پانۆرامای خودەكان

پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
بەو پێیەی سروشتی كەسێتی تاك وخودەكان هاوشێوە نین،ئەوا هەریەكەوپەیوەستە بەچەندین فۆرمی ناوەوە ودەرەوە كەگاریگەییەكانی بۆماوەیی وژینگەیی (جێگە وزەمەن ودۆخە سۆسێۆڵۆژی و فیكری وئاینی وسیاسی وئایدۆلۆژییەكان) دەیانبات بەرێوە. 
لێرەدا كارە پێش ئەگەرەكان بۆشایی،یان جیاوازیەكان,لەنێو خود وتاكەكاندا دروست دەكەن. بەڵام سروشتی خودەكان بەهۆی گۆرانكارییەكانەوە هۆكارێكن بۆ نزیكبوونەوە یان ترازاندێكی فراوان لەنێو خودەكان خۆیاندا,كەئەمە زیاترخۆی لەتیۆری هەڵوەشاندنەوەدا دەبینێتەوە لەكاتێكدا دۆخی فۆڕمەكان گۆراِنكاریان بەسەردا دێت، هەر جارەی بەجۆر وكارنامەیەك خۆی نمایش دەكات تا دەگاتە ئەوەی گومانەكان لەسەر یەك ڕاڤەیی دروست ببێت. بۆ نموونە عەرەبەكانی پێش ئیسلام لەڕووی ژیان وفیكر وئایین ودەقە ئەدەبییەكانەوە بۆ چەندین زەمەن لەسەر  یەك فۆڕم تاقیكردنەوەكانیان ئەنجام دەدا.بەڵام بەهاتنی ئاینی ئیسلام فۆڕمەكان گۆراِنكاریان بەسەردا هات. بەمەش هەر قۆناغە وجۆرێك لەفۆڕم ومامەڵە وكارنامە.لەگەڵ ئەمەشدا، لەم نوسینەدا هەوڵدەدەین كەكەسێتی خودەكان بخەینە ژێر نەخشەیەكی دیاركراوای ڕەخنەوە بەو پێیەی ئەم نەخشەیە توانای بەرجەستەكردنیسەرجەم خودەكانی هەیە ولەهەمان كاتیشدا دەتوانێت لەو بازنەیەی كەبۆی دیاریكراوە كۆیان بكاتەوە.نەخشەكەش بریتیە لە:

                                                         سۆز

بۆ نموونە كەسێتی (س) خۆی لەدوو جەمسەری  سۆزو وكەسێتیەكی داخراودا دەبینێتەوە.واتە، هەڵكەوتەكەی، بەپێی بار ودۆخ وكەرەستە سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی وژینگەییەكەی ،دەكەوێتە ئەو سنوورەوە. دەرئەنجامی ئەم دوو جەمسەرە دروست بوونی كەسێتییەكی خەیاڵییە،چونكە ئەو خودانەی كەخاوەن سۆزن ئەوا لەهەمان كاتدا خودێكی داخراو گۆشەگیرن وتێكەڵ بەخەڵكی نابن ومەیل ومامەڵەیان بۆ شتەكان  لەریَِگەی خەیاڵەوە ئەنجام دەدرێت، هەر وەك چۆن لای ڕۆمانسیزمەكان  بەدی دەكرێت لەكاتێكدا,بەهۆی گوشارەكانی كۆمەڵگا وبڵاوبونەوەی گەندەڵی و داڕمانی سروشتی ڕەوشتە بەرزەكانەوە،لەهەوڵی خۆ ڕزگاركردندا بوون ودووركەوتنەوە لە كۆمەڵگا تا ڕادەی یاخیبوون وهەڵهاتن.بێگومان ئەمە لەلایەكەوە لەپێناو پاراستنی هەوێنی شتە جوانەكاندا بوو تا بەر تێكشكاندن وفەوتان نەكەوێت. لەلایەكی تریشەوە لەپــێناو پروژە خەیاڵییەكەیاندا بوو، كە لەنێو جیهانی جەنگڵستاندا بۆیان ئەنجام نەدەدرا . ئەم پرۆژەیەش گەرچی بەخەیاڵ دەست پێدەكات بەڵام ئەگەری گواستنەوەشی هەیە بۆ واقیعێك بەو پێیەی خەیاڵە داهێنەرەكان توانای دروست بوونی واقیعیان هەیە وئەو شتانەی كە بەلای تاكەكانەوە جێگەی سەرسوڕمانە ئەوا دواتر پێدەنێتە ڕاستییەكانەوە.هێزی خەیاڵی ڕۆمانسیزم توانای پێشبینینی شتەكانی هەیە كەماوەكەی، بە شێوەیەكی فیزیكی،دیار نیە .لەهەموو ئەمانەدا كەسێتی ئەم دوو جەمسەرە خۆی لەدابڕاندێكدا دەبینێتەوە كەبەپێی پیۆەرەكان شتەكان لەدەرەوەی سنوورە سۆسیۆڵۆژییەكان ئەنجام دەدرێت.دۆخە سۆسیۆڵۆژییەكانیش خۆیان لەدۆخێكی بێبەشبوون ونالەباردا دەبینێتەوە. سروشتی تاكەكانیش بەهۆی گوشارەكانەوە بەرەو گۆڕانكارییەكی نێگەتفی دەچن.هەر لەبەر ئەمەشە كەسێتییە ڕۆمانسیزمەكان لای تیكڕای خەڵكی خۆشەویست وپەسەند نین ئەویش بەهۆی ئەو بۆشاییەی كەدەكەوێتە نێوانیان.پڕكردنەوەیان ,لەلایەن خوێنەرێكی ئاساییەوە,كارێكی ئاسان نییە چونكە ئاستی ڕۆشنبیری وتێگەشتنی خودە سروشتییەكان،بەشێوەیەكی گشتی, بۆ شتەكان لاوازە كەهاوشێوەی خودێكی وەك ڕۆمانسیزم نییە. لەهەمان كاتدا ڕۆمانسیزمەكان،بەهۆی كەڵەكەبوونی بازنە مەعریفی وئەزموونی وڕۆشنبیریەكانیانەوە،توانای دەستنیشانكردنی دیاردە ناشرینەكانی كۆمەڵگەیان هەیەو لەهەوڵی ئەوەشدان كەڕاڤەشیان بكات وچارەسەرێكی گونجاو وكۆتایی وئایندەییان بۆ بدۆزێتەوە. بەمەش ڕۆمانسیزمەكان پێدەنێنە قۆناغی ڕۆماڵكردن وبەدەرخستنی زانیارییەكان كە ئەم زانیاریانە لای تیًكرای خود وخەڵكی ئاشكرا نییە بەڵكو زۆریش دوورە.ئەم بۆشاییانە مۆتیڤێكی ووزەبەخشە بۆ تیكشكانی گوتار وداخوازییەكان. گَۆران بەرامبەر بەئافرەت وخۆشەویستی شكستی هێنا چونكە لەلایەكەوە بەدوای ناوەڕۆكێكی  ئایدیاڵیزمیدا دەگەڕا كەبەرامبەرەكان لێیان زەوتكردبوو,بەو پێیەی بەرامبەرەكان، بەنموونەی ئاغا ودەرەبەگ، هەمیشە لەهەوڵی بەدەستهێنانی كەرەستە میتریالیزمەكاندا بوون وئایدیاڵیزمی ژیان لەبەرژوەندیان نەبوو. لێرەشەوە ململانێكان لەنێوان من وئەو دەست پێدەكات كەبۆ زەمەنی گۆران قورسایی هاوسەنگییەكان لەبەرژەوەندی ئەوی بەرامبەری ئاغاكاندا بوو,چونكە هێز ودەسەڵاتی ئاغا گەلێك زیاتر وگەورەتر بوو لە ئایدیالیزمەكەی شاعیر.تەنانەت هێزێكی دەسەڵاتی گەورەتر بەنموونەی داگیركەر هەمیشە ولەبەرژەوەندی خۆیان پشتگیریان لەئاغا ودەرەبەگە كۆیلەكانی خۆیان دەكرد.بۆیە گۆران ێكی بێبەشكراو,ناچارە, وەك مەجنوون بەرەو كەژوو دەشت و بیابان هەڵبێت:
                                 لەتاوی فیرقەتی یارم دلًم دایم پەرێشانە
                                 وەكو مەجنونی حەی وێڵی كەژو دەشت و بیابانم
یان ئەوەتا هەمیشە بەدوای جوانییە نموونەیی وبێ وێنەكاندا دەگەرێت كەبۆتە وێنەیەكی داخراوی نەبینراو.دەستكەوتنی ئەم وێنەیە,بەشێوەیە واقیعییەكەی,كارێكی مەحاڵ بوو.لێرەدا تەنها ڕێگەیەك كەلەبەردەم شاعیردا مابوبێت خەیاڵ بوو.جۆری خەیاڵەكە ودووبارەبوونەوەیان بە شێوە نالۆژیكەكەی هۆكارێكە بۆ چوونە نێو وەهمەكانەوە :
              لە ژێر ئاسمانی شینا ،
             لە پاڵ لووتكەی بەفرینا
                  كوردستان گەرام
             دۆڵاو دوڵ پێوام ،
             نە لەشار و نەلە دێ‌
             نەمدی كەس 
             وەك تۆ جوان بێ‌
             تۆیت و بەس
لەلایەكی ترەوە,خراپی داب ونەریت هۆكاریكی تری تێكشانی بابەتەكان بوو.بەمەش شاعیرە ڕۆمانسیزمەكان,بەشێوەیەكی گشتی, بەرامبەر بەداخوازیەكان دەتۆرێن وبەڵكو دووردەكەونەوە لەپروسەی واقیع,چونكە بەپێی نەخشەی ململانێكان جیاوازییەك هەیە لەنێوان چوارچێوەی خەیاڵ وچوارچێوەی سەركردەیی,یان چوارچێوەی سۆز وعەقڵ,كەئەمەی دواییان دەكەوێتە نێوان هەردوو جەمسەری عەقڵ و كەسیەتییەكی كراوە كەڕۆمانسیزمەكان دژایەتیان هەیە لەگەڵ ئەم دوو چەمكە.بەمەش لە لایەكەوە كەسێتی ڕۆمانسیزم چێژ ومەیلەكانی بەلای خەیاڵدا دەچێت نەك واقیع,كەڕەنگە هەندێك جار پێویستی بەسەروی ئەم خەیاڵەشەوە بێت، بەو پێیەی خەیاڵەكە بەهۆی گەمارۆی زیاد لەپێویستی ڕیاڵیزمەوە بە كارەكانی خۆی هەڵناسێت هەروەك گۆڕان دەڵێت :
هەر چەن ئەكەم  ئەو خەیاڵەی پێ ی مەبەستم        بۆم ناخرێتە ناو چوارچێوەی هەڵبەستم .
لەهەمان كاتدا، بەهۆی كاری دووركەوتنەوە وبێبەشبوون، گۆران هەستەكانی ناسك دەبنەوە ودواتر،وەك پرۆسەی كار وكاردانەوە یان هاوسەنگی بابەتی ،تەنها پشت بەخەیاڵ دەبەستێت و فرمێسكەكان لەناخەوە هاژەیان دێت , كە تیًكڕای خەڵكی توانای تێبینی وبینینی ئەم دۆخەیان نیە :
                            پایز پایز 
                         بووكی پرچ زەرد
                        من مات تۆ زیز
                         هەردوو هاودەرد 
 لەلایەكی تریشەوە هەڵگری عەقلێكی ئایدیاڵیزمی بزێو توانای سەركردایەتی وبەرێوەبردنی پرۆسەكانی هەیە.بەمەش هەلێك لەبەردەم ڕۆمانسیزمەكاندا هەڵدەكەوێت تا بتوانن بچنە نێو چوارچێوەی كەسێتی عەقل وكەسێتی داخراوو وگۆشەگیری كەدەرئەنجامەكەی دروستبوونی كەسێتییەكی بیرمەندە.بەمانایەكی ڕوونتر،خاوەن كەسێتییە ڕۆمانسیزمەكان لەپاڵ سۆز وخەیاڵەكەیاندا،پەنا بۆ عەقڵ دەبەن.سەرچاوەی ئەم عەقڵەش دۆزینەوە ودەستنیشانكردنی مەسەلە وشتەكانە تەنانەت بەكەموو كوڕییەكانیشیەوە.بەمەش ڕێژەی بیركردنەوەی ڕۆمانسیزمەكان ،بەرامبەر بەتاكەكانی تر،ڕێژەیەكی نموونەییە.هەر ئەم جیاوازییە گەورە و بێ‌ سنوورەیە كەوای كردووە تێكرای خەڵكی وەك شێت مامەڵە لەگەڵ ڕۆمانسیزمەكاندا بكەن.ئەم بۆ چوونە ئەوە دەگەیەنێت كەڕۆمانسیزمەكان بەدەرنین لەڕەهەندە مەعریفی و عەقلییەكان بەوپێیەی ئەم ڕەهەندە بزوێنەرێكی ئەكتیڤە بۆ تیگەشتن و كۆكردنەوەی وێنەكان كە ئەم بۆ چوونە پێچەوانەی هەرە زۆری ڕەخنەگرانە لەكاتێكدا ئەم ڕەخنەگرانە جەخت لەسەر سێكوچكەی سۆزو خەیاڵ و بزێویی دەكەن، بەمەش عەقل دەچێتە دەرەوەی بازنە. بۆ نموونە، هەر گۆران لە شیعری "گوڵی خوێناوی"دا، لەپاڵ هەڵچوونە سۆزدارییكەی، ئەو هەستەی لادروست بووە كەسەرچاوەی كێشەكە خۆی لەبازنەی چینایەتیدا دەبینێتەوە.لەهەمان كاتیشدا ئاگاداری سروشتی تاكی خۆی وبەرامبەرەكانە بەئاغا ودەرەبەگ ودەشزانێت هاوسەنگییەكان لاسەنگن یان چەوتن.لێرەدا،لەپێناو خوڵقاندن وگەراِنەوەی هاوسەنگییەكان،شاعیر پەنا بۆ دۆخێك دەبات كە بۆ ئەو زەمەنە لای تێكرای خەڵكی شتێكی سەیر بوو ،ئەویش بریتییە لە خۆبەخت كردن لەپێناو دڵداری وخۆشەویستیدا :
                                     باغچەی پاشا لەو بەر ئاوە
                                    خێڵی دوشمن دەورەی داوە
                                     ئەڕۆم : ڕێگام لێ گیراوە
                                     ناڕۆم چاو كاڵ لێم تۆراوە
                                     -----   -----  -----
                                     هەی هاوار ! تفەنگی دوشمنیش پێكاتی ؟
                                    ڕاكشێ تاوێ سەر بنێرە سەر ڕانم
                                     با بگریم بۆ دڵێ بۆ گولێ دۆڕانم
بەپێی گریمانەش، ئەو هەستەی لادرووست بووە كەلەبازنەی ململانێدا شكست بەدەست دەهێنێت، چونكە لەلایەكەوە  پاڵەوان لەجۆری بەكێشەیە (الاشكال)، لەلایەكی تریشەوە ، وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا ،ئەم پاڵەوانە ئەو  ڕاستیەی لادروست بووە كەهێزی بەرامبەر گەلێك گەورەتر وزیاترە.لەگەڵ ئەمەشدا، بەهۆی كاری پێشبینیكارییەوە ، ئەو هەستەشی لادروست بووە كەئایندە لەبەرژەوەندی خۆیدایە. لەشیعری  "بووكێكی ناكام " دا دوای ئەوەی هەرەس بەخودی بكەری شاعیر دەهێنن،وێنەی ئایندەی خۆیمان لەتاكێكی تردا بۆ دەستنیشان دەكات ودەڵێت ئایندەی سۆزداری وخۆشەویستی لەدەست نموونەی ئێمەدایە ودادپەروەری ،جارێكی تر، جوڵەی تێدەكەوێت وبەكاری ئاسایی ویاسایی خۆی هەڵدەسێتەوە:
  لەبەر دەرگای چاوی رەشا بلەرزێ وبڵَێ                 دەستی زۆردار سەد سەر ئەكا، ناگاتە دڵێ
لە شیعری" قالە مرد"دا،دوای ئەوەی پاڵەوان،لەڕێگەی دوژمنانەوە،شكستی پێدەهێنن وشەهیدی دەكەن ،گۆران ئەو هەستەی لادروست بووە كەئایندە بەگەورەیی ولەبەرژەوەندی هاورێیان وهاوشێوەكانی پاڵەواندایە: 
بەڵام قالەی گیان ، قالەی دروستی                     هەرگیز وون نابێ لە باغچەی هەستی
یادی گەورەیی و شیرینی و چاكی :                       بەڵگەی مانە بۆ ژیانی پاكی
لەمەش زیاتر ،گەر هۆشیارانە بڕوانینە ئەو دەقانەی كەدەرئەنجامی كەسێتی خەیاڵی وداخراو وبیرمەندە كەبەدوای واقیعێكدا دەگەرێن ئەوا هەر زوو دەگەین بەو ڕاستیەی كەخاوەنەكانیان هەمیشە،وەك خولیایەك،سەرقاڵی گەراِن ودۆزینەوەی مەسەلە وشتەكانن كەلەڕێگەی بیركردنەوەكانەوە دەتوانرێت چارەسەری گونجاویان بۆ بدۆزرێتەوە .بۆنموونە پێغەمبەری مەزن، بەپێی سیاقە مێژووییەكان،هەمیشە لەبیركردنەوەدا بوو كەچۆن ئەم گەردوونە دروست بووە وخاوەنەكەی كێیە!لەهەمان كاتدا بەكاری  بەراووردەكاری هەڵدەسا لەنێوان كارنامەی خاوەن گەردوون و ئەو بتانەی لەكەعبەدا قەتیسمابوون.بەمەش گەیشتبووە ئەو یەقینەی كە ئەم گەردوونە بەم بەردانە ئەنجام نەدراون. لەپێناو بەرجەستەكردنی ئەم جۆرە بیركردنەوانە ڕووی لەسروشت كرد.سروشتیش مەڵبەند وچەقی بیركرنەوەكانە. بەمەش لایەكەوە,وەك سەرەتا ودەستپێكێك بۆ نامەكەی,دووركەوتنەوە وگۆشەگیری هەڵبژارد.لەلایەكی تریشەوە ڕۆژانە ڕیژەی  سۆزی بۆ گەردوون وخاوەنەكەی لەگەشە وزیادبووندا بوو. لەم ساتە وەختەدا خەیاڵە بەرفراوان وقوڵەكان بزوێنەری بیركردنەوەكان بوو.لێرەدا جێگەی خۆیەتی كەكەسێتی پێغەمبەران بەگەشتی جودا بكەینەوە لەكەسێتی شاعیران. قورئانی پیرۆز ئاماژەی بەوە داوە كە پێغەمبەری مەزن (د.خ) شاعیر نییە.خودا دەفەرموێت"وما علمناە الشعر وما ینبغی لە"، بەڵام وردەكاریەكانی خستوتە سەر فەیلەسوف وبیرمەند وڕەخنەگران.پێغەمبەران چاودێرایەتی ووردی یاسایی ودەستووریان لەسەر بوو كەكارنامەی ئەم كارە بەخەیاڵ ئەنجام نادرێت بەڵكو دەچێتە نێو بەرنامە عەقڵییەكانەوە.هەر لەبەر ئەمەش بوو بچوكترین هەڵە توڕەبوونێكی خودایی لێدەكەوتەوەئەوەتا قورئانی پیرۆز گازندەی خۆی بۆ بێغەمبەر(د.خ) نیشاندا لەكاتێكدا ئەم پێغەمبەرە وەك پێویست ریَِزی لەنابینایەك نەگرتووە.قورئان دەفەرموێت " عبس وتولی أن جا‌وه اڵاعمی" .بەڵام شاعیران،بەهۆی دەسەڵاتی عەفەوییەت وخەیاڵەوە ،خۆیان سنووردار ناكەن بەچەمك وڕەهەندە عەقڵییەكانەوە كەڕەنگە ئەم سنووردارنەكردنە هۆكارێك بێت بۆ گۆڕینی ئاڕاستەكان لەڕووی فیكر وسیاسەتەوە.لەهەمان كاتدا هۆكارێكیشە بۆ خوڵقاندنی هەڵەكان كەلێرەدا یاسایەك نییە لێپرسینەوەی لەگەڵدا بكات ئەویش بەپێی ئەو ووتەیەیی  كەدەڵێت : ((یجوز للشاعر مالا یجوز لغیره)) واتە، شاعیر دەسەڵاتی تەواوی دەربڕینی هەیە بەدەر لەسانسۆرەكان.بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا,هێزی شاعیران ودیدی بیركردنەوەیان چەند ئەكتیڤ بێت، ئەوا ئەم هێزە هیشتا توانای بەڕێوەبردنی بازنەی سەركردایەتی نییە.گەر سەركردایەتیشی كردبێت بە نموونەی شاعیر ابن المعتز (861- 909ز)  ئەوا لەماوەیەكی زۆر كورتدا، كەتەنها شەو ڕۆژێكی خایاند ،هەرەسی هێناوە ونەیتوانیوە كارنامەكانی لەچوارچێوەی سەركردایەتیدا جێ‌ بەجێ‌ بكات.تەنانەت ئەوانەشی كەپێشەنگ ودامەزرێنەری ڕێباز وژانرێكی ئەدەبی بوون ئەوا كارنامەی ئەمانیش,بەپێی گۆڕاكارییە سۆسیۆڵۆژی وفیكری ومەعریفییەكانی زەمەن,بۆ ماوەیەكی دیاریكراو بڕی كردووە. بەڵام پێغەمبەران ،بەهۆی هێزی لەڕادەبەدەر وبازنەی سۆسیۆڵۆژی  وبیرمەندییەوە، توانیویانە خۆیان لەسەرجەم چوارچێوەكاندا ببیننەوە وتەنها خۆیان نەبەستنەوە بەسێكوچكەی سوز وكەسێتی داخراو وخەیاڵ كەبۆ چەندین ساڵ پەنگیان  خۆاردبوەوە، دواتر تەقینەوەی لەجۆری شۆڕش دروست كرد كەدەرئەنجامەكەی بریتی بوو لەچوونە ژورەوەی سێكوچكەی بەرامبەری سۆز وكەسیەتی كراوە و عەقڵ. بەمەش گۆڕانكارییەكان ئەنجامدران.لەهەمان كاتیشدا گوتاری تەقینەوەكە سەركەوتنی بەدەست هێنا.دواتریش ئەم پێغەمبەرانە بە نموونەی پێغەمبەری ئیسلام ( د.خ ) توانی ڕۆڵی سەركردەیەكی نموونەیی بۆ نامە وگوتارەكانیان ببینێت.لەوێشەوە شەریعەت و دەستوور بوون بەبنچینەی كاری ئەم سەركردەیە. بەمانایەكی تر سێكوچكەی دووەم  (سوز وكەسییەتی كراوە وعەقل) تەواوكەری سێكوچكەی یەكەم بوو،بەمەش پێغەمبەران توانیان، لەیەك كاتدا,كەسانێكی سۆشیاڵی وبیرمەند وخاوەن هەست وبیركردنەوە درێژەكان  وسەركردەیەكی سەركەوتوو بن.بەڵگەی سەركەوتنەكەش,بەردەوامی ومانەوەی نامە وگوتارەكانیانە.بەڵام شاعیران,وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا, بەپێی قۆناغە ئەدەبییەكان یان ڕێبازییەكان هەوڵی خۆیان داوە ونامەكانیان بۆ ماوەیەكی زەمەنی كاریكردووە دواتر بەهۆی ڕێبازێكی تر وگوشارەكانی زەمەنی ئەو ڕێبازە كۆتایی بە كارنامەكەی هاتووە . جگە لەمەش لە نێو زەمەنەكانی خۆیاندا كاریگەرییەكان، بە پێی ڕێژە ،جیاوازیان تێدا  بووە ، كەڕێكەوتووە هەندێك لەنامەكان سنوورەكانی خۆیان بەباشی تێنەپەڕاندبێت هەروەك چۆن پەرناسییەكان  یان داداییەكان لەنێو ئەدەبی كوردیدا جێگای نەبۆتەوە.بەمەش نامەی ئەو دوو ڕێبازە ئەدەبییە بەشێوەیەكی گشتگیری نەهاتە پێش چاو خوێنەری كوردەوە. ڕیالیزمە كوردەكان هەوڵێكیان دا بۆ ڕزگار بوون لەپرنسپی سۆز وخەیاڵ وگۆشەگیری وتوانیان تێكەڵ  بە تاكەكان بن ئەویش لەپێناو تێگەیشتنی بنەماكانی ژیانی هاوچەرخ لەڕووی فیكری وئایدیۆڵۆژی ومەعریفییەوە،بەڵام ئەم هەوڵە لەلایەكەوە پێویستی بەئەزمونێكی حوكمی ئایدیالیزمی بوو،لەلایەكی تریشەوە پێویستی بە هەناسەیەكی قوڵی زەمەنی یان فیكری بوو . واتە پێویست بوو قۆناغەكانیان بەشێوەیەكی سروشتی ببڕیایە نەك لەجۆری كەرنەڤاڵیەكەی باختین كەلە چركە ساتێكدا ڕۆڵەكان جێگۆڕكیان پێ دەكرێت وژمارەیەكی ناشایستە دەبێتە سەركردەیەك وژمارەیەكی شایستەش دەبێتە كۆیلە هەروەك لەبەشێك لەچیرۆكەكانی هەزارو یەك شەوەدا بەدی دەكرێت .پێغەمبەری ئیسلام  ( د.خ) هەر لە منداڵیەوە هەتا چل ساڵی سەرقاڵی بیركردنەوەكان بوو .لەو نێوەندەدا توانی بەتەواوی لەدۆخەكان نزیك بێتەوە ولێیان تێبگات ودواتر بڕیاریان لەسەر بدات .ماوەی پێغەمبەر  بوونەكەشی نزیكەی بیست وسێ ساڵی خایاند كە لەو ماوەیەشدا تەواو بەرجەستەی كارنامە ئاینی وسۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكرییەكانی كۆمەڵكگاكەی خۆی كرد.بەڵام لای شاعیرەكان ،بەتایبەتی شاعیرە كوردەكان, بەهۆی گۆڕانكارییە خێراییەكانی زەمەنەوە، نەفەسەكان زۆر كورتن، تەنانەت لەڕێبازێكەوە بۆ ڕێبازێكی تر جیاوازی زەمەنییان هەیە وەك ئەوەی زەمەنی كلاسیزم فراوانتربێت لەزەمەنی ڕۆمانسیزم.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەئایدیای هەر ڕێبازێك بۆ زەمەنێكی دیاریكراو دەگونجێت,دواتر ڕێبازێكی تر دێت وكۆتایی بەڕێبازەكەی پێشوو دەهێنێت.لەپاڵ ئەمەشدا,كۆكردنەوەی چەندین ژمارەی سەركردایەتی لەیەك بازنە وكارنامەدا هۆكارە بۆ خوڵقاندنی كێشەكان وداڕمانی گوتار وپڕۆسەكان، چونكە هەریەكەیان دەیەوێت دەسەڵاتێك بێت كەلەنێو ئەم دەسەڵاتانەدا ململانێ ودژایەتی هەیە كەئەنجامەكەی سڕینەوەی گوتارەكانە وگەڕانەوەیە بۆ خاڵە سفرییەكەی جیرار جینێت .هەر لەبەر ئەمەشە ئەم گەردوونە تەنها پێویستی بەیەك دەسەڵاتە. قورئان دەفەرموێت" لو كان فیهما الهە الا الله لفسدتا".تەنانەت هێزی پێغەمبەرانیش بەرامبەر ئەم تاك ودەسەڵاتە جیاوازە ویەكسان نیە، چونكە ئەمان تەنها لێرەدا دەبن بەگەیەنەر ونێنەر وئاڕاستەكەر . لەلایەكی تریشەوە كەسێتی سەركردایەتی خاوەن گوتارێكی گشتگیر وسەقامگیرییە.كارەكانی لەڕێگەی خۆڕسكی وعەفەوییەتەوە پێ ئەنجام نادرێت، بەڵام شاعیران، بەجیاوازی ڕێباز وئایدیۆڵۆژیا,چەمكی عەفەوییەت دەیانبات بەرێوە.عەفەوییەت بەرامبەر ئایدیاكان یان بەرامبەر ڕووداو وبابەتەكان. بۆ نموونە، شاعیرێكی گەورەی وەك شێركۆ بێكەس,پێش كۆچەكەی,نەیتوانی لەئاست ئەو ڕووداوانەی سلێمانی دا بێدەنگ بێت. هەڵوێستەیەكی عەفەویی  یان سۆزێك شاعیری جوڵاند بەرەو چەندین وێنەی كاریگەر گەرچی لەناخدا سەرچاوەی ئایدۆلۆژیاكەی ئەمەی پێ قایل وخۆش نەبوو! بەمەش عەفەوییەت سنوورەكانی ئایدیا دەبەزێنێت وپێدەنێتە قوناغێكی  تری جیاواز گەر بۆ ماوەیەكیش بێت. ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەكەسێتی سەركردایەتی نابێت پاشكۆی ئەم وئەو بێت، بەڵام لەزۆربەی هەرە زۆری شاعیراندا ئەم پاشكۆییە، بەهۆی كاری پەیوەستبوون بەسەرچاوەیەك،یان بەرژەوەندییەك, بەدی دەكرێت وەك ئەوەی  پاشكۆی ڕێبازێك یان فەلسەفەیەك  یان   ئایدۆلۆژیایەك بێت.
لەپاڵ هەموو ئەمانەشدا، لەپێناو بەسەرخستنی پرۆسەیەكی سەركەوتوو یان كەسێتیەكی گونجاو ومەعقول دەشێت هەماهانگیەك، وەك كارێكی تەواوكاری،لەنێوان خانەی چوارچێوەكەدا دروست بكرێت. بۆنموونە دەسەڵاتی سیاسی سەرقاڵی ئیش وكارەكانی خۆی بێت.  سەكتەرەكانی تریش پێویستە بەهەمان شێوە ڕەفتار بكەن . بەمەش بەدیموكراسیكردنی مەسەلە وشتەكان بەدەردەكەون  ودەسەڵاتەكان،بەشێوەی ریَِكەوتن یان ڕێنما ویاساكان، دابەش دەبن،بە بێ ئەوەی بەرلێكەوتنێك ڕوو بدات لە نێوانیاندا.بەم جۆرەش گوتار لەدایك دەبێت كەئێمەی كورد زۆرمان ماوە تا ئەم جۆرە گوتارە دروست بكەین.