رۆشنبیری لێبووردەیی

پ.د. فایەق مستەفا

لێبووردەیی یەكێكە لەلایەنە باش و گرنگەكانی شارستانی كە هاوبەشییەكی گەورەی هەیە لەسەقامگیریی وڵاتانی هاوچەرخ و پێشكەوتنی كۆمەڵایەتی و ئابوورییان. رۆشنبیری لێبووردەیی، لەسەرەتاكانی سەدەی شانزەیەم لەئەوروپا دەركەوت، رێچكەو بنەماكانیشی لەسەدەی هەژدەیەمدا، بڵاوبووەوە. لەبەر گرنگی لێبووردەیی، كۆمەڵەی گشتی نەتەوە یەكگرتووەكان، رۆژی 16/11ی كردووەتە رۆژی جیهانی لێبووردەیی كە لەهەموو وڵاتانی جیهاندا وەك بۆنەیەك ئاهەنگی جیاجیا رێكدەخرێت و ستایشی ئەو چاكە كۆمەڵایەتییە-سیاسییە، دەكرێت، بەڵام لەنووسینەكانی پێشووترماندا بەهۆی سەرقاڵبوونمان بەئاهەنگەكانی یادی دامەزراندی شاری سلێمانی لە14/11  و چالاكییەكانی فێستیڤاڵی گەلاوێژ لە 15/11 ، نەپەرژاینە سەر ئەوەی لەبارەی لێبوردەییەوە بنووسین، بۆیە لەئێستادا بەباشی دەزانین ئەم دەرفەتە بۆ باسكردنی(لێبووردەیی) تەرخان بكەین.
واتای لێبووردەیی
ئەو زاراوەیە لەزانستی ئاكاردا بەچاكەیەك لەچاكە ئاكارییە بەرزەكان دادەنرێت كە ئایینە ئاسمانییەكان بانگەشەیان بۆ كردووە، واتای لێبووردن دەگەیەنێت لەكاتی دەستڕۆیشتن، و لێخۆشبوون بەرامبەر بەخراپەكاری و تێپەڕاندنی بوغزو كینەی نێوان كەسەكان دەگەیەنێت وەك چۆن لەقورئانی پیرۆزدا هاتووە(والكاڤمین الغیڤ و العافین عن الناس والله یحب المحسنین).
لەفەرمودەیەكی پێغەمبەریش (د.خ) هاتووە:(كردەوەیەكتان پێ بڵێم كە چەند پلەیەك لای خوداوەند بەرزتان دەكاتەوە؟ وتیان: بەڵی، پێغەمبەر(د.خ) وتی:(ئارامگرتن لەسەر نەفام، و لێبووردن لەوەی ستەمی لێكردوویت، بەخشین بەوەی بێبەشی كردوویت، سەردانی ئەوانەی سەردانت ناكەن). حەزرەتی مەسیح-یش دەفەرموێت:(ئەوەی زلەیەكی لەڕوومەتت دا، روومەتەكەی تری تێبكە). حیكمەتێكی كۆن هەیە دەڵێت:(تەنیا دەروونە گەورەكان دەتوانن، دەزانن چۆن خراپە دەبورن). شكسپیر دەڵێت:(لەنێو سنگتدا ئاگرێك مەكەرەوە، كە تەنیا هەر خۆت دەسوتێنێت). لێبووردەیی لەزانستی كۆمەڵایەتی و سیاسەتدا، واتای ئامادەییە بۆ قبوڵكردنی ئەوی دی جیاواز و پێكەوەژیانێكی پڕ لەخۆشەویستی، لەبری رەتكردنەوەو هەڵوەشاندنەوەو داخران بەڕوویدا.
واتای لێبووردەیی لەو بنەمایەی كە رێكخراوی عەرەبی بۆ دژ بەڕەگەزپەرستی وەك بەڵگەنامەیەك پێشكەشی كردووە، ئەو یەكسانی و دادپەروەرییە دەگەیەنێت كە ئایینەكان باسی دەكەن، رقلێبوونەوەش بەدرێژایی سەردەمەكان دژ بەفكری رۆشنگەریی و دەرەنجامە مێژووییە پراكتیكییەكان بووە، و لەخانەی مێژوویی خۆسەپاندن و ستەمكاریدا، تۆماركراوە. جاك درێدا فەیلەسوفی فەرەنسایی وایدەبینێت، لێبوردەیی لەكەلتووری خۆرئاوایی تەنیا ئاماژەكردنێك بووبێت بەچاكەی ئایینی مەسیحی، ئەو كەسەی لێبووردەیە، خاوەنی گەورەترین پێگەی كۆمەڵایەتییەو بەهێزترینە دەتوانێت هەر كەسێكی بوێت رەتیی بكاتەوەو دووری بخاتەوەو بگرە مافی ئەوەیشی هەیە، كەسی لاوازترو خاوەن پێگە نزمەكان دووربخاتەوەو هیچ مافێك بۆ ئەوی دی دانەنێت، ئەویش بەو سیفەتی چاكەكاریی ئایینی هەیەو لێبووردەیەو بەخواستی خۆی مافەكان دەبەخشێت و لەهەر كاتێكیشدا بیەوێت، ئەو لێبووردەییە دەكێشێتەوە. بەڵام ئەو واتایە بۆ لێبووردەیی لەئێستادا بوونی نەماوە. لێبووردەیی چەند جۆرێكی هەیە لەوانە:
لێبووردەیی ئایینی
ئەو جۆرە لەلێبووردەیی وەك زاراوەیەك لەئەوروپا بەهۆی سەرهەڵدانی كێشەی فرەیی ئاینییەوە سەریهەڵدا كە لەسەدەی شانزەیەمەوە چەند جەنگێكی ناهەمواری لەنێوان كاسۆلیك و پرۆتستاندا لێكەوتەوە، كاتێكیش هیچ لایەك لەو دوانە نەیانتوانی ئەوی دی لەناوببەن، هەندێك لەداناكان بانگەشەی فكری لێبووردییان كرد، بەواتای قبوڵكردنی ئەوی دی جیاوازو پێكەوەژیان لەیەك كۆمەڵگەدا، پاشان هەندێك لەفەیلەسوفەكان لەڕوانگەیەكی ترەوە تەماشای لێبووردەییان كردوەو مەرج و بنەمایان بۆ دانا، بەتایبەت سەبارەت بەپەیوەندی نێوان تاك و ئایین، بەڵام زاراوەی(لێبووردەیی ئایینی) وەك چەمك، لەشارستانی ئیسلامی لەچەرخی گەشەكردنی لەسەدەكانی دووەم و سێیەم و چوارەمی كۆچیدا بەرقەرار بوو، مەسیحی و جولەكەكان بەئاشتی و تەبایی لەگەڵ‌موسڵمانەكاندا دەژیان و لەسەردەمی عەباسییەكانیشدا، هەندێك پۆستی وەزارییان بەڕێوەدەبرد.
هەندێك لەنووسەران و بیریارانی ئەوروپا لەوانە ڤۆڵتێری فەرەنسایی ستایشی ئەو لێبووردەییە دەكات كە لەسەردەمی عوسمانییەكاندا لەسەدەی شانزەیەم و حەڤدەیەمدا لەوڵاتە ئیسلامییەكاندا هەبووەو مەسیحی و جولەكەكان و ئەوانی دی بەئاشتی و تەبایی لەگەڵ‌موسڵمانەكاندا، ژیانیان بەسەربردووە. لەكۆتایی سەدەی حەڤدەیەمدا، (جۆن لۆك) فەیلەسوفی ئینگلیزی كتێبێكی بەناوی(پەیامێك سەبارەت بەلێبووردەیی)، بڵاوكردەوەو تێیدا چەند خاڵێكی گرنگە لەو بارەیەوە خستبووەڕوو، لەوانە:
1-پێویستە جیاكارییەكی ورد لەنێوان ئەركەكانی حكومەتی مەدەنی و ئەركەكانی دەسەڵاتی ئاییندا بكرێت.
2-چاودێری سەرپەرشتیكردنی رزگاربوونی رۆحی مرۆڤ، پەیوەندی تەنیا بەخودی خۆیەوە هەیەو ناكرێت ئەو ئەركە بدرێتە هیچ دەسەڵاتێكی مەدەنی و ئایینی.
3-هەموو مرۆڤێك دەسەڵاتی رەهاو تەواوەتی هەیە تا لەبوارە ئاینییەكاندا بڕیارەكانی خۆی بدات.
4-ئازادیی ویژدان مافی سروشتی هەموو مرۆڤێكە.
لەئیسلامدا، مستەفا مەنفلوتی سەبارەت بەو كوشتارگەیەی كە مەسیحییەكان لەسەرەتای سەدەی بیست لەلایەن هەندێك موسڵمانی توندوتیژو دەكارگیرەوە رووبەڕوویان بووەوە، وتارێكی بەناوبانگی نووسی بەناونیشانی (وەحشیگەرایی لەئیسلامدا نییە)، لەوتارەدا مەنفلوتی دەڵێت:(رێگە بدرێت هەموو مرۆڤێك ئەوانە بكوژێت كە لەڕاوبۆچوون و مەزهەبدا جیاوازن لێی، وڵات چۆڵ‌دەبوو، دانیشتوان نەدەمان و لەناودەچوون). بوونی جیاوازی مەزهەب و ئایین و سروشت و راوبۆچوونەكانی خەڵك، سونەتی گەردوونەو ناكرێت گۆڕانگاریی بەسەردا بێت، تەنانەت ئەگەر لەسەر گۆی زەویش یەك تاكە كەس بمێنێتەوەو كەسی دی نەدۆزێتەوە ركابەری و ململانێی لەگەڵ‌بكات(ولو شا‌‌و ربك لجعل الناس امە واحدە‌).
لێبووردەیی سیاسی
مەبەست لەلێبووردەیی سیاسی وەك حەسەن حەنەفی بیریاری میسر دەڵێت:(ئەو فرەییەیە كە دیدگای ژیانە دژ بەسەپاندنی رابۆچوونەكان و سەرەتایەكە بۆ رێگرتن لەخۆسەپاندنی سیاسی و داننان بەپارتە سیاسییەكان و رێكخراوەكانی كۆمەڵگەی مەدەنی و ئازادییە مەدەنییەكان و پاشان ئازادی بیروڕا، بەو واتایەی كە پێویستە هەموو مرۆڤێك ئازاد بێت لەحوكمدان بەسەر شتەكان بەو پێیەی كە خۆی بەڕاستی دەزانێت، بۆیە(ئیجتیهاد)و بیركردنەوەو حوكمدان بەسەر شتەكاندا هەر نابێت مافی تائیفەیەكی تایبەت بێت، بەڵكو مافی هەموو مرۆڤێكەو دەتوانێت بەو پێیەی خۆی بەڕاستی دەزانێت، گوزارشتی لێبكات. بەو شێوەیە سیستمی دیموكراسی دادەمەزێت و دەستاودەستی سیاسی بۆ دەسەڵات لەنێوان پارتە سیاسییەكاندا، دروست دەبێت.
لێبووردەیی كۆمەڵایەتی و رۆشنبیری
ئەو جۆرە لێبووردییە، داننانە بەجیاوازی و هەمەڕەنگی نێوان نەتەوە جیاوازەكان و كەلتوورە هەمەڕەنگەكان كە شیرازەو پێكهاتەكانی كۆمەڵگەیان لێپێكدێت و هەمووان لەفەزایەكدا كە خۆشەویستی و هەماهەنگی بەرقەرارە، بەدوور لەڕەتكردنەوەی ئەوی دی و دژایەتی و شەڕو پێكدادانی نێوان هێزە جیاجیاكان، ژیان بەسەردەبەن. بەڵام لەكۆمەڵگەی عیراقیدا، وەك لەتیفە دلێمی چیرۆكنووس دەڵێت:(بەهۆی پەروەدەیەكی داخراوی توندوتیژەوە كە رێگەی مشتومڕو گفتوگۆكردن لەسەر شتە پیرۆزەكان و تەنانەت نزیكبوونەوەش لێیان دەگرێت و بەهۆی فێركارییەكی شۆڤێنییەوە كە دیالۆگ و وتوێژ رەتدەكاتەوەو پێداگری لەسەر نەریت و چەمكە كۆنە چەسپێنراوەكان دەكاتەوە، تاك و جڤات بەدەست نالێبووردەییە دەناڵێنن). زۆربەمان لەكەشێكی كۆمەڵایەتی وەهادا پەروەردەبووین كە بڕوای بەدیالۆگ نییە، بگرە گوێڕایەڵی رەها لەماڵ و خوێندنگەو كایە سیاسییەكانیشدا، بەرقەرارە. لەماڵ‌و كۆمەڵگەدا، گوێڕایەڵی بەشێوەیەكی پلەبەندی بەسەر تاكەكاندا سەپێنراوە، هەرچەندە لەسەر هەڵە بێت، بۆمان نییە رێگریی لەهیچ بیرۆكەیەك بكەین كە لەلایەن ئەوانی لەخۆمان گەورەترن، دەخرێنەڕوو.
باشی و چاكەكانی لێبووردەیی
1-چاكە كۆمەڵایەتی و سیاسییەكان: چەند لێبوردەیی بەهەموو چەشنەكانییەوە لەنێو كۆمەڵگەدا بەرقەرار بێت، سەقامگیریی كۆمەڵایەتی و سیاسی، خۆشەویستی و تەبایی و ئاشتی لەنێوان تاكەكان و چینەكانی كۆمەڵگە، ژنان و پیاواندا، بەرقەرار دەبێت.
2-لەڕووی سیاسییەوە، دیموكراسی و دەستاودەستی ئاشتییانەی دەسەڵات، بەرقەرار دەبێت و هەموو ئەوانەش پێشكەوتن و خۆشگوزەرانی ئابووریی بەدوادادێت كە دەرەنجامی نەبوونی كێشمەكێش و بەرقەراربوونی ئاشتی ئەهلی و سەرقاڵبوونی هەموو لایەنەكانە بەكاركردن و چالاكی گەشتوگوزاریی و بازرگانییەوە.
3-باشەو چاكە دەروونییەكان: زانایانی سایكۆلۆژی زۆرباسی باشەو چاكە دەروونییەكانی لێبووردەییان كردووە بۆ تاك، تاك چەند لێبوردە بێت لەپەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكانی و بەدوور بێت لەدەمارگیریی و بوغزو كینە، تەندروستی دەروونی هێندە باش دەبێت، باقر ساحیبی رۆژنامەوان لەو بارەیەوە دەڵێت:(لێبووردەبن، تەندروست دەبن، لێبووردە بیت، لێبووردە دەبن بەرامبەرت، لەكۆت و پێوەندێكی زۆر رزگار دەبێت و ئامادەگییەكی دەروونی باشت دەبێت). كەلتووری لێبووردەیی لەكوردستانیش، بابەتی نووسینی هەفتەی ئایندەمان دەبێت.