ئەدەبی بەراووردكاری وڕەهەندەكانی شوناس وبەڕۆشنبیركردن

  پ.د.زاهیر لەتیف كەریم

لەنێو تیۆرەكانی ئەدەبی بەراووردكاریدا,جێگەی ئەدەبە گەورە وزلهێز وبچووكەكان بۆتەوە,بەڵكو قوتابخانەی فەڕەنسی بۆ ئەدەبی بەراووردكاری زۆر جەخت لەسەر چەقێتی ئەدەب دەكات كەلەڕێگەی ئەدەبە زلهێز وئیمپریالیزمەكانی سەرچاوەی گرتووە,وەك ئەدەبی فەڕەنسی وئینگلیزی وئەڵمانی وئیتاڵی وئیسپانی .تەنانەت ئەدەبی ئەمریكیش دەچێتە نێو ئەم سەرچاوەیەوە بەوپێیەی بنەما وڕەگی ئەم ئەدەبە لەبنەڕەتدا دەگڕێتەوە بۆ ڕۆشنبیریەتە ئەوروپاییەكان ودواتر كۆچی پێكراوە.واتە گەرچی هەندێك جار ئەدەبە گەورەكان بەڕەگەزە گەورەكان ناسراوە وەك شیعر وچیرۆك وڕۆمان ودراما,یان وەك ئەدەبە مرۆڤایەتییەكەی (گۆتە(ی ئەڵمانی لەكاتێكدا بانگەوازی بۆ ئەدەبی گشتی كرد,یان ئەو ئەدەبانەیە كەخاوەن دەسەڵاتێكی ڕۆشنبیری وفیكری وفەلسەفی ومەعریفین,بەڵام لەگەڵ ئەمانەشدا ئەدەبە گەورە وزلهێزەكان وەك دەسەڵات خۆیان نیشان داوە وئەوانی تر بەپاشكۆیی.هەر بۆنموونە وبەهۆی داگیركردنی فەڕەنسا بۆ ئەفریكا زۆربەی هەرە زۆری نەتەوەكانی بەزمانی فەڕەنسی دەقەكانیان دەنووسی,هاوشێوەی كوردستان كەبۆ ماوەیەكی زۆر زمانی عەرەبی وفارسی وتوركی زمانی سەرەكی نووسین بوو.هەر لەبەر ئەمەش بوو دەقەكانیان فرە زمانی پێوە دیار بوو.بەپێی قوتابخانەی فەڕەنسی ئەدەبە ئەفریكییەكان كەبەزمانی فەڕەنسی نووسراوە بەراوورد ناكرێن لەگەڵ ئەدەبی فەڕەنسیدا چونكە هەردوو ئەدەبەكە بەزمانی فەڕەنسی نووسراون وئەوانیش دەڵێن پێویستە بەراووردەكان لەنێوان دوو ئەدەبی جیاواز یان زیاتر بەزمانە جیاوازەكانەوە ئەنجام بدرێت كەئەمە بەلای قوتابخانەی ئەمریكییەوە گەورەترین تاوانە دەرهەق بەئەدەبیاتە ژێردەستەكان ئەنجام دەدرێت.عەرەبەكانیش بەهەمان شێوە دەڕواننە ئەدەبیاتی سلیم بركات ومحیی  الدین زەنگەنە وتحسین گەرمیانی بەوپێیەی ئەمانیش دەقەكانیان بەزمانی عەرەبی نووسیوە ,ئەمە لەكاتێكدا ناوەڕۆكی دەقەكانیان لەزۆر حاڵەتدا كوردین.تێڕوانینی ئەم دەسەڵاتی ئیمپریاڵیزمە لەجۆری كەمكردنەوە وسوكایەتیكردنە وەك ئەوەی هەر خۆیان خاوەن بڕیارە فەلسەفی وفیكری ومەعریفییەكان بن وبەرامبەرەكانیش ئەركی جێبەجێ كردنیان لەسەر بێت.نزیكترین نموونە,گەیاندن وبڵاوبوونەوەی ڕێبازە ئەدەبییەكانە (كڵاسیزم وڕۆمانسیزم وسیمبۆڵیزم وسوریاڵیزم ... ).بۆ دەربازبوون لەبازنەی ئەدەبە زلهێز وئیمپریاڵیزمەكان, بنەماكانی قوتابخانەی ئەمریكی ودواتر بونیادگەری ودوای بونیادەگەرییەكان كەرەستەیەكی بەهێزن, كەئەمانە بەدوای چەمكە هونەری وئیستاتیكییەكاندا دەگەڕێن.هەروەها ڕەخنەی ڕۆشنبیریش كەشێوەیەكە لەشێوەكانی ڕۆشنبیری فۆڵكلۆری یان بایەخدانە بەئەدەبە پەراوێز وفەرامۆشەكان  كەرەستەیەكی بەهێزترە,ئەمە لەكاتێكدا دەقە ئەدەبی وشیعرییەكان لەسەر بنەمای دەربڕینە هونەری وئیستاتیكی وماناییەكان دامەزراون.ئەمەش تاڕادەیەكی زۆر شكست بەجیاوازییە گەورەكان دەهێنێت.لێرەدا چەمكی بەڕۆشنبیركردن پەیوەندی بەسەرجەم نەتەوەكانەوە هەیە وهەر یەكەیان بەپێی هەل ومەرجی جێگەیی وزەمەنی پەیوەندی بەڕۆشنبیرییەتی ئەوانی ترەوە كردووە.ئەمەش لەپێناو لاسایكردنەوە وكۆپیكردندا نیە بەڵكو دامەزراندنی ئەدەبێكی بەهێزی سەربەخۆ كەدواتر دەبێتەخاوەن شوناسی تایبەتی خۆی وجودا دەبێتەوە لەوانی تر.بۆ نموونە,ئەدەبی كوردی, بەپێشەنگێتی گۆران,پەیوەندی بەئەدەبی ئینگلیزییەوە كردووە بەتایبەتی لەڕێبازی ڕۆمانسیزمدا.واتە گۆران سوودێكی زۆری لەڕۆشنبیرییەت وبیركردنەوەی شاعیرانی ڕۆمانسیزم بینیوە, بەنموونەی شێڵلی وڕۆبێرت هێریك وئانا باربۆڵد.بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا شوناسی نەتەوەیی وسۆسیۆڵۆژی خۆشی فەرامۆش نەكردووە ولەدەقەكانیدا ڕۆحێكی كوردانە بەدی دەكرێت.بەڵگەی ئەمەش دەقی " ئافرەت وجوانی"یە كەلەجەمسەرێكەوە كاریگەری دەقی "فەلسەفەی خۆشەویستی "شێڵلی لەسەرە,لەجەمسەرێكی تریشەوە گۆران توانیوێتی پارێزگاری لەكلتوورە سۆسیۆڵۆژییەكەی خۆی بكات. شێڵلی یش لەدەقەكەیدا هەمان بیركردنەوەی هەبووە ولەدوا كۆپلەی دەقەكەیدا خۆشەویستییەكەی تێكەڵ بەچێژە میتریاڵییەكان دەكات كەلەڕووی سۆسیۆڵۆژیاوە كێشە بۆ كۆمەڵگاكەی شێڵلی دروست ناكات:
بڕوانە شاخە بەرزەكان ئاسمان ماچ دەكەن
شەپۆلەكان باوەشیان بەیەكتردا كردووە,
هەموو ئەم ماچانە نرخیان چییە
گەر تۆ ماچێكم نەدەیتێ
بەڵام لە گۆران دا زەردەخەنە دەبێتە جێگرەوەی ماچەكەی شێڵلی ,بەوپێیەی ئەم زەردەخەنەیە,لەڕووی سۆسیۆڵۆژیای سەردەمەوە, گونجاوتر وشیاوترە,پێچەوانەی بۆچوونەكەی شێڵلی:
بەڵام تەبیعەت هەرگیزاو هەرگیز 
بێ ڕوناكییە بێ بزەی ئازیز
بەئاڕاستەیەكی تر,شوناس لەڕێگەی تێكەڵبوون وهەماهەنگییەوە دروست دەبێت وكردارێكی خۆڕسكی نیە.لەم ڕووەوە,سامۆئیل هنتنجتۆن دەڵێت"ئێمە نازانین  كێین تانەزانین ئێمە چی نەبووین,بەشێوەیەكی گشتیش كاتێك زانیمان كەبەرامبەر بەكێین" (بڕوانە::صامويل هنتنجتون,صدام الحضارات,ترجمة طلعت الشايب,دار سطور,القاهرة,1998 : 39 ).بەدیوێكی تردا,گەرچی هەندێك, بەنموونەی (گۆتە)ی ئەڵمانی وقوتابخانەی سڵافی بەراووردكاری,دژ بەشوناس كاردەكەن بەوپێیەی ئەدەب بەرهەمی مرۆڤایەتی وئایدیۆڵۆژیایە,بەڵام لەهەمان كاتدا هیچ نەتەوەیەكیش پاشەكشە لەشوناسی خۆی ناكات.ئەم شوناسەش,هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێدا,بەشێوەیەكی هەڕەمەكی دروست نابێت وپێویستی بەكردار وكارلێكە دەرەكییەكانە بەتایبەتی بەشێوازە كاریگەرییەكانی.ئەمە تەواو دەچێتە پڕۆسەی بەڕۆشنبیركردنی ئەدەب كەلەبنەڕەتدا بریتیە لەكارلێكە پەیوەندییەكان ودایەڵۆگی نەتەوە جیاوازەكان,گەورە لەگەڵ بچووك وپێچەوانەكەشی هەر ڕاستە.بەڕۆشنبیركردنیش یەك ئاڕاستە لەخۆ ناگرێت,بەڵكو دابەش بووە بەسەر:
1- بەڕۆشنبیركردنە سروشتییەكان.ئەدەبە نەتەوایەتییەكان,هەندێك جار, بەبێ گوشارە دەرەكییەكان پەیوەندییەكان دروست دەكەن,یان كاریگەرییە دەرەكییەكان بەهێمنی وبەبێ دەنگی دێنە نێو ئەدەبە نەتەوایەتییەكان ولەوێشەوە چەمكی بەڕۆشنبیركردن بەدەردەكەوێت.هەروەها هەڵكەوتەكانیش هەمان ڕۆڵ دەبینن.جگە لەمانەش,هێزی ڕۆشنبیرییە دەرەكییەكان لەلایەن ئەدەبە نەتەوایەتییەكانەوە ڕێگریان لێ ناگیریت.هەر بۆ نموونە,ڕێبازە ئەدەبییەكان, بەشێوەیەكی گشتی, زۆر بەخێرایی توانیان بچنە نێو ئەدەبە نەتەوایەتییە جیاوازەكانەوە.ئینجا ئەم بڵاوبوونەوەیە لەڕێگەی وەرگێڕانەوە بوبێت یان بەشێوە ڕاستەوخۆكەی.لێرەدا مەرج نیە زەمەنی گواستنەوە وبڵاوبوونەوە هاوشێوە بن,بەڵكو,بەهۆی جیاوازییە هۆشیاریی ڕۆشنبیرییەكانەوە, مەوداكان گۆڕانكاریان بەسەردا دێت وەك ئەوەی كەڕۆمانسیزم لەكۆتایی سەدەی هەژدەم وسەرەتای نۆزدەهەم دامەزرا,دواتر زۆر بەخێرایی بەنێو ئەدەبە نەتەوایەتییە ئەوروپاییەكاندا بڵاوبۆوە بەڵام  لەكۆمەڵگای ڕوژهەڵاتی ناوەڕاست دواكەوتنی بەخۆیەوە بێنی.ئەوەتا لەئەدەبی عەرەبی وكوردیدا زەمەنی بڵاوبوونەوەكە كەوتە چارەكی یەكەمی سەدەی بیستەم.لەنێو ئەم زەمەنەشدا ,ڕێژەی وەرگرتن وتێگەیشتنی لەنێو شاعیراندا یەك ئاڕاستەی وەرنەگرتووە.واتە سەرەتا مەسەلەكە هەموو نووسەران وشاعیرانی لەخۆ نەگرت .بۆ نموونە,لەئەدەبی كوردیدا گۆران نیشانەی پیشەنگێتی وەرگرت ولەئەدەبی عەرەبیدا كۆمەڵەی دیوان ومەهجەر وئەپۆلۆ.
2- بەڕۆشنبیركردنە زۆرەملێییەكان.هێزی دەسەڵات بەجۆرەكانییەوە,ئاینی وسەربازی وڕۆشنبیری وفیكری وتەكنەڵۆژیایی,هەمیشە خۆیان بەخاوەن بڕیار دەزانن وپاشكۆكانیش بەژێردەستە.لێرەدا لەگەڵ گوشارەكانی هێزی دەسەڵات بەڵام ئەدەبە نەتەوایەتییە پاشكۆكانیش یان بچووكەكان سوودێكی گەورە لەناوەڕۆكی زانیارییەكانی هێزی دەسەڵات دەبینن كەبەمە دەوترێت ئاوەدانكردنەوە وبوژانەوەی ڕۆشنبیرییەت هەروەك چۆن ئینگلیزەكان بەداگیركردنی عێراق ئەنجامیان داو,تاڕادەیەكی باش ووڵاتیان ئاوەدان كردەوە بەنموونەی دروستكردنی نەخۆشخانە وكردنەوەی زانكۆ وكۆلێژ وقوتابخانەكان كەپێشتر زانست وزانیاری كەوتبووە نێو بازنەی مزگەوتەكانەوە.لەڕووی ئەدەبییەوە,گەر نموونەی لەسەر بهێنینەوە,ئەوا شیعری كوردی هەر لەزەمەنی نووسین وتۆماركردنییەوە بەكاریگەری وڕۆشنبیرییەتی ئەدەبی عەرەبی دامەزراوە.جۆر وشێواز وكێش وسەروای شیعری زۆربەیان لەشیعری عەرەبییەوە سەرچاوەی گرتبوو.كێشەكان تەواو عروزەكەی خەلیل وئەخفەش بوو.ئەمە لەكاتێكدا,هەروەك گۆران دەڵێت,ئەم كێشە عروزیانە لەگەڵ تایبەتمەندییەكانی زمانی كوردیدا نەدەگونجا.واتە گەر كێشەكان (أوزان)لەگەڵ تایبەتمەندی زمانی كوردیدا نەدەگونجا ئەی بۆچی بەدرێژایی چەندین سەدە كاریان لەسەر یاساكانی عروزی عەرەبی كردووە كەلەهەندێك حاڵەتدا شاعیران بەتایبەتی كڵاسیزمەكان ,بەهۆی تایبەتمەندێتی زمانییەوە كەوتونەتە هەڵەی عروزییەوە.كەواتە لەلایەكەوە مەسەلەی زۆرەملێی ولەلایەكی تریشەوە بەهۆی كەمی هوشیاری نەتەوەییەوە  پەنا بۆ عروزە عەرەبییەكە دراوە.بەڵام لەزەمەنی دامەزراندنی مەملەكەتەكەی مەلیك مەحمود كەهەستێكی نەتەوایەتی جەمسەرێكی گەورەی گرتبوو ولەولاشەوە كاریگەرییە هاوچەرخییەكانی شاعیرانی توركی  بەنموونەی ئودەبای فەجری ئاتی وسەروەتی فنوون , گۆران وهاوڕێكانی (شێخ نوری شێخ صالح ورشید نجیب ) توانیان خۆیان لەچەمكی زۆرەملێی ڕزگار بكەن وگەڕانەوە بۆ كێشی بڕگەیی (هیجائی )كەپشت بەژماردنی بڕگەكان دەبەستێت.لەگەڵ ئەمەناشەدا گەر كێشە زۆرەملێییەكانیش نەبوایە ئەوا شیعری كوردیش ,ڕەنگە زۆر دوا بكەوتایە وئەوساش چاومان بەدەقەكانی نالی وسالم وكوردی ومەولانا ومەحوی نەكەوتایە.هەر لەبەر ئەمەشە ئەدەبە ئیمپریاڵیزمەكان لەگەڵ ئەوەی خۆیان بەباڵادەست دەزانن بەڵام توانیویانە چاوی ئەدەبە بچووكەكانیش بكەنەوە ودواتر فراوانتری بكەن كەبەمە دەگوترێت ئەدەبە سەرچاوەلێگرتنەییەكان (مرجع ) كەفاكتەرێكی وزەبەخشە بۆ ئەدەبە بچووكەكان.
3- بەڕۆشنبیركردنە گونجاندنییەكان.یەكێك لەمەرجەكانی چوونە دەرەوەی ئەدەبە نەتەوایەتییەكان بریتیە لەپێشوازیكردن لەدەقە دەرەكییەكان.واتە مەرج نیە سەرجەم بابەتەكانی ئەدەبە ئیمپریاڵیزمەكان گونجاندن لەگەڵ تایبەتمەندییەكانی ئەدەبە نەتەوایەتییەكان دروست بكات,بەڵكو هەندێك جار بەهۆی جیاوازی بیركردنەوە ئاینی وداب ونەریتییەكانەوە گونجاندن دروست نابێت هەروەك چۆن ڕێبازی بوونگەرایی (وجودی ) وەك پێویست نەیتوانی بێتە نێو ئەدەبیاتی عەرەبی وكوردییەوە.ئەمە گەر ئەم ڕێبازە بەراوورد بكرێت لەگەڵ كڵاسیزم وڕۆمانسیزم وڕیاڵیزمدا چونكە ئەم ڕێبازانەی دوایی هیچ مەترسییەك لەسەر شوناسی نەتەوە دروست ناكەن بەپێچەوانەی بوونگەرایی كەدژایەتییەك لەگەڵ ئاین وچەمكە ئایینیەكان دروست دەكات.لەجەمسەرێكی ترەوە ئەدەبە نەتەوایەتییە بچووكەكان بەمەشەوە ناوەستن ودەچنە نێو مەرجێكی تری چوونە دەرەوە ئەویش بەرز خوازییە (طموح ) .ئەمەش لەلایەكەوە لەپێناو فراوانكردنی ئاستی بیركردنەوە ڕۆشنبیرییەكان.لەلایەكی تریشەوە لەپێناو گونجاندنی تاك وتێكڕای خەڵكی بەو چەمكانەی كەلەزەمەنی ئێستادا جێگەیان نابێتەوە بەڵام لەئایندەدا كاریگەری خۆیان دەبێت هەروەك چۆن سوریاڵیزم لەسەرەتادا كاری لەسەر نەكراو دواتر ودوای تێپەڕبوونی زەمەنێكی زۆر كەوتە بواری جێبەجێ كردنەوە.لەم گۆشەیەوە ئەدەبە نەتەوایەتییەكان,لەپێناو گەشەكردن وفراوانكردن,پێویستە لەسنووری یاسا ناوەكییەكانی خۆیان لابدەن وپەیوەندی بەجیهانی دەرەوە بكەن كەهەڵگری چەمكە ئەزموونی وئەزموونگەرایی وبابەتگەراییەكانن.هەموو ئەمانە,دواتر,دەچنە نێو بازنەی شوناسی نەتەوەیی ولەوێشەوە دەشێت ئەدەبە نەتەوایەتییە بچووكەكان لەئایندەدا گەورەتر بن,بەڵكو پێ بنێنە نێو بەجیهانبوونەوە هەروەك چۆن ئەدەبیاتی ئەمریكای لاتینی لەسەدەی بیستەمەوە ئەنجامیدا.بەمانایەكی تر,ئەدەبیاتی ئەمریكای لاتینی لەڕێگەی كارلێكە دەرەكییەكان وچەمكی بەڕۆشنبیركردن توانیان ئەدەبەكەیان لەبازنەیەكی دیاریكراوەوە بگوێزنەوە بۆ زۆر گەورەتر.بۆ نموونە,شاعیرانی وەك (گیبرێللا میستراڵ) چیللی وڕۆمانووسەكانی وەك  (ڕۆمیلیۆ )ی ئەرژەنتینی و(گابریل گارسیا)ی كۆڵۆمبیایی دەرئەنجامی كاریگەرییە ڕۆشنبیرییەكان هاتونەتە بەرهەم,بەتایبەتی ڕۆشنبیریەتی ئەوروپا وئەمریكا.ئەم ئەدەبە,دواتر,پێی نایە نێو قۆناغی بەجیهانبوون ئەویش لەڕێگەی داهێنانی دەقەكانیان كەپڕە لەسەركەشی وشتە سەرسوڕهێنەرەكان وگواستنەوەیان لەڕێگەی وەرگێڕانەوە بۆ ناوچە جیاوازەكانی جیهان.

تێبینی:
ئەم نووسینە بەشێك بوو لەوانەی "الادب المقارن" بۆ خوێندكارانی خوێندنی باڵا,بەشی زمانی عەرەبی,كۆلێژی زمان-زانكۆی سلێمانی كەلەڕۆژی 31 / 5 / 2020 لەڕێگەی ئۆن لاینەوە ئەنجام درا.