ئەدەبی بەراووردكاری:ئەدەبی كوردی بەزمانی داگیركەران

 

  پ.د.زاهیر لەتیف كەریم

 بەكارهێنانی ئەدەبی كوردی بەزمانی داگیركەران بەكاریگەری لێكۆڵینەوەیەكی گەورە نووسەری وەرگێڕان وئەدەبی بەراووردكاری (سوزان باسنێت) ە،بەنێوی"ئەدەبی دوورگە بەریتانییەكان"كەلەكتێبە بەنرخەكەیدا "ئەدەبی بەراووردكاری:پێشەكییەكی ڕەخنەیی" جێگەی كردۆتەوە.لەسەرەتای لێكۆڵینەوەكە بەم شێوەیە دەدوێت "پێش چەند ساڵێك سەردانی ئەكادیمیای سلۆڤاكیا بۆ زانستەكان كرد لەشاری (براتیزلاڤا)،لەوێ زانایەكی ناسراوی بواری ئەدەبی بەراووردكاری (دیونیز دوریزین) پرسیارێكی لێكردم بەناوی ئەو كەسانەی لەبەریتانیا كار لەسەر ئەدەبی بەراووردكاری دەكەن.منیش یەكێك بووم لەدامەزرێنەری كۆمەڵەی بەریتانیا بۆ ئەدەبی بەراووردكاری...هەستم دەكرد كەزۆر شت لەسەر ئەم ئەدەبە دەزانم.ئەوەبوو چەند ناوێكم پێدا كەهاوڕێم بوون لەبەشەكانی فەڕەنسی وئەڵمانی وئینگلیزی،لەگەڵ چەند زانیارییەك لەسەر كارو كارنامەكانی ئەم كۆمەڵەیە.بەدەم وچاوی ئەم زانایەوە جۆرە لەسەرسوڕمانێك دیاربوو.

دواتر،جارێكی تر داوای لێكردم كەناوی توێژەرانی ئەدەبی بەرووردكاری بەریتانیای پێ بدەم بەوپێیەی ئەو ناوانەی كەپێشتر پێم دابوو هەموویان توێژەری ئەدەبە ئەڵمانی وفەڕەنسی وئینگلیزییەكانە.ماوەیەك لەبیركردنەوە تێگەیشتم مەبەستی چییە كەدەیەوێت ناوی ئەوانە بزانێت كەتوێژینەوەكانیان تەرخانكردووە بۆ ئەدەبی دوورگە بەریتانییەكان.لەوەڵامدا پێم گووت ئێمە هەتا ئێستا ئەم جۆرە كۆمەڵەیەمان نیە..ئەوانەی لەوێدا وەستابوون دەیان ویست هۆكارەكەی بزانن.منیش هیچ هۆكارێكم لەبەر دەستدا نەبوو.ئەمە وایكرد كەخۆم پرسیار لەخۆم بكەم وبڵێم وەڵامەكە كردارێكی مەحاڵ نیە،هەر لەبەر ئەمە بیرم لەوە كردەوە ئێمەش هاوشێوەی هاوڕێ سلۆڤاكییەكان شتێك بكەین.ئەوەبوو ئەم بابەتەم خستە نێو بەرنامەی خوێندنی ماستەرەوە ولەوێوە چەند تەوەرێكی لەخۆ گرت كەبریتی بوون لەكێشەكانی ئەدەبی بەرووردكاری لەبەریتانیا.ئەمە وایكرد دواتر ئەم تەوەرانە ببنە بەرنامەیەكی تەواوی خوێندن وئەدەبی دوورگە بەریتانییەكان  بەنموونەی باسكردن لەچەندین كێشە لەنێو ئەدەبی بەراووردكاریدا" (بڕوانە:الادب المقارن،مقدمە نقدیە،ترجمە:أمیرە حسن نویرە،1999 ).پرسیاری ئەم گەورە ڕەخنەگرە سلۆڤاكی وگەڕان وبیركردنەوەكانی سوزان باسنێت ،بۆ ئەدەبی كوردی،دەبنە سەرچاوەیەكی هەرە بەهێز بۆ ئەدەبی زمانی داگیركەران .مەبەستیش لەزمانی داگیركەران،ئەو ئەدەبە كوردییەی كەبەو زمانانە نووسراوە،بەوپێیەی كوردستان بەدرێژایی زەمەنی داگیركەران كەوتۆتە ژێر پێوەر وگوشار وكاریگەرییەكانی زمان وئەدەبی ئەو داگیركەرانە.لەنێو ئەدەبی كوردیدا كۆمەڵەیەك یان ڕێكخراوێكی ئەدەبی بەراووردكاری هەتا ئێستا بوونیان نیە،هۆكارەكەشی،بەپلەی یەكەم دەگەڕێتەوە بۆ نزمی ئاستی ڕەخنە بەراووردكاری وڕۆشنبیرییە مێژوویی وئاركیۆڵۆژی وئەدەبییەكانی ئەم زانستە ئەدەبییە.چەند ساڵێك لەمەوبەر،خودی خۆم وبەیارمەتی بەشێك لەهاوڕێكانم پڕۆژەیەكەمان پێشكەش بەزانكۆی سلێمانی كرد بەمەبەستی كردنەوەی بەشێك یان كۆلێژێكی تایبەت بەئەدەبی بەراووردكاری.پڕۆژەكە بەبێ هیچ پاساوێكی زانستی ڕەتكرایەوە.ئەمە لەكاتێكدا گەر ئەو پڕۆژەیە ئیشی لەسەر بكرایە ئەوا بێگومان چەندین كێشەی مێژوویی وڕۆشنبیری وئەدەبی وشوناسی بۆ چارەسەر دەكردین ،بەڵكو ئەدەبی كوردی بەدەرەوەی خۆی دەناسی وپێچەوانەكەشی هەر ڕاستە.دوای ئەم شكستە چەند سیمنارێكم لەسەر ئەدەبی كوردی بەزمانی داگیركەران  ئەنجامداوە،بەڵكو چەند نووسینێكیشم لەسەری نووسیوە وبڵاویش كراونەتەوە .لەبەشێكی تری لێكۆڵینەوەكەدا،سوزان باسنیت،جەخت لەسەر ووردەكاری ئەدەبی دوورگەكانی بەریتانیا دەكات، وەك ئەدەبی ئینگلیزی وسكۆتڵەندی وئیرلەندی ووێڵژی.ئەمە لەكاتێكدا ئەم دوورگانەش،هاوشێوەی كوردستان،كەوتونەتە ژێر گوشار وڕۆشنبیرییەتی ئینگلیزی داگیركەر،بەتایبەتی بەكارهێنانی زمان.واتە زمانی نووسین،لەم دوورگانە، بریتیە لەزمانی ئینگلیزی.لێرەدا ئەم نووسەرە،گەرچی بەڕەچەڵەك هاووڵاتییەكی ئینگلیزە،بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا پشتگیری لەئەدەبیاتی ئەو دوورگانە دەكات.ئەمەش لەكاتێكدا قوتابخانەی بەراووردكاری فەڕەنسی جیاوازی زمانی كردۆتە مەرجی لێكۆڵینەوە بەراووردكارییەكان وەك بەراووردی ئەدەبی ئینگلیزی بەئەدەبی فەڕەنسی.بەمەش،قوتابخانەی فەڕەنسی ڕێگە نادات بەتوێژەران كەبەراووردی ئەدەبی ئەمریكی لەگەڵ ئینگلیزیدا بكەن،یان لەنێوان ئەدەبیاتی دوورگە بەریتانییەكان، چونكە نووسراوە ئەدەبییەكانی ئەو ئەدەبانە بەزمانی ئینگلیزی نووسراون.بەڵام لەلێكۆلینەوەكەی باسنێت دا ئەم ڕێچكەیە تێك دەشكێت ئەویش بەوەی هەر یەك لەو ئەدەبانە خاوەن كەسێتی وكلتوور وشوناس ومێژوو ونەتەوەی خۆیەتی.لەوەش زیاتر هەر یەك لەو ئەدەبانە هەست بەبوونی مانایی خۆی دەكات،بەڵكو لەزۆر حاڵەتیشدا كردارە ئیرەییەكان بەیەكتری تەواو جێگەی خۆیانی گرتۆتەوە.تەنانەت بەچاوی ململانێ وكێبڕكێ دەڕواننە یەكتری.لێرەدا یەكێك لەئامانج وكارنامەكانی ئەدەبی بەراووردكاری بریتیە لەگەڕان وپشكنین وساغكردنەوەی دەقە ئەدەبییە جیاوازەكان ولەهەمان كاتدا ئەو هۆكارانەی كەدەبنە دامەزراندن وئەنجامەكان.كەواتە،لەكاتێكدا گەر نووسەرە سكۆتڵەندی وئیرلەندییەكانمان خستە نێو چوارچێوەی ئەدەبی بەریتانی ئەوا ئەمە جۆرێكە لەسڕینەوە ودەست بەسەرداگرتن،یان داگیركردنی سەرمایەی مێژوویی وكلتووری ئەو دوو ئەدەبە.هەر لەبەر ئەمە سوزان باسنێت دەڵێت پێویستە نەخشەی سیاسی جودا بكەینەوە لەنەخشەی زمانی ونەتەوەیی.یان جودا بكرێتەوە لەیەكەیەكی جوگرافی.باسنێت مەبەستێتی بڵێت بەریتانیا بریتیە لەیەكەیەكی سیاسی،بەڵام بەجیاوازی جوگرافیا چونكە بەریتانیا پێكهاتووە لەچەند نەتەوە ودوورگە وزمان وئەدەبێك. نەخشەی دوورگە بەریتانییەكانیش لەبنەڕەتدا پێكهاتووە لەزمانی ئینگلیزی وكیڵتیكی وگاڵیكی وێڵژی. 
لەئەدەبی هەرێمە كوردستانییەكاندا هەمان كێشە بەدی دەكرێت ونووسەرانی كورد،بەجیاوازی دیاڵێكتەكانەوە، دابەشبوون بەسەر شوێنە جیاوازەكان،عێراق وتوركیا وئێران وسوریا،وبەشێكیان بەرهەمەكانیان بەزمانی نەخشە سیاسییەكان نووسیوە ودەنووسن.ئەمە،جگە لەگوشارەكان،هەڵكەوتەی ناوچەكان نووسەرانیان ناچاركردووە كەبەزمانی ئەو نەخشانە بەرهەمەكانیان بنووسن.لەباكوری كوردستان،یەشار كەمال ولەباشوور محیی الدین زەنگەنە ولەڕۆژئاوا سەلیم بەرەكات ولەڕۆژهەڵات علی محمد أفغانی (كرمانشانی).بەبۆچوونی كۆمەڵەی سلۆڤاكی وسوزان باسنێت بەرهەمی ئەم نووسەرانە دەچنە نێو ئەدەبی كوردییەوە گەرچی بەرهەمەكانیشیان بەزمانی بێگانە نووسراون.واتە ئەدەبی بەراووردكاری ڕێگە بەبەراووردكردنی نووسەرانی  نەخشە سیاسییەكان دەدات وەك ئەدەبی توركی وعەرەبی وفارسی كەپێشتر لەلایەن قوتابخانەی فەڕەنسییەوە ڕێگەپێدراو نەبوو. خوێنەر،ڕەنگە ئەو پرسیارەی لا دروست بێت وبڵێت: ئایا هەموو نووسەرە كوردەكان كەبەڕەچەڵەك كوردن وەك احمد شوقی واحمد أمین والزهاوی والرصافی...هتد ،دەچنە بواری ئەم جۆرە لەبەراووردكردن؟لەوەڵامدا،ئەم نووسەرانە گەرچی بەڕەچەڵەك كوردن،بەڵكو هەندێكیان بۆ ڕاگەیاندەكان كوردبوونی خۆیان ئاشكرا كردووە،بەڵام ناوەڕۆكی بابەت ونووسینەكانیان بۆ كورد تەرخان نەكردووە.یان هیچیان بۆ مەسەلە وكێشەی كورد نەنووسیوە.ئەمە جیاوازی گەورەی هەیە لەگەڵ بەرهەمەكانی یەشار كەمال وسەلیم بەرەكات ومحیی الدین زەنگەنە كەزۆربەی بەرهەمەكانیان ڕەنگدانەوە وهەڵقوڵاوی كێشە ومەسەلەی كوردە.زۆرینەی بەرهەمەكانی یەشار كەمال پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەكێشەی چەوسانەوە وسڕینەوەی شوناسی كوردە لەلایەن حكومەت وڕێژمی توركیاوە،بەڵكو لەپێناو هەڵوێستەكانی چەندین جار زیندانی كراوە.تەنانەت لەساڵی 1973 ناونووسكرا بۆ وەرگرتنی خەڵاتی نۆبڵ بۆ لایەنە ئەدەبییەكەی،لەبەر هەڵوێستە وبەرگری وپشتگیریكردن لەمافەكانی باكووری كوردستان،خەڵاتەكەی پێ نەبەخشرا.لەساڵی 1997 ،لەفرانكفۆرتی ئەڵمانیا دوای وەرگرتنی خەڵاتی ئاشتی،گەورە نووسەر وشاعیری ئەڵمانی (گۆنتر گراس)،هاوڕێیەكی نزیكی یەشاتر كەمال، لەووتەكەیدا ولەبەردەم هەمووان ڕاشكاوانە ڕەخنەی توندی لەسیاسەتی ئەڵمانیا بەرامبەر بەكورد گرت.دیارە ئەم نووسەرە پێشینەی زانیاری زۆری هەبووە لەسەر كوردبوونی یەشار كەمال،ئەویش لەڕێگەی وەرگێڕانی بەرهەمەكانی بۆ سەر زمانە جیهانییەكان.وەك سەرچاوەكان ئاماژەیان پێداوە، ڕۆمانی "مهمت انجە"، واتە "محمدی لاواز" وەرگێڕاوەتە سەر 40 زمانی بێگانە.كەواتە ناوەڕۆكی بەرهەمەكان بڕیار لەسەر بەراووردكارییەكان دەدەن نەك زمانی دوهەمی نووسین.بەئاڕاستەیەكی تر،ئەم نووسەرانە بەهۆی گوشار وتەوژمەكانەوە بەزمانی دەرەوەی خۆیان بەرهەمەكانیان نووسیووە.مەسەلەی زمانیش،ڕێگر نابێت لەگەیاندنی ناوەڕۆكەكان،بەوپێیەی ئەركی زمان لەبنەڕەتدا گواستنەوە وگەیاندنی نامەكانە.هەر بۆ نموونە،لەكاتێكدا بەرهەمێكی گەورە نووسەر شێكسپیر وەردەگێڕینە سەر زمانی كوردی ئەوا ئەم نووسەرە لەسەر ئەدەبی كوردی هەژمار ناكرێت بەوپێیەی زمانەكە ئینگلیزی نیە وكوردییە چونكە ناوەڕۆكی ئەو بەرهەمە پەیوەندی بەكورد ومەسەلەكانییەوە نیە ونووسەرەكە ناوەڕۆكەكانی بۆ دیاردەكانی كۆمەڵگای ئینگلیزی تەرخان كردووە كەلەڕووی فیكر وهونەرەوە، ئێمەی كورد،دەشێت سوود لەو ئەزموونە وەربگرین.جارێك پرسیارێكی فزوڵیم لەهاوڕێ ونووسەر محیی الدین زەنگەنە كرد و گوتم "بەهۆی زمانە عەرەبییەكەتەوە،هەندێك كەس بەنووسەرێكی عەرەب هەژمارت دەكەن".بەسەرسوڕمانەوە وبەكوردییەكی پاراو وەڵامی دامەوە وگوتی"ئەوە تاوانێكی گەورەیە دەرهەق بەمن،ئێمە لەكەركووك بەهۆی زاڵبوونی زمانی عەرەبی وگوشاری حكومەتەكان وەك پێویست نەمانتوانیوە بەزمانی دایكی خۆمان فێر بین وبنووسین.ئەمە تاوانی من نیە،بەڵام ئەو كەسانە بۆ نایەن بەرهەمەكانم بخوێننەوە تابزانن بۆ كێم نووسیون".خۆ ئەگەر ئەم پرسیارە لەسەلیم بەرەكات بكرێت ئەوا ئەگەری ئەوەی هەیە هەموو بەرهەمەكانی خۆی بسووتێنێت وپرسیارەكەش بەهەڕەشەیەكی هەرە گەورە لەقەڵم بدات.
لەهەموو ئەمانەدا دەگەین بەو ئەنجامەی،ئەدەبی كوردی بەزمانی داگیركەران پێویستە بەراوورد بكرێن لەگەڵ ئەدەبی نەخشە سیاسییەكان ونەخشە جوگرافییەكانیش،بەهۆی زاڵبوونی زمانی نەخشە سیاسییەكانەوە،جودا بكرێنەوە بەوپێیەی ،هەر لەزەمەنی داگیركردنەوە،ئارگیومێنت وململانێی توند لەنێوانیاندا هەیە. لەلایەكی ترەوە بەرنامەكەی سوزان باسنێت هۆكارێكە بۆ گەڕاندنەوەی شكۆی ئەدەبە داگیركراوەكان وڕووخانی بڵۆكی ئەدەبە بچووك وزلهێزەكان.بەمانایەكی تر،گەر ئەدەبە زلهێزەكان پێشتر ولەڕێگەی گوشارەكانەوە توانیبێتیان تواناكانی ئەدەبە داگیركراوەكان فەرامۆش وپەراوێز بخەن ئەوا هەوڵەكانی سۆزان باسنیت ئەم سنوورە دەبەزێنێت وگرنگی تەواو دەبەخشێت بەئەدەبە بچووك وداگیركراوەكان.

تێبینی:
ئەم نووسینە بەشێكە لەوانەی "الادب المقارن" بۆ خوێندكارانی خوێندنی باڵا،ماستەر،بەشی زمانی عەرەبی،كۆلێژی زمان،زانكۆی سلێمانی ،لەڕۆژی 28 / 6 /2020،لەڕێگەی ئۆن لاینەوە ئەنجامدرا.