لەم پێناسەیەدا ئەوە بەدیدەكەین، زمان بە ئەرك دادەنێت و كاری سەركی زمانیش بریتییە لە گەیاندن.

ستراتیژی فێربوونی زمان و زمانی دووەم
      لە كۆزمانەوانیدا( (Sociolinguistic ستراتیژی فێربوونی زمان و زمانی دووەم، ئەو بابەتانەن لە پێناو بەرەوپێشچوونی پڕۆسەی فێربوونی زماندا بایەخیان پێدەرێت. مرۆڤ بۆ مانەوە و هەڵكردنی لەگەڵ كۆمەڵدا پێویستی بە فێربوونی زمانی دایك(یەكەم) هەیە، ئەگەرچی ئەم پڕۆسەی فێربوونە لە ستراتیژ و ژینگەیەكی بێئاگایی و سروشتیانە ڕوودەدات و زمان بە قۆناغی جیاواز دەهێنێتە بەرهەم، بەڵام ژینگەی زمانە كۆمەڵایەتییەكەی، تا جۆری كۆزانیاری زمانی و ڕۆشنبیری كۆمەڵایەتی و فەرهەنگ و كلتوری بۆ تاك بڕەخسێنرێت، ئەوا زمانەكەی پاراوتر و دەوڵەمەندتر دەبێت. دەوڵەمەندی و پاراوی زمانی یەكەم، هۆكارێكی باش دەبێت بۆ گرتنەبەری ستراتیژ بۆ فێربوونی زمانی دووەم. جۆری بارودۆخ و ئەو ژینگە كۆمەڵایەتییەی فێرخوازی زمانی دووەم تێیدا دەژیت، ڕێگا بە فێرخوازی زمانەكە دەدات، چ جۆرە ستراتیژییەك هەڵبژێرێت. 
   مرۆڤ لە هەموو زانستێكدا بە پێی تێگەیشتن و پەرەسەندنی تواناكانی لەگەڵ ژینگەی پێویستدا خۆی دەگونجێنێت. قۆناغی گەشەكردنی بیر، پێشكەوتنی تەكنۆلۆجیای سەردەم، خواست و پێویستی خودی و كۆمەڵ، داوای فێربوون و گۆڕانكاری و گونجان لە تاك دەكات، تا لەگەڵ كلتور و پیشە و ژینگەكەی هەڵبكات. بۆ ئەم مەبەستە پەنا دەباتەبەر ڕێگای داڕشتنی ستراتیژی جۆراوجۆر و تاقیكردنەوەی پلانەكانی ستراتیژی، لەبەرئەوەی ئەزموونی ژیان ئەوەی دەرخستووە، هیچ ئامانجێك بە بێبوونی پلانی ستراتیژی پڕاوپڕ بەدینایەت و گۆڕانكاری لە پێداویستی خودی و گونجان و ڕێككەوتن لەگەڵ كۆمەڵگای هاوچەرخ دروستناكات.
هاوكات توێژەر وەك هەر توێژینەوەیەكی ئەكادیمی گەیشتۆتی چەند ئەنجامێك لەوانە: 
1- پڕۆسەی فێربوونی زمانی دووم بەبێ ستراتیژ بەدینایەت،  وەك لە نامەكەدا پێیگەیشتووین، لە هەر قۆناغێكیشدابێت، دەشێت ستراتیژی فێربوون بگۆڕدرێت. 
2- لە پڕۆسەی فێربوونی زمانی دووەمدا، باشترین ستراتیژ لە ژینگەی پۆلدا بەكارهێنانی وشەیە لە دەوربەر( سیاق)ی ڕستەدا. 
3- هەموو جۆرەكانی ستراتیژ جەخت لەوەدەكەنەوە، بوون و ڕوودانی هەڵەی زمانیی لە فێرخوازدا، ئاماژەیە بۆ فێربوونی زمانی دووەم.
4- ڕەگەزی مێ لە فێرخواز و لە فێركەردا لە ڕەگەزی نێر لە هەڵبژاردن و جێبەجێكردنی ستراتیژی فێربوونی زمانی دووەمدا وردتر و چڕ ترن.
5- لە  ستراتیژەكانی  فێربوونی زمانی دووەمدا، ئەوەمان بۆ دەركەوت، ( ستراتیژی فێربوون) ئەو ستراتیژەیە، كە ئەنجام بەدەستدەهێنێت، جۆرێك لە ئازادی و ئارەزوومەدانە بە فێرخواز دەدات، تاوەكو فێربوونی زمانی دووەمی لا خۆشەویستبێت. 
6- بەشێك لە هەڵەی فێرخوازانی زمانی دووەم بۆ ستراتیژی فێركەر لە پۆلدا دەگەڕێتەوە، چونكە لە شیكاری هەڵەی فێرخوازندا ئەوەمان بۆ ڕوون بووەوە،  لە هەندێك كاتدا زمانی یەكەم بۆ وانەوتنەوە، یان لە كاتی دوبارەكردنەوەی بابەتەكان لە پۆلدا لەلایەن فێركەرانەوە بەكاردێت.
7- هەڵەی ڕێزمانی فێرخوازی زمانی دووەم، لەسەر بنەمای شیكاری هەڵەیی، لە ئەنجامی پەیڕەوكردنی پێوانەی لەسەر یاسای ڕۆیشتو و گریمانەی هەڵەوە بەرهەم دێت.
8- لە شیكردنەوەی كارەكیانەی بەشی دووەم و بەشی سێیەمدا ئەو ڕاستییەمان بۆ دەركەوت، بەشێكی هەڵەی فێرخوازی زمانی دووەم، بۆ كاریگەری زمانی یەكەم لەسەر زمانی دووەمی فێرخواز دەگەڕێتەوە، بەتایبەت بۆجیاوازی كلتوری ڕۆژهەڵاتی لە ڕۆژئاوایی.
9- هەندێك لە هەڵەكانی فێرخوازی زمانی دووەم، پەیوەستە بە نەبوونی زانیاری و شارەزایی فێرخواز لە فەرهەنگ و كلتوری زمانی دووەمدا.
10- بەشێك لە هەڵەی زارەكی فێرخوازی زمانی دووەم لەسەر بنەمای جۆرەكانی ڕاوەستان دروستدەبێت.
11- لە شیكاری هەڵەی فێرخواندا دركمان بەوەكرد، لە پڕۆسەی فێربوونی زمانی دووەمدا هەڵەی فێربوونی  فێرخواز بەردەوامی هەیە و دەبێتە بنەمایەك بۆ فێربوونی زمانە نوێیەكە.
12- لە پڕۆسەكانی فێربوونی زمانی دووەمدا (پڕۆسەی گواستنەوەی زمان) بەراورد بە پڕۆسەكانی تری فێربوونی زمان، زۆرترین بەكارهێنانی لەلایەن فێرخوازانی زمانی دووەمەوە هەیە.
13- لە داتای وەرگیراوی فێرخوازانی زمانی دووەمدا ئەوەمان بۆ دەركەوت، بەشی هەرە زۆری فێرخوازان لە كاتی وەڵامی ڕستەی پرسیاریدا پڕۆسەی لاسایكرنەوە بەكاردەهێنن و خۆیان لە وەڵامێكی تەواو و درێژی ڕستەكە دەشارنەوە، بۆیە بە كورترین وشە وەڵام دەدەنەوە.

شایەنی ئاماژەپێكردنە، لیژنەی هەڵسەنگاندن و گفتگۆ پێكهاتبوون لە: 
پ.د.ئەبوبەكر عمر قادرسە رۆكی لیژنەو ئەندامیەتی هەریەكە لە  پ.ی. د.ئومێد بەرزان برزو لە زانكۆی گەرمیان و                
پ.د.كاروان عومەر قادرو پ.ی. د.ئاڤێستا كەمال مەحموود لە زانكۆی سلێمانی و  پ.ی. د.صباح موسی علی، لە زانكۆی كەركوك.       
* مامۆستا لە زانكۆی سلێمانی