ئەدەبی بەراووردكاری لەنێو كارنامەی پشكنین وچاودێریكردن وبڕیارداندا

 

پ.د.زاهیر لەتیف كەریم

ئەدەبی بەراووردكاری هەر لەزەمەنی دامەزراندنییەوە لەسەر دەستی نووسەر وئەكادیمی فەڕەنسی ئابیڵ فرانسیس ڤیڵمان (1790- 1870) كەیەكێك بووە لەمامۆستاكانی زانكۆی سۆربۆن تا دەگاتە هەوڵەكانی ڕێنییە ویلك وهێنری ڕیماكی ئەمریكی وجیڕمۆنسكی ڕووسی وسوزان باسنێتی ئینگلیزی خۆی لەچەندین ئامانج وپێناسەدا دەبینێتەوە وەك ئەوەی ئەم ئەدەبە بریتی بێت لەو:
- زانستەی كەلێكۆڵینەوە لەپەیوەندییە كاریگەرییەكانی نێو دوو ئەدەبی نەتەوایەتی یان زیاتر دەكات.
- زانستەی كەلێكۆڵینەوە لەپەیوەندییە مێژووییەكانی ئەدەبە جیاوازەكان دەكات بەجیاوازی زمانەكانیان.
- زانستەی كەئەدەبە نەتەواتییە جیاوازەكان بەئەرشیف دەكات ودواتر هەوڵدەدات دەستنیشانی كەسێتی ئەو ئەدەبانە بكات بەگەورە وبچووكەوە,لەهەمان كاتیشدا جوداكردنەوەیان لەیەكتری.
- زانستەی كەلێكۆڵینەوە لەدیاردە ئەدەبییە نەتەوایەتییە جیاوازەكان دەكات بەنموونەی دیاردە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وئاینی ومەعریفییەكان.
- زانستەی كەلێكۆڵینەوە لەگواستنەوە دەقییەكان دەكات,لەئەدەبێكی نەتەوایەتی بۆ ئەدەبێكی نەتەوایەتی تر.
- زانستەی كەلێكۆڵینەوە لەدراوسێتی ونزیكایەتیە لێكچوونییەكانی ئەدەبە نەتەوایەتییە جیاوازییەكان دەكات.پێچەوانەكەشی هەر تەواوە لەكاتێكدا ئەم زانستە بەهەندەی لێكچوونەكان لێكۆڵینەوە لەجیاوازییەكانیش دەكات.
- زانستەی كەلێكۆڵینەوە لەچەمكە سۆسیۆڵۆژییە گشتگیرییەكان دەكات كەئایدیایەكی فیكری, بەنموونەی كۆمۆنیزم وسۆشیاڵیزم ,دەبێتە سەرچاوەی زانیارییەكان.ئەمە زیاتر خۆی لەقوتابخانەی سڵاڤی بەراووردكاریدا دەبینێتەوە.
- زانستەی كەلێكۆڵینەوە لەپەیوەندییە ئاڵوگۆڕییەكانی ئەدەبە نەتەوایەتییە جیاوازەكان دەكات.
ئەمانە وچەندین پێناسەی تر.سەبارەت بەئامانجەكانی ئەدەبی بەراوودكاریش ئاماژە دراوە بەمانەی لای خوارەوە:
- ئاشكراكردنی كێش وقەبارە وهێزی ئەدەبە نەتەوایەتییەكان لەگەڵ كاریگەرییە دەرەكییەكان.
- گواستنەوەی بازنەی ئەدەبە نەتەوایەتییەكان لەبچووكەوە بۆ گەورە وگەورەتر ودواتر بەجیهانبوون.پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە.
- دەستنیشانكردنی عەقڵەتی ئەدەبە نەتەوایەتییەكان بەپێی گۆڕانكارییە زەمەنییەكان.
- تێگەیشتنی تاك وتێكڕای خەڵكی,بەدەرەكی وناوەكی,بەناوەڕۆك وبابەتەكانی ئەدەبە نەتەوایەتییە جیاوازەكان.
- گەڕان بەدوای ڕاستییەكانی ئەدەبە نەتەوایەتییە جیاوازەكان.بەئاڕاستەیەكی جیاوازتر,جوداكردنەوەی هێز وتوانای ئەدەبە جیاوازەكان بەتایبەتی لەبازنەی ئەدەبە زلهێز وپاشكۆكان.لەهەمان كاتیشدا لێكچوونەكان كەدەرئەنجامی پەیوەندی وكاریگەری ڕاستەوخۆ ناڕاستەوخۆ وچەمكە مرۆڤایاتییەكانە.
دوای تێكەڵبوونێكی تێوری وپراكتیكی دوور ودرێژ بۆ زانستی ئەدەبی بەراووردكاری گەیشتینە ئەو باوەڕەی كەیەكێك لەئەرك وكارنامەی ئەم زانستە بریتیە لەپشكنین وچاودێریكردن وبڕیاردان.واتە لەجەمسەرێكەوە مەبەستێتی ئەدەبی بەراووردكاری خۆی لەپشكنین بۆ دەقە ئەدەبی وشیعرییە جیاوازەكاندا دەبینێتە.لەجەمسەرێكی تریشەوە چاودێریكردن وچاوپیاخشاندنەوە بەدەقە جیاوازەكان كەبێگومان پێویستیان بەبڕیاردانە.بڕیاردانەكەش بەداخراویی نامێننەوە ,بەڵكو دەچنە نێو بازنەی پشكنینە كراوەییەكان.واتە,گەرچی هەندێك جار خاوەن دەقەكان بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ وناڕاستەوخۆ كاریگەری دەقە دەرەكییەكانیان لەسەرە بەڵام ئەدەبی بەراووردكاری تەنها بەمە قایل نابێت ,بەڵكو دەكەوێتە گەڕان وپشكنین بەدوای باكگراوند وژێرخانی ئەو دەقانە.بۆ نموونە,بەلای ئەوروپاییەكانەوە,كۆمیدیای یەزدانی دانتی ( 1265- 1321 ) بەر لەدەركەوتنی ڕاستییەكان ئەویش لەڕێگەی پشكنین وچاودێریكردن ودواتر بڕیاردان,بریتی بوو لەدەقێكی ڕەسەن وهەڵقوڵاویی دۆخەكانی زەمەنی دانتی.بەڵام دوای گەڕان وپشكنین وچاودێریكردنێكی چڕ وتێر وتەسەل دەركەوت كەئەم دەقە لەڕێگەی كاریگەرییەكانی ڕۆژهەڵات,یان باشتر وایە بڵێین ئەدەبیاتی عەرەبی وئیسلامییەوە بەئەنجام گەیەنراوە بەنموونەی چیرۆكی( میعراج )و (الفتوحات المكیە)ی ابن عربی  و( رسالە الغفران) ی المعری و (التوابع والزوابع ) ابن شهید الاندلسی .دواتر كاری پشكنین وچاودێریكردنەكە قوورستر دەبێت وپێویستی بەوەیە كەبڕیارێك دەربكات.هەر ئەمە وایكرد كەسەرچاوە سەرەكییەكەی (دانتی )بریتی بێت لەچیرۆكی میعراج كەوێنەیەك لەدەستنووسی ئەم چیرۆكە بەزمانی لاتینی لەكتێبخانەكە تایبەتەكەی  دانتی دۆزرایەوە كەئەمەش بەڵگەیەكی نزیكی پەیوەندی وكاریگەورییەكانە.پشكنین وچاودێریكردنەكە بەمەشەوە نەوەستاوە ودواتر كەوتۆتە دەستنیشانكردنی هێزی تەكنیكی چیرۆكی میعراج لەسەر چیرۆكەكەی دانتی.هەروەها,ئاماژەشی بەهۆكاری نووسینی دەقەكەی دانتی دەدات كەبەشێوەیەكی گشتی خۆی لەچەمكە دەمارگیرییە ئینجیلییەكاندا دەبینێتەوە.جگە لەمانەش گەیشتۆتە ئەو ئەنجام وبڕیارەی كەلێكچوونی دەقەكەی دانتی لەگەڵ چیرۆكی میعراج دەرئەنجامی شێوازە.بەڵام لەجیاوازییەكاندا بریتیە لەجیاوازی دید وبۆچوونی هەردوو ئایین.واتە ناكرێت دانتی یەكی مەسیحی ودۆڕاوێكی جەنگ لەجەنگی خاچپەرستەكاندا بەهەمان شێوەی میعراج بیر بكاتەوە.هەر لەبەر ئەمەشە جێگۆڕكێی بەكەسێتییەكانی هەردوو جەمسەری بەهەشت ودۆزەخ كردووە وكەسە ناودارە ئیسلامییەكانی لەدۆزەخ جێگە كردۆتەوە ولەبەرامبەریشدا كەسێتیە خاچپەرستەكانیشی لەبەهەشت داناوە بەتایبەتی ئەوانەی لەشەڕی خاچپەرستەكاندا كوژراون كەبەلای دانتی یەوە بەشەهید هەژمار دەكرێن.گەر دەقێكی گۆران بەنێوی "گوڵی خوێناوی " بەنموونە وەربگرین ئەوا سەرەتا خوێنەر هیچ زانیارییەكی لەسەر كاریگەرییە دەرەكییەكان بۆ ئەم دەقە نیە.بەڵام لەلایەكەوە بەئاگابوون وزانینی گۆران بۆ زمانی ئینگلیزی وئاماژەكردنی بەكاریگەرییەكانی شیعری ئینگلیزی بەتایبەتی شێڵلی ,ئەویش لەڕێگەی پەراوێزەكانەوە بەنموونەی دەقی "بۆ بولبول"  .لەهەمان كاتدا وەرگێڕانی چەند بەرهەمێك لەزمانی ئینگلیزییەوە بۆ زمانی كوردی,هەموو ئەمانە بەڵگەی ئەوەن كە گۆران لەنزیكەوە ئاگاداری ئەدەبی ئینگلیزی وئیرلەندی بوو.گەرچی ئەمانە بەشێكن لەپشكنین وچاودێریكردن بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا خوێنەر پێویستی بەزانیاری زیاترە.گەر بڕوانینە دەقەكەی گۆران "گوڵی خوێناوی"ئەوا شاعیر بۆ ئەم دەقە هیچ ئاماژەیەكی بەكاریگەری نەداوە بەڵكو پەراوێزیشی نەنووسیوە.لێرەدا ئەركی پشكنین وچاودێریكردن پێویستی بەگەڕانە,ئەمەش لەپێناو دەستكەوتنی سەرەداوێك.لە"هەڵبژاردە"ی گۆران دا, كەبریتییە لەوەرگێڕانی چەند كورتە چیرۆكێكی بێگانە بۆ سەر زمانی كوردی وئەركی وەرگێڕانەكەش,بێگومان, لەئەستۆی گۆران خۆیدا بووە,چیرۆكێكی گەورە نووسەری ئیرلەندی (ئۆسكار وایەڵد 1854- 1900) بەنێوی "شازادەی بەختیار "جێگەی بۆتەوە.لەپەراوێزی ئەم چیرۆكە,گۆران ئاماژەی داوە بەچیرۆكێكی تری هەمان نووسەر بەنێوی"بوولبول وگوڵ" كەئەمە تەواو گرێ كوێرەكان دەكاتەوە.ناوەڕۆكی دەقەكەی گۆران"گوڵی خوێناوی" لەگەڵ ئەم چیرۆكەدا یەكدەگرنەوە.بەڵام پشكنینەكە بەمەوە ناوەستێت وپێدەنێتە چاودێكردنێكی زۆر بابەتیانە,نەك هەڕەمەكی ودەمارگیریانە,ئەمەش لەپێناو پاراستن وپارێزگاریكردن لەماف وڕاستییەكانی هەردوو دەق بەتایبەتی لەڕووی سۆسیۆڵۆژی وجۆری بیركردنەوەی كۆمەڵگای هەر دوو نووسەر وتایبەتمەندییەكانیان.لەچاودێریكردنەكەدا ڕەچاوی دۆخی جێگە وزەمەنی هەردوو كۆمەڵگا كراوە بەتایبەتی لەزەمەنی دامەزراندنی دەقەكان.بەمانایەكی تر,لەچاودێریكردنەكەدا ئاماژە دەدرێت بەجیاوازییەكان بەتایبەتی لەكەسێتی هەردوو چیرۆك وئەنجامەكانی.لەچیرۆكەكەی (وایەڵدا ) كەسێتی كوڕی خوێندكار دوو ئاست لەخۆ دەگرێت,ئاستێكی خەیاڵی كەپڕە لەهیوا وئاواتێكی ڕاستەقینەی سۆزداری ئەویش بەگەیشتن بەئەوی بەرامبەری خۆشەویست.ئاستێكی واقیعی كەلەكۆتایدا تێگەیشت كەئەوی بەرامبەر پەیمانی گرێبەستی خۆشەویستییەكەی لەسەر بنەمایەكی ڕاستەقینە دانەمەزراوە.ئەوەتا كوڕی خوێندكار دەڵێت:ئەمە چ جۆرە خۆشەویستییەك بوو".لەبەرامبەردا كەسێتی ئافرەت یان كچ یەك ئاست لەخۆ دەگرێت كەگاڵتەكردن وڕابواردن بوو بەكەسێتی كوڕی خوێندكار .دەرئەنجام  كوڕی خوێندكار دەستی دایە جانتای خوێندنەكەی وبەرەو بەشی فەلسەفە كەوتە ڕێ .بەڵام لەدەقەكەی گۆران دا كەسێتی كوڕ ,بەڕەچاوگرتنی بارە سۆسیۆڵۆژییەكەی كۆمەڵگا, بەشێوازێكی عەفەوی وڕاستەقینەی بێ فێڵ كەوتە نێو پڕۆسەی خۆشەویستی لەگەڵ ئەوی بەرامبەر.هەر ئەمەش وایكرد كەفیداكاری لەجۆری خۆكوژی ئەنجام بدات ولەباخچەی ماڵی پاشا كەوتە بەر دەستڕێژی پیاوانی پاشا وبەمەش كۆتایی بەچیرۆكەكەی هێنا.كچی خۆشەویستیش بەشێوەیەكی زۆر ڕاستگۆیانە كەوتبووە خۆشەویستی لەگەڵ كوڕ بەڵام لەلایەكەوە دەیویست ئاستی خۆشەویستی بەرامبەر تاقی بكاتەوە تا بزانێت تا چ ڕادەیەك فیداكاری پێشكەش دەكات.لەلایەكی تریشەوە حەزی بەناز ومەكر دەكرد.ئەمە لەكاتێكدا نەیدەزانی مەسەلە كتوپڕییەكان فرسەت لەپڕۆسەكە دەهێنن ودواتر تێكی دەشكێنێت.ئەوەتا كچ بەدەمی خۆی دەڵێت:
هەی هاوار! تفەنگی دوژمنیش پێكاتی؟
ڕاكشێ تاوێ سەر بنێرە سەر ڕانم,
با بگریم بۆ دڵێ بۆ گوڵێ دۆڕانم 
ئەنجامی چیرۆكەكەش,پێچەوانەی چیرۆكەكەی (وایەڵد),بەداخراویی مایەوە وهەردوو جەمسەر,كوڕ وكچ ,مایەپووچ دەرچوون.مایەپووچەكەش لەئەستۆی بیركردنەوەی كۆمەڵگا بوو كەپیاوانی پاشا,یان باشتر وایە بڵێین ئاغا ودەرەبەگ,بەهۆی نەفامی ودواكەوتوویی وناهۆشیارییەوە ,ئاگاداری چەمكی خۆشەویستی نەبوون,بەڵكو,بەپێچەوانەوە, ئەوەی سنووری دەسەڵاتی ئاغا ببەزێنێت, ئەویش بەهێنان ولێكردنەوەی گوڵێكی دانسقەی داواكراو كەتەنها لەباخچەی ماڵی ئاغا دەست دەكەوت,ئەوا ئەنجامەكەی هەمان ئەنجامی كوڕە دڵدارەكەیە.لەچیرۆكەكەی (وایەڵدا) كوڕەی خوێنكار دوای ئەوەی زانی كەكچە گەمە ویاری لەگەڵدا دەكات وناخی زۆر دوورە لەخۆشەویستی ڕاستەقینە بەرەو خوێندن دەڕوات بەتایبەتی لەبواری فەلسەفەدا بەوپێیەی ئەم پسپۆڕییە توانای دەرخستنی هۆكارەكانی هەیە بەتایبەتی لەڕوانگەی بیركردنەوە قووڵەكانی ڕەهەندە سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكرییەكان.لێرەدا چەمكی پشكنین وچاودێریكردن توانای دەستنیشانكردنی ڕێژەی وەرگرتن وكاریگەرییە دەرەكییەكان وداهێنانی هەیە.واتە,ڕاستە گۆران كاریگەری (وایەڵد)ی لەسەرە كەئەمە لەلایەكەوە مافی تەواوی خۆیەتی وهەتا ئێستاش كەس نكۆڵی لەمەسەلە كاریگەرییەكان نەكردووە بەڵام بەهۆی تایبەتمەندییەكانی كۆمەڵگاوە داهێنانێكی كردووە كەلەڕووی كێش وقەبارەوە هاوشێوەی داهێنانەكەی (وایەڵد )ە.لەلایەكی تریشەوە ئەم دەرخستنە بەلێكۆڵینەوە سەرپێی وهەڕەمەكییەكان ئەنجام نادرێت.بەئاڕاستەیەكی تر, گۆران نەهاتووە كت ومت ناوەڕۆك وكەسێتی وئەنجامی چیرۆكەكەی (وایەڵد) كۆپی بكات,بەڵكو تەواو ڕەچاوی بارودۆخی كۆمەڵگاكەی كردووە بەتایبەتی لەزەمەنی دەقەكەدا.بیركردنەوەی زەمەنی دەق زۆر سادە وخۆڕسكی وعەفەویانە بوو.بەدیوێكی تردا گەر ئەمڕۆكە ئەم چیرۆكە ڕوو بدات ئەوا ئەگەرێكی زۆری هەیە كەگۆڕانكاری بەسەر كەسێتی كوڕ وكچ  وئەنجامەكەی ڕوو بدات.دیارە ئەمەش ,بەشێوەیەكی گشتی,بەهۆی جۆری بیركردنەوەی تاكەكان وئەو گۆڕانكاریانەی كەلەزەمەنی ئێستادا بەسەر كۆمەڵگادا ڕوویان داوە.
تێبینی:
ئەم نووسینە بەشێكە لەوانەی بابەتی "الادب المقارن" بۆ خوێندكارانی قۆناغی ماستەر,بەشی زمانی عەرەبی,زانكۆی سلێمانی,كۆلێژی زمان لەبەرواری 17/ 5 /  2020 كەلەڕێگەی ئۆن لاینەوە ئەنجام دراوە.