كار وكارنامەی نووسەرانی كورد

   پ.د.زاهیر لەتیف كەریم                                                                                                                     

كار ،جۆرایەتی كەسێتی نووسەران دەستنیشان دەكات ، تا بزانرێت جیاوازی پیشەیی ئەم كەسێتیانە لەگەڵ ئەوانی  تردا چییە و چۆنیش خۆیان لەیەكتری یان ئەوانی تر جودا دەكەنەوە !  یان هۆكاری دروستبوونی ئەم كەسێتییە چییە و ئەو كارنامانە چین كە پێویستە كاری لەسەر بكات،  یان هێمای پیشەیی ئەم كەسێتیانە خۆی لەچیدا دەبینێتەوە ئەمانە و چەندینی تر.
كارنامە،بریتییە لەو ئەركە ڕۆشنبیری و مەعریفی و فیكری و ئایدیۆلوژیانەی كە ئەم كەسێتییە پێی هەڵدەسێت. نووسەران بە تایبەتی لە كوردستان پێویستە لە یەك كاتدا چەند كارنامەیەكی جیاواز لە خۆ بگرن تا بتوانن ستراتیژیەتی هێما و پیشەكەی خۆیان ئاشكرا بكەن وئەو ستراتیژییەتە نامۆ نەبێت بە كارەكەی،یان بەوانی بەرامبەر.
سەرەتا ئەوەی نووسەران جودا دەكاتەوە لەوانی تر بابەتی پسپۆری بوونە بە دیاردە ئەدەبی و شیعری و فیكری و هونەرییەكان. كۆمەڵگا ، بە گشتی ، پێویستی بە سەرجەم جومگەكانی ژیانە وەك سیاسەت ، ئابووری ، وەرزش ، تەلارسازی ، تەكنەڵۆژیا ، ئەدەب و هونەر ...هتد. ڕۆشنبیریەتی ئەدەب و هونەر ، بێگومان كلیلێكی هەرە بەنرخی عەقڵی مرۆڤە تا بتوانێت لەڕێگەی بۆچوونەكانیەوە كۆدی بابەتەكانی تر بكاتەوە یان بە كاری ئاسانكاری هەڵسێت . هەر بۆ نموونە ، سیاسەتی فەڕەنسا لە چەرخی حەڤدە و هەژدە و نۆزدە زۆر پشتی بە نووسەران و شاعیران بەستبوو ، تەنانەت ئەوانەی كە شۆڕشی فەڕەنسیان بەرپا كرد ئەدیبان و نووسەران بوون. لەئێستای ئەمریكادا سیاسەت بە گشتی و سیاسەتی ئەمریكا بە تایبەتی سودێكی باش لە بۆچوونەكانی چۆمسكی وكەسانی تر دەبینێت. شیعر سەرچاوەی ڕۆشنبیریەتی عەرەبی پێش ئیسلام بوو ، هەر بۆیە شاعیران كرانە زمان حاڵی خێڵەكان ، بەڵكو لەوەش زیاتر ڕاوێژكاری سەرەكی خێڵەكان بوون. گوتارە فیكری وسۆسیۆڵۆژییەكانیان لەچامە هەڵواسراوەكاندا بەتەوای ڕەنگیان داوەتەوە،تەنانەت بۆتە بەردی بناغەی فیكری عەرەبی.جارێكی تر، لای فەڕەنسییەكانی چەرخی ( 16-19)  یانە ئەدەبیەكان ڕۆڵی دامەزراوە ڕۆشنبیری و فیكری و حیزبیەكانیان دەبینی و هەر لەوێشەوە گوتارەكان بەرە و زۆربەی ووڵاتانی ئەوروپا و جیهان دەڕۆشت و بووە سەرچاوەیەكی مەعریفی و ڕۆشنبیری هەرە بە نرخ بۆ مرۆڤایەتی. كەواتە ئەركی نووسەر وادەخوازێت خۆی جودا بكاتەوە لەوانی تر بەو پێیەی هێزە سەرەكیە فیكری و مەعریفیەكان لەنووسەرانەوە سەرچاوە دەگرێت ودواتر وەك كارێكی ئایدیۆڵۆژیایی یان كاریگەریی دەچێتە نێو تاكەكانەوە لەوێشەوە دەبێتە دەسەڵاتێكی سەربەخۆی فیكری بۆ هەمووان بەجیاوازی جێگە ونەتەوەوە.بەمەش خوڵقاندن وڕۆڵی نووسەر پێویستیەكی ڕۆشنبیری و فیكری و ئەخلاقیە ، ناكرێت فەرامۆش بكرێت ، چونكە هەر لە دێر زەمانەوە ، یاساكان ، سەركردەكان ، بۆچوونی نووسەرانیان بە هەند وەرگرتووە و كاریشیان لەسەر بۆچوونەكانیان كراوە. سەرچاوەكان ئەوە دەسەلمێنن ، كە زۆر جار نووسەران یان شاعیران توانیویانە ڕژێمێكی فیكری یان سیاسی یان ئاینی بگۆڕن. هەر لەبەر ئەمەش بووە هەمیشە نووسەران جێگەی مەترسی دەسەڵات بوون . نموونەشمان بۆ ئەم بۆچوونە المتنبی و ابونواس و بشار و ابن المقنع وبێكەس ودیلان و كامەران و شێركۆ ولەتیف هەڵمەت  . . . ، ئەم ترسەش لەكاتێكدا ئەنجام دەدرێت كە نووسەران بەم كارنامانەی خوارەوە هەڵسن لەوانە :
یەكەم : بیناكردن :
 ڕۆشنبیران و نووسەرانی كورد هەمیشە ئەو ڕاستییەیان لا دروست بووە كە دەسەڵاتی سیاسی بەبێ دەسەڵاتەكانی تر جێگەی مەترسییە و ئەنجامەكەشی داڕمانی ژێرخانی سۆسیۆڵۆژیا وسایكۆڵۆژیا  و ئابوری  و فیكرییە . یۆنانی كۆن هەر زۆر زوو ئەو بۆچونەی لا دروست بوو ، كە پێویستە مەڵبەندێكی ڕەخنەیی و عەقڵی و لۆژیكی دروست ببێت تا سیاسەت بە شێوەی تاكگەرایی بوونی خۆی نەسەپێنێت بەسەر تاكەكاندا. نووسینەكانی سۆكرات و ئەفڵاتۆن و ئەرستۆ و ئەسخیلۆس و سَوفۆكلیس بەربەستێك بوون لەبەر دەم ڕژێمی حوكمی ئەوسا. لە ئەدەبیاتی عەرەبیشدا شاعیرانی وەك حسان و عبدالله و كعب ، هاندەرێكی باشی پرۆسەی ئاینی ئیسلام بوون ، تەنانەت توانیان جوانی شیعری پێش ئیسلامیش بپارێزن و لە فەوتان ڕزگاریان كەن. شیعر لای ئەمانیش بووە كارێكی پەیوەستێتی و بەرەنگاری و فیكر و ڕۆشنبیریەت. پێغەمبەریش ( د . خ ) پشتگیری تەواوی لێكردن ، چونكە لەنزیكەوە ئەو ڕاستیەی لا دروست ببوو كە ئاینەكە وەك كارنامە پێویستی بە ڕۆشنبیریەت و مەعریفیەتی دەقە شیعرییەكانە بە تایبەتی ئەوانەی كە لە ڕووی فیكرییەوە دراوسێیەتیەكیان لەگەڵ ئاینەكە دروست كردبوو . خەلیفە و ئەمیر و سوڵتانەكان ، تەنانەت مەلیك مەحمودی ئێمەش دوورە پەرێز نەبوون لە بازنە ئەدەبییەكان ، یان بۆچوونی نووسەران. كەواتە ، ئەدیبان و شاعیران و نووسەران هەمیشە مەڵبەندێكی كاریگەری زانیارییەكان بوون بەوپێیەی هێزەكانیان،لەڕووی مەعریفەت وڕۆشنبیرییەوە، هێزێكی نموویەیی بوون ولەوێشەوە بەها زاڵە جوانەكان بەدەردەكەون. هەر لەبەر ئەمەشە ، كۆمەڵگای كورد لە سەرەتای حەفتاكانی سەدەی رابردوو بیری لە بیناكردنی مەڵبەندێكی ئەدەبی و فیكری و ڕۆشنبیری كردەوە بە نێوی "یەكێتی نووسەرانی كورد" ، گەرچی كارەكە بە بەراوورد لەگەڵ جیهانی دەرەوە ، جۆرە دواكەوتنێكی بە خۆوە بینی . دیارە ئەمەش لە لایەكەوە لە پێناو دروستبوونی دەسەڵاتێكی ڕۆشنبیری و مەعریفی سەربەخۆ ، لە لایەكی تریشەوە بتوانێت چاودێرییەكی ڕەخنە ئامێز بێت بەسەر دەسەڵاتەكانی ترەوە بە تایبەتی دەسەڵاتی سیاسی . ئەم كارەش بە لای ئێمەوە دوو ئامانجی سەرەكی هەبوو :
1- بەشارستانیەتبوون وبەڕۆشنبیرییەتبوونی كۆمەڵگای كوردی لە قۆناغی مێژووی نوێدا تا لەوێوە زانیارییە ڕەخنەیی وئەدەبی وفیكری وسۆسیۆڵۆژییەكان ببنە دامەزراوەیەكی مەعریفی بۆ هەمووان بەبێ جیاوازی فیكر وئایدیاوە. 
2 - بەشداریكردن لەپرۆسەی ژیان بەوپێیەی سیاسەت بەتەنها ناتوانێت كارەكانی كۆمەڵگا و مەدەنیەت و ڕۆشنبیریەت جێبەجێ بكات. هەر لەبەر ئەمەشە كارنامەی نووسەران پێویستە كارێكی هەڵچوونی و عەفەوی نەبێت بەڵكو رێكەوتنێك یان كاریگەری پرۆسەیەكی گشتگیری رۆشنبیریەتی لە پشتەوە بێت هەروەك چۆن یەكێتی نووسەران لەسەرەتای دامەزراندیدا توانی بوێرانە بۆچوونەكانی رژێم ڕاڤە بكات و بە كۆڕ و سیمینار و نووسینەكانیان فۆبیایەك لە ویژدانی ئەو رژێمەدا دروست بكەن . ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە لە زەمەنی رابردوودا گوتارێك هەبوو هەموومانی لە بازنەیەكدا گرێ دابوو كە بە داخەوە ئەمڕۆكە ئەو جۆرە گوتارە،لەلایەن دەسەڵاتەوە، لە یاد كراوە یان پشت گوێ خراوە،یان باشتر وایە بڵێین كاری جدی لەسەر ناكرێت.
دووەم : پەیوەستبوون :
 نووسەران ،وەك كارێكی پرۆفیشناڵی، باشتر وایە كار لەسەر پەیوەستبوونی نامەكانی خۆیان بكەن و ترازاندن یان لادانێك،بەهۆی زاڵبوونی جیهانی میتریاڵەوە، لە جۆری نێگەتف دروست نەكەن. واتە ، دووركەوتنەوە لەكاری پەیوەستبوون بەو ئایدیۆڵوژیا مەعریفی و ڕۆشنبیری و فیكریانە هۆكارێكە بۆ زاڵبوونی دەسەڵاتەكانی تر  بە تایبەتی سیاسی ، دواتر بە ئاشكرا بۆشاییە گەورەكان دروست دەبن.ئەمڕۆ،بەهۆی زاڵبوونی چەمكی سیاسییەوە، تێبینی ئەوە دەكرێت كەنووسەران جۆرە درزێكیان تێ كەوتبێت . هۆكاری ئەمەش،بەشێوە گشتییەكەی، لەلایەكەوە دابەشبوونی نووسەرانە بەسەر ئایدویۆلوژیا جیاوازەكان كە هەر یەكەیان بە لای خۆیاندا ڕای دەكێشێت . لەلایەكی تریشەوە ئەو نووسەرانەی كە دەكەونە دەرەوەی ئەو بازنانە ، كە ئەمانیش دەسەڵاتەكانیان دیاریكراوە لە نێو كاری هاوسەنگیەكاندا ، گوێیان لێ ناگیرێت. بێگومان ئەمەش جۆرە مەترسییەك لەسەر گوتارە سەرەكیەكان بەگشتی و بازنە مەعریفی و ڕۆشنبیریەكان بە تایبەتی دروست دەكات ،كە ڕەنگە نەتوانرێت لە ئایندەدا ، وەك بازنەیەكی گشتگیری ، خۆیان بە دەرەوە بناسێنین ، یان دەنگی دەرەوە قایل بكەن بەوەی كورد خاوەن فیكر و ئایدیا و بۆچوون و داهێنانن .لێرەدا یەكێتی نووسەران دەتوانێت ڕۆڵی كاریگەر وگرێدان لەنێوان ئەوانەی لەدەرەوە وناوەوەی فیكرە سیاسییەكان دروست بكات،بەڵكو بۆشاییەكان تێپەڕێنێت بەبێ ئەوی لاسەنگییەك لەهاوسەنگییەكەدا دروست بكات.بێگومان ئەمەش پێویستی بەپشتگیری دەسەڵاتەوە هەیە،بەتایبەتی لایەنە بەرپرسەكان. 
سێهەم : گرێدان : 
پێشتر ئاماژەیەكماندا بەگرێدان،نووسەران، وەك كار و پیشە و ئایدیۆلوژیا ، گەر گرژییەكی فیكری یان سیاسی لە نێو كۆمەڵانی خەڵكیدا بەدی كرد ، یان لە نێو گروپە فیكری و سیاسییە جیاوازەكان، ئەوا چاكترە بە كاری گرێدانی تاكە جیاوازەكان هەڵسن و بوار نەدەن بۆشایی لە نووسین و گوتارە سەرەكیەكاندا دروست ببێت. نووسەران ویەكێتی نووسەرانیش دەتوانن  ِرۆڵی بازاری عوكاز ببینن ئەویش بۆ كۆكردنەوەی سەرجەم خێڵە جیاوازەكان گەر چی ئەم خێڵانە هەمیشە خۆیان لە نێو ململانێ و گرژی و كوشتن و ڕاوناندا دەبینییەوە. بەمانایەكی تر، لەپێناو كۆكردنەوە و بیناكردنی بناغەیەكی مەعریفی سەربەخۆ لە كوردستان ،وەك نموونە،نووسەران باشتر وایە ڕۆڵی دادوەرێكی بێ لایەن ببینن چونكە پێناسەی میللەتەكە بەندە بە پێناسەی ِرۆشنبیریەتی گوتارەكانیانەوە. ئەدەبیاتی جیهان ئەمڕۆكە بە شانازییەوە دەڕوانێتە چامە هەڵواسراوەكان یان نوسینەكانی ابن سینا و ابن رشد و ابن قتیبە و ابو نواس و ابو تمام و الحلاج و الف لیلە و لیلە و كلیلە و دمنە و مەم و زین و شیرین و خوسرەو و شكسبیر و دانتی وكانت ...هتد ، چونكە هەر ئەمانە بوون كە توانیان گەشە بە عەقڵی مرۆڤایەتی بدەن ،یان چەمكی ڕۆِشنگەریان هێنایە نێو ئەدەبیات وڕۆِشنبیرییەتی جیهانەوە. 
چوارهەم / گەیاندن :
ئێمە لە ڕەخنەدا و بە تایبەتی لە بواری ئەدەبی بەراووردكاریدا لەبەر دەم سێكوچكەی : نێنەر و گەیاندن و وەرگرداین. پەیوەندی ئەم سێكوچكەیە ،پێویستە لەجۆری تەواوكاری بن، بەپێچەوانەوە گەر بۆشاییەك كەوتە یەكێك لەمانە یان زیاتر ئەوا پڕۆسە مەعریفی و فیكری و ڕَوشنبیرییەكان ئەنجام نادرێن. بۆ نموونە ، نێنەر ، گەر بە هێز بێت، بە نموونەی ئەدەبی ئینگلیزی – بەو پێییەی ئەدەبی ئینگلیزی خاوەنی چەندین ڕێباز و كەڵە نووسەر و شاعیر و فەیلەسوفن وەك شكسبیر ، شاعیرە ڕۆمانسیزم و میتافیزیك و ئێلیۆت و سیتۆل و ماسیۆ ئەرنۆڵد و چارڵز دیكنز و ئوسكار وچەندینی تر - ئەوا بەهای دەقەكانی لەو كاتەدا بەدەردەكەون كە لەلایەكەوە فاكتەری گەیاندن ڕۆڵێكی ئەكتیڤ و بزێو ببینێت. لەلایەكی تریشەوە وەرگر لەدەقەكانی ئەو ئەدەبە تێ بگات. بۆ ئەم مەبەستە، تاكی كورد،وەك نموونە، پێویستی بە ڕێنماییەكانی شكسبیر هەیە بەتایبەتی لەسەر بنەماكانی دراما و شانۆ . نووسەرانیش بەپێی پسپۆرایەتی خۆیان ئەركی گواستنەوەی ئەم رێنماییانەی بۆ تاكی كورد هەیە ولەهەمان كاتیشدا كارنامەكانیش خۆیان لە دەرخستن وفراوانكردن وڕەڤەكردنی زانیارییەكاندا دەبینێتەوە. 
پێنجەم : پەیوەندیكردن : 
ئەمڕۆ لەهەموو زەمەنەكانی تر، تاكی كورد پێویستی بە گەشەی مەعریفی و ڕووناكبیری و فیكری و ڕۆشنبیرییەكانە،بەدەرەكی ولۆكاڵییەوە. گەر ئەدەبی نەتەوایەتی چێژی لەچەقبەستوویی بینی ونەچێتە دەرەوەی بازنەی خۆی ئەوا بێگومان ئەو ئەدەبە لەلایەكەوە گەشە ناكات ،لەلایەكی تریشەوە بەرەو پووكانەوە دەچێت.لێرەدا ئەركی نووسەران بەتایبەتی ڕەخنەگران،جگە لەدەرخستن وفراوانكردن وگەیاندنی زانیارییەكان،بەپراكتیكردنی تیۆرەكانە تابتوانن ڕۆڵی پردێكی ڕۆشنبیری ببینن لەنێوان دوو جەمسەری ڕۆشنبیری جیاواز.وەرگێڕانیش بەهەردوو جەمسەرەكەی (لەلۆكاڵی بۆ دەرەوە ولەدەرەوە بۆ لۆكاڵی) وزەبەخشێكی كاریگەری گەیاندنەكانە.واتە مەرج نیە تەنها لەڕێگەی نووسین وڕەخنەكانەوە كاری گەیاندن ئەنجام بدرێت،بەڵكو وەرگێڕانیش بەشێك لەپڕۆسەی گەیاندن لەخۆ دەگرن.بەئاڕاستەیەكی تر،نووسەران بەشێوەیەكی گشتی پێویستیان بەئەزموونی خاوەن دەسەڵاتە ئەزموونگەراییەكانە كەئەم دەسەڵاتانە باشتر لەهێزە دەرەكییەكاندا بەدەردەكەوێت بەتایبەتی لەئەدەبە زلهێزەكاندا.لێرەدا جۆرە هەمانگیی وڕێكەوتنێكی مرۆڤایەتی دروست دەبێت بەبێ گوێدانە داب ونەریت وكلتوورە لۆكاڵییەكان.ئەدەبی بەراووردكاری گەرچی ئەدەبی نەتەوایەتی سنووردار كردووە بەوەی چوونە دەرەوەكان پێویستە سنووردار بكرێن ،بەڵكو ڕەچاوی بەشێك لەڕەهەندە ئاینی وفیكری وسۆسیۆڵۆژییەكانی كۆمەڵگا بێت.بەڵام ،لەگەڵ ئەمەشدا،چەمكی ئەزمونگەرایی ودیدگەرایی جیهانی وبابەتگەرایی توانای تێكشانی ئەم سنوورەی هەیە.بەمەش فۆبیای ئەدەبی نەتەوایەتی لەداب ونەریتەكانی كۆتاییان پێدێت .
شەشەم :بەهۆشیاریكردن : 
نووسەران لە سەرجەم حاڵەتەكاندا پێویستیان بەكاری هوشیاریكردنە ، هوشیاریی مێژوویی و ئەفسانەیی و پەروەردەیی و فیكری و ڕەوشتی . . هتد.لەم ساتە وەختەدا، بەئاشكرا هەست بەوە دەكرێت كەئاستی ڕۆِشنبیرییەت بەهۆی گوشارە لەڕادەبەدەرەكان بەرەو لاوازی دەچێت. هەندێك جار وێنەكان یان دەربڕینەكان یان زەمەنی دەقەكان تارماییەكی زۆریان لەسەرە و تاكەكان لە ڕووی زانیارییەوە ئاگاداری ئەو بازنانە نین. یان گوتارێك بە سادەیی دێتە بەردەم تاكەكان بەڵام لە بنچینەدا گوتارێكە پێویستی بە ڕاڤەكردنە چونكە ڕەنگە بەشێك لەو گوتارانە لەئێستا و ئایندەدا جێگەی مەترسی بێت بۆ تاكەكان یان بۆ گوتارە سەرەكییەكان.پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە.ڕەنگە هەر ئەم كردارەش بێت كە ڕەخنەی ڕۆشنبیری خوڵقاند لەكاتێكدا ئەم ڕەخنەیە بایەخ بەشتە سادەكان دەدات ودواتر گەورەیان دەكات.فراوانكردن وگەورەكردنی بابەتە زانیارییەكان پێویستیان بەچەمكی ئەزموونگەرایی ودیدگەرایی وهۆشیارییەوە هەیە .بۆ نموونە تاكی كورد،بەشێوە گشتییەكەی، هەتا ئێستا خوێندنەوەی بۆ (هەزار ویەك شەوە) وەك پێویست نەبووە ئەمە لەكاتێكدا ئەوروپاییەكان لەچەرخی هەژدەوە بایەخێكی زۆریان بەناوەڕۆك وتەكنیكی ئەم بەرهەمە ڕۆژهەڵاتییە داوە،بەڵكو كاری جدی لەسەر ناوەڕۆكەكانی دەكەن.دامەزراندنی ڕێبازی ڕۆمانسیزم كاریگەری ڕاستەوخۆی ئەم بەرهەمەی لەسەرە.تەنانەت خەیاڵە زانستییەكان سوودی تەواوی لەم بەرهەمە بینیوە.بەڵام لای ئێمەی كورد،ئەم سەرچاوە بەهێزەی داهێنان بوونێكی ئەكتیڤی نیە،بەڵكو ،شاعیران ونووسەران،وەك پێویست كاریان لەسەری نەكردووە.