ئەدەبی بەراووردكاری وڕەخنەی ڕۆشنبیری

 

پ.د.زاهیر لەتیف كەریم

پەیوەندییەكانی نێوان ئەدەبی بەراووردكاری وڕەخنەی ڕۆشنبیری لەجۆری تەواوكارییە نەك دژایەتی،ئەمەش لەكاتێكدا قوتابخانەی فەرەنسی بۆ ئەدەبی بەراووردكاری دەستنیشانی بابەتەكانی بەراووردكاری كردبوو كەبریتی بوون لەڕێبازە ئەدەبییەكان (كڵاسیزم،ڕۆمانسیزم،ڕیاڵیزم،سیمبۆڵیزم...هتد).واتە بەراووردەكان پێویست بوو خۆیان لەو ڕێبازانەدا ببیننەوە كەزۆربەی هەرە زۆریان،ڕەنگە هەمووشیان، لەفەڕەنسا بەدەركەوتن ودواتر گوێزرانەوە بۆ دەرەوەی فەڕەنسا.دیارە ئەمەش هۆكاری خۆی هەیە،لەوانە سەلماندنی پەیوەندییە مێژوویی وئەدەبی وكاریگەرییەكان بەوپێیەی ئەو ڕێبازانە كاریگەریان لەسەر ئەدەبەكانی تر دروست كردبوو ولەوێشەوە ئەدەبی فەڕەنسی خۆی وەك شوناسێك یان خاوەن دەسەڵاتێك نیشان دەدا.ئەمە وجیاوازییە زمانییەكانی قوتابخانەی فەڕەنسی تەواو ئەمریكییەكانی بێزار كردبوو.لەپێناو دەربازبوون لەو مەرجانەی قوتابخانەی فەڕەنسی،ئەمریكییەكان،بەنموونەی هێنری ڕیماك وڕێنیە وێلیك، بایەخێكی بێ سنووریان بەخشی بەئەدەبی فۆڵكلۆر یان باشتر وایە بڵێین بەڕۆشنبیرییەتی نەتەوەكان بەبێ جیاوازی.بەمەش  سنووری بابەتەكانی ئەدەبی بەراووردكاریان فراوانتر كرد ولەهەمان كاتیشدا خۆشیان ڕزگار كرد لەچەمكی پەیوەندییە ئەدەبی ومێژوویی وكاریگەرییەكان چونكە لەلایەكەوە زەمەنی ئەدەبی فوڵكلۆر دیاریكراو نیە ،لەلایەكی تریشەوە سەرجەم نەتەوەكان بەشدار دەبن لەبابەتە فۆڵكلۆرییەكاندا بەنموونەی چیڕۆك وپەند وئیدیۆم وقسەی نەستەق...هتد!ئەوەتا كورد دەڵێت"پارەی سپی بۆ ڕۆژی ڕەش".عەرەبیش دەڵێت "  القرش الابيض ينفع في اليوم الاسود  ".

 

بێگومان نەتەوەكانی تریش هەمان ئیدیۆمیان هەیە.لێرەدا دەستنیشانكردنی سەرچاوە كارێكی مەحاڵە.لەهەمان كاتیشدا لێكچوونەكان دەرئەنجامی بەرهەمە مرۆڤایەتییەكانن،ئەویش بەوەی مەسەلەكان بەهەمان شێوە دووبارە دەبنەوە.ئەو دوو نموونەیەی سەرەوە ئەوە دەسەلمێنن كەكۆمەڵگای عەرەب وكورد چەندین نەهامەتی وگرانیان بەخۆیانەوە دیوە.ئەمە وایكردووە كەبیر لەوە بكەنەوە چۆن پاشەكەوت بكەن بۆ ڕۆژە ڕەشەكان ودەستیان بڵاونەكەوە تاڕادەی مایە پووچی.بەدیوێكی تردا بابەتە كلتوری وفۆڵكلۆرییەكان زۆر دوورن لەپەیوەندییە ئەدەبی ومێژوویی وكاریگەرییەكان ودۆخەكان وفینۆمینیای كۆمەڵ خۆیان مەسەلەكان دەخوڵقێنن.جگە لەئەدەبی فۆڵكلۆر،ئەمریكییەكان لەهەمان كاتدا بایەخیاندا بە ڕۆشنبیرییەتە پەراوێزەكان یان شاراوە و وونبووەكان كەئەمەیان خۆی لەڕەخنەی ڕۆشنبیریدا دەبینێتەوە كەشێوەیەكە لەشێوەكانی ڕۆشنبیریە فۆڵكلۆرییەكان كەپەرواێز خراون،گەرچی ناوەڕۆكەكانی پڕن لەزانیارییە فیكری ومەعریفییەكان (بڕوانە:ديان ماكدونيل،مقدمة في  نظريات الخطاب،2001 : 82 ) .نووسەری ئەمریكی،ڤنسنت لیتش ( 1944-    )كەیەكێكە لە پێشەنگەكانی ئەم بیرۆكەیە پڕۆژەیەكی بۆ ئەم مەبەستەپێشكەش كرد كەبەلای ڕەخنەگرانەوە بریتیە لەڕەخنەی دوای تازەگەرایی.پڕۆژەكەش لەسێ خاڵ پێكهاتبوو،ئەوانیش:
1- لادان لەپۆڵینكردنە دامەزراوەییەكان كەزیاتر خۆی سەرقاڵكردووە بەشاكارە ئەدەبییەكان.لەبری ئەمە بایەخ بدرێت بەو دەقانەی كە هەتا ئێستا كاریان لەسەر نەكراوە یان شیكاری وڕەڤەیان بۆ ئەنجام نەدراوە.
2- ڕڤەكردنەكان پێویستە سەرجەم دەقەكان لەخۆ بگرێت بەتایبەتی ئەو دەقانەی كەهەتا ئێستا ئاشكرا نەكراوون وپڕن لەزانیارییە شاراوەییەكان.
3- جەختكردن لەسەر ڕژێمە گوتارییەكان كەئەم ڕژێمە توانای دەرخستنی دەقە شاراوەكانی هەیە. (بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە: عبدالله الغذامي ،قراءة في الانساق الثقافية العربية  -2005 - ،31). 
كەواتە،هەر وەك ڤینسنت ئاماژەی پێًكردووە،دەقی ئەدەبی دەرئەنجامی  چەند تەوژمێكی ڕۆشنبیرییە كەلەبنەڕەتدا پێكهاتووە لەكۆمەڵێك بەهای باوەڕی وئەخلاقی وفیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژی (بڕوانە:فنسنت.ب.ليتش،النقد الادبي الامريكي،ترجمة محمد يحي-2000-،104-106   ).ستیڤن تۆتۆسی هینگاری( 1950- )كەئەویش یەكێكە لەپێشەنگەكانی بواری ڕەخنەی ڕۆشنبیری، جەخت لەوە دەكات كەئەدەبی بەراووردكاری پێكهاتووە لەژمارەیەكی گەورەی بوارە ڕۆشنبیرییەكان،بەدامەزراوەیی وفۆڵكلۆرییەوە (بۆ زیاتر زانیاری،بڕوانە:مسعود غمشوش،من الادب المقارن الى النقد الثقافي المقارن ).كەواتە،قوتابخانەی ئەمریكی بۆ ئەدەبی بەراووردكاری،لەڕێگەی ڕەهەندە كلتوری وفۆڵكلۆریی وڕۆشنبیرییەكانەوە كۆمەڵێك ئامانجیان خوڵقاند لەوانە:

- دامەزراندنی قوتابخانەیەكی تایبەت بەئەدەبی بەراووردكاری كەتوانای بەرگری لەئەدەبە بچووكەكان هەبێت،ئەمە لەكاتێكدا قوتابخانەی فەڕەنسی،لەڕێگەی بەرنامەكانییەوە،هەمیشە جەختی لەسەر پێكهاتەی ئەدەبە زلهێزەكان دەكرد ولەهەمان كاتیشدا ئەدەبە بچووكەكانی بەپاشكۆ هەژمار دەكرد.لێرەدا،گەر لەڕوانگەی ئەمریكییەكانەوە نموونە بهێنینەوە ئەوا دەشێت ئەدەبی كوردی، كەزۆر دەوڵەمەندە لەدەقە كلتوری وفۆڵكلۆرییەكان،فراوانتر وگەورەتر بكرێن،ئەویش گەر هاتوو ئەو دەقانە بچنە خانەی لێكۆڵینەوە بەراووردكارییەكان بەجیاوازی زمان وجێگە وزەمەن.هەر لەبەر ئەمەشە نووسەر وڕەخنەگرە بەراووردكارییەكان ئاماژەیان بەوە داوە كەئەدەبی فۆڵكلۆری بابەتێكی دەوڵەمەندی لێكۆڵینەوە بەراووردكارییەكانە،بەوپێیەی لەنێو ئەم ئەدەبەدا چەندین ڕەهەندی ڕۆشنبیری وفیكری ومەعریفی بوونیان هەیە بەڵام وەك پێویست كاریان لەسەر نەكراوە،یان بەشاراوەیی ماونەتەوە.بۆ نموونە،چیرۆكەكانی "هەزار ویەك شەوە" لەڕێگەی ڕێكەوتەوە ووەك دەستنووسێك، كەوتە بەردەست گەورە فەرمانبەری كونسوڵخانەی فەڕەنسی لەئیستانە (ئەنتۆنی گاڵاند -1646- 1715).دواتر ئەم نووسەرە بەشێكی هەرە زۆری ئەم كتێبەی وەرگێڕایە سەر زمانی فەڕەنسی ولەوێشەوە بۆ زمانەكانی تر.كاریگەری ئەم چیرۆكە لەسەر ئەوروپاییەكان بەنووسەر وشاعیر وتێكڕای خەڵكییەوە بووە بابەتێكی سەرەنجڕاكێش وسەرەكی بیركردنەوەكان بەتایبەتی لەدامەزراندنی ڕێبازی ڕۆمانسیزمدا .بەمانایەكی تر بابەتەكانی ئەم كتێبە لەلایەكەوە دامەزراندنی،بەشێكی كاریگەری، ئەدەبی بەراووردكاری لێكەوتەوە.لەلایەكی تریشەوە گۆڕانكاری گەورەی لەسەر ئاستی دەقی ئەدەبیدا خوڵقاند.هەمان شت بۆ (كەلیلە ودومنە).بەدیوێكی تردا ئەوەی كەكتێبەكەی گەورە وفراوانتر كرد تا ئاستی بەجیهانبوون ئەو ڕەهەندە فیكری وڕۆشنبیری ومەعریفییانە بوو كەلەچیرۆكەكاندا تەواو ڕەنگیان دابوەوە ولەهەمان كاتیشدا لێكۆڵینەوە ڕەخنەییەكانیش ڕۆڵێكی بەرچاویان بینیوە لە ناساندن وفراوانكردنی.ئەم كتێبانە پێشتر كەوتبوونە نێو ڕەفە تۆزاوییەكان وبەهاكانی بەدەرنەكەوتبوون.زیادە ڕۆیش نیە گەر بڵێین هەتا ئەمڕۆكە ئەم جۆرە بەرهەمانە وەك پێویست نەچوونەتە نێو ڕەخنەكانی دوای تازەگەرایی كەهاوێنەی ئەم ڕەخنانە داهێنانەكان قوڵتر دەكەنەوە.
- گرنگیدان بەئەدەبە بچووكەكان وفراوانكردن وكردنەوەی دەقەكانیان.بەئاڕاستەیەكی تر،دەرخستنی توانای ئەم ئەدەبە ودەربازبوونیان لەچەمكی گرێدان وپەراوێزكردنیان.كارنامەی ئەدەبی بەراووردكاریش،بەشێوە گشتییەكەی،بریتیە لەئاشكراكردنی هێز وتواناكان ولەهەمان كاتیشدا ڕۆچوون بەنێو قوڵایی دەقەكان بەگەورە وبچووكەوە.بەلای ئەوروپاییەكانەوە، بەشێك لەگەورەیی قورئان دەگەڕێتەوە بۆ هەوڵەكانی (گۆتە)ی ئەڵمانی.دیوانە ڕۆژهەڵاتییەكەی سەلمێنەری ئەم بۆچوونەیە.لاڤۆنتین ی فەڕەنسی ( 1621- 1695 )     لەپێشەكی بەرهەمێكی چیرۆكیدا بەنێوی" خورافات" ڕۆڵێكی گەورەی بۆ (كەلیلە ودۆمنە) بینی لەكاتێكدا باس لەكاریگەری كەلیلە ودومنە بەسەر ئەم بەرهەمەی خۆیەوە دەكات.لەنێو ئەدەبیات وكۆمەڵگای كوردیدا چەندین دەق وكەسایەتی فەرامۆش وپەراوێزخراو بوونیان هەیە كەهەتا ئێستاش ئاوڕیان لێ نەدراوەتەوە.ئەدەبی بەراووردكاری،بەتایبەتی لەڕوانگەی ستراتیژییەتی قوتابخانەی ئەمریكی وبونیادگەری ودوای بونیادگەراییەوە،دەتوانێت وزە وهێزی ئەو دەق وكەسانە ئاشكرا بكات ودواتر لەبازنەیەكی سروشتییەوە بیانگوێزێتەوە بۆ  بازنەیەكی فیكری ومەعریفی.بەمەش دراوسێیەتی ونزیكایەتییەك لەنێوان ئەدەبی كوردی وئەدەبەكانی تردا دروست دەبێت كەپێشتر ولەڕوانگەی قوتابخانەی فەڕەنسییەوە دەبوایە ئەدەبی كوردی وەك پاشكۆیەك سەیر بكرایە بەوپێیەی پەیوەندییەكانی لەگەڵ ئەدەبە نەتەوایەتییە دراوسێكاندا زۆر پتەو بووە ولەوێشەوە هەمیشە كەوتۆتە ژێر كاریگەری ئەو ئەدەبانەوە.بەڵام قوتابخانەكانی ئەمریكی وبونیادگەرایی ولەلایەكی تریشەوە كاركردن لەسەر بنەماكانی ڕەخنەی ڕۆشنبیری، ئەدەبی كوردی بەفۆڵكلۆر ودامەزراوەییەكانیەوە گۆڕانكاری گەورەی بەسەردا دێت .واتە،گەر هەوڵە بەراووردكارییە تازەگەرایی ودوای تازەگەراییەكان وەك پێویست كاری لەسەر بكرێن ئەوا بێگومان سنووری جوگرافی خۆی تێدەپەڕێنێت وئەگەری زۆری هەیە كەبچێتە نێو بازنەی بەجیهانبوونەوە.ئەمە جگە لەئەركی وەرگێڕان،لەزمانی كوردییەوە بۆ زمانە جیهانییەكان كەبەداخەوە ئەمەیان هەتا ئێستا وەك پێویست نیە.
- دامەزراندنی بیرۆكەیەكی نوێ بۆ ئەدەب،بەوپێیەی ڕەخنەی ڕۆشنبیری لەبنەڕەتدا گرنگی دەدات بەچەمكە تەواوكاری وگشتگیری وفراوانكردنی ودامەزراندنە دەقییەكان ،ئەویش دوای ڕاڤەكردنیان،یان دوای دەرخستن وئاشكراكردنی چەمكە فیكری وڕۆشنبیری ومەعریفییەكان.بۆ نموونە،لەڕێگەی شیكارییە دەقی وبەراووردكارییە تازەگەرایی ودوای تازەگەراییەكانەوە دیدێكی نوێ لەسەر ئەدەبی كوردی دروست دەبێت كەزۆر جیاواز بێت لەزەمەنی پێشوو.بەمەش مێژوویەكی نوێ بۆ دەقەكان دەخوڵقێت.ئەمڕۆ هەوڵێك هەیە بۆ ناساندنی ئەدەبی كوردی لەسەر بنەمای بابەتگەراییەوە كەپێشتر كاری لەسەر نەكراوە.كێش وقەبارەی شاعیران بەنموونەی نالی وهاوڕێكانی وگۆران وشێركۆ...هتد گەلێك گەورە وفراوانتر بووە وئێستا دەتوانن گرەوی ململانێ وداهێنانەكان لەگەڵ كەڵە شاعیرانی فارس وتورك وعەرەب وئینگلیزدا ئەنجام بدەن.ئەمەش بەمەبەستی سەركەوتن نایەت ،بەڵكو ئاشكراكردن وناساندن وبەشداریكردن ودانپیاداندایە.
لەهەموو ئەمانەدا، قوتابخانە ئەمریكی وبونیادگەراییەكان بۆ ئەدەبی بەراووردكاری دوور دەكەونەوە لەچەمكی بەئیمپریالیزمكردن وپەیوەندییە ئەدەبی وبەڵگە كاریگەرییەكان،بەڵكو لادانێك لەبابەتەكانیشدا دەخوڵقێنن وبایەخدانەكانیان لە توانا هونەری وئیستاتیكییەكاندا چڕ دەكەنەوە كەڕەخنەی ڕۆشنبیری بەشێكە لەو توانایانە.بەمەش سەرجەم ئەدەبە گەورە وبچووكەكان سوودبەخش دەبن بەشێوەیەكی یەكسان.لێرەدا دەشێت ئاماژە بەوە بدرێت كەبەشێك لەئەركەكانی ئەدەبی بەراووردكاری بریتین لەگواستنەوە وناساندن وفراوانكردن ودەرخستنی ڕاستییەكان .ڕەخنەی ڕۆشنبیریش لەجەمسەرێكەوە هەوڵی گرێدانی ئەدەبەكانی هەیە ئەویش بەهۆی كاریگەرییە تەكنەلۆژیاییەكان وتێكەڵبوونی ڕۆشنبیرێتییە جیاوازەكان كەڕەنگە لەئایندەدا جوداكردنەوەی شوناسی ڕاستەقینە كارێكی زۆر زەحمەت ومەحاڵ بێت.لەجەمسەرێكی تریشەوە ڕۆِشنبیرییەت لەبنەڕەتدا بابەتێكی تێكەڵەیە لەتوخمە ڕەسەنەكانی كۆمەڵگا وبابەتە خوازراوە دەرەكییەكان.بۆ ئەمەشیان جوداكردنەوەی شوناسەكان كارێكی ئاسان نیە.

تێبینی:
ئەم نووسینە بەشێكە لەبابەتی (الادب المقارن) بۆ خوێندكارانی خوێندنی باڵا –ماستەر-،زانكۆی سلێمانی ،كۆلێژی زمان،بەشی زمانی عەرەبی، كەلەڕۆژی 7 / 6 / 2020 لەڕێگەی ئۆن لاینەوە ئەنجام درا.