خوێندنەوەیەك بۆ كتێبی (جوانیی ژن)

ژینۆ عەبدولڵا

دوای هەردوو كتێبی (بەرگریی لە وتاری ئەدەبی) و (وتاری ئەدەبی و رۆشنبوونەوە)، دكتۆر فایەق مستەفا رەخنەگر و پەروەردەكار، بەردەوامە لە كارە رۆشنبیرییەكانی تایبەت بە (هونەری وتار) و بەرهەمەكانی لە بواری پەروەردەدا، لەم چوارچێوەیەشدا سەرەتای ئەمساڵ سێیەم كتێبی خۆیی بە ناونیشانی (جوانیی ژن) بە چاپگەیاند.
ئەم كتێبەیانی-وەك ئەوەی لە بەرگی كۆتاییدا هاتووە- چەپكێك وتار لە خۆدەگرێت كە پێشتر لە رۆژنامە ناوخۆییەكانماندا بڵاوكراونەتەوە، وتارگەلێك كە پشت بە (ئەقڵی رەخنەیی) دەبەستن بۆ رووبەڕووبوونەوەی كێشە كۆمەڵایەتییەكان كە كۆمەڵگەی عێراقیمانی پێوە گیرۆدە بووە، نەمانی (گیانی هاووڵاتێتی) و پەراوێزخستنی ئەقڵ و تیۆری نێرگەرایی بۆ ژن و دووركەوتنەوە لە چێژ و رێزگرتنی ژیان و سەیركردنێكی رووكەشانە بۆ ئایین و خوێندن. لەهەمانكاتدا هەوڵدەدات بۆ رۆشنكردنەوەی رێی گرەنتیدەری كەمكردنەوە و كاڵكردنەوەی ئەم بەڵا كۆمەڵایەتیانە لەپێناو پشكوتنی خوچەی جوانی و پێشكەوتن و ژیاری لە وڵاتەكەماندا و پڕكردنی كەش و دۆخی ژیانمان بە بۆنی خۆشەویستی و لێبووردەیی و بەختیاری.
وتارەكانی ناو كتێبەكە كراون بە سێ‌ بەشەوە: بەشی یەكەم (وتارگەلێك دەربارەی ژن)، كە بریتین لە (جوانیی ژن) و (ژن ناونیشانی شارستانی و بناغەیەتی) و (كێ‌ توندوتیژیی دژی ژنان ئەنجامدەدات؟) و (ژن لە سلێمانی). لەم وتارانەدا نووسەر  لە تێڕوانینی گوند-ەوە دەربارەی دۆخی ژنان دەست پێدەكات وەك پێوەرێك بۆ زانینی ئەو ئاستی ژیارییەی كە نەتەوەكان پێیگەیشتوون. نووسەر دەڵێت"ئەو سەقامگیریەی كە مرۆڤایەتی بەهۆی فێربوونی كشتوكاڵكردنەوە زانیویەتی، رۆڵێكی گەورەی گێڕاوە و دۆخێكی ئارامی دەستەبەر كردووە، لەو كاتەوە ژن بووەتە سیمبولێك بۆ ئاشتی و ئارامی و خێر و ژیان، تەنانەت لای هەندێك نەتەوە پەندی دیار لەمبارەیەوە دەركەوتووە وەك (ئەوەی ژن دەیەوێت خوایش دەیەوێت). من لای خۆمەوە بڕوام بەم پەندە هەیە و لەهەر شوێنێكدا ژن هەبێت هەست بە دڵنیایی دەكەم و لە هەر جێیەكیش ژن نەبێت پێشبینی شەڕ و خراپە دەكەم".
لێرەوە بەردەوام ئەم وتەیە دەڵێمەوە (ئەگەر زەوی ژنی تێدا نەمێنێت ئەوا دەبێتە گۆڕستانێكی چۆڵ)، بەڵگەیش بۆ ئەمە ئەو كۆمەڵگانەن كە رۆڵی ژنیان لەم سەردەمەی ئێستاماندا تێدا نابینین، هەموویان پڕن لە شەڕ و ئاشووب و توندوتیژیی، نە ئارامییان تێدایە و نە ژیانەوە. لێرەدا وتەیەكی (ئالبێر كامۆ)ی فەیلەسوفی بونگەرایی فرەنسی بیردێنینەوە كە دەڵێت:(ژن بۆنی بەهەشتە لەسەر زەوی).(كتێبەكە/26). لە وتاری (ژن لە سلێمانی) دا نووسەر وایدەبینێت ئەو رێزەی كە ژن لە سلێمانی هەیەتی، لە شارەكانی دیكەدا نموونەی نییە. دەڵێت (كاتێك لە پەنجاكانی سەدەی رابردوو لەگەڵ خێزانەكەمدا سەردانی سلێمانیم كرد، كە منداڵ بووم، شتێك لە ژنانی سلێمانیدا سەرنجی راكێشام كە لە ژنانی كەركوكی شارەكەی خۆمدا نەمدیبوو، بینیم ژنان لە ماڵەوە تێكەڵی پیاوان دەبوون و بەشداردەبوون لە گفتوگۆ و قسەكردندا دەربارەی مەسەلە جۆراوجۆرەكانی ژیان. دوایی سەردانەكانم بۆ سلێمانی چەندبارە بوونەوە، گەورە بووم و هۆشیاریم كامڵ بوو و ئەوەی كە پێشتر بینیبووم لام تەئكید بووەوە كە ژنانی ئێرە جیاوازن لە ژنانی شارەكانی دیكەی عێراق، ئەمان شتێك ئازادییان لە تێكەڵبوون لەگەڵ پیاواندا هەیە  و لە گەڵیاندا دەربارەی سیاسەت دەدوێن و زێدەڕۆیی ناكەن لە رەفتارەكانیان لەبەردەم پیاواندا، بە چالاكییەكی فراوانەوە كاردەكەن، متمانەیان بەخۆیان و جۆرێك هەست بە كەسایەتیشیان هەیە). (كتێبەكە/39). نووسەر رۆڵی شارستانییانەی ژنان لەم خاڵانەدا كورت دەكاتەوە:
1ـ ژن و سەقامگیری و ئارامی. 2- ژن و پەروەردە. 3- ژن و مەزنی و سەركەوتوویی. 4- ژن و هونەر.
لێرەوە ئومێد دەخوازم هەموو ژنێك ئەم وتارانە بخوێنێتەوە بۆ ئەوەی ببێتە چەكێكی رۆشنبیریی بۆی كە بەهۆیەوە بەرگریی پێ‌ لە خۆی و مافەكانی بكات لە بەرامبەر پەراوێزخستنی لە كۆمەڵ و تێڕوانینە نێرایەتیەكەی كۆمەڵ بۆی.
بەشی دووەمی وتارەكانی كتێبەكە (وتارگەلی گشتیی كۆمەڵایەتین) و دیاردە و كێشە كۆمەڵایەتییەكان لەخۆدەگرێت كە پەیوەستن بە ئایین و خوێندن و هاووڵاتێتی و هۆشیاریی كۆمەڵایەتی و كامەرانییەوە... هتد، وەك وتاری (رێزی ژیان) كە تێدا نووسەر داوای رێز و رێزگرتنی ژیان و رێزگرتی راو رێزگرتنی كار دەكات. بە شێوەیەكی گشتییش (رێزگرتنی ژیان) لەمانەدان:
1ـ رێزی مرۆڤ. 2- رێزی ژینگە. 3- رێزی بەها رۆحی و ئەخلاقی و ژیارییەكان.
لە وتاری (جەوهەری ئایینەكان باشییە ئەخلاقییەكانن) دا، دەخوێنینەوە كە (ئایینەكان هەموویان پەیامی ئاسمانین بۆ ئادەمیزاد لەپێناو چاككردنی دەروون و كۆمەڵگەكاندا و بڵاوكردنەوەی بەهاكانی خۆشەویستی و ئازادی و وازهێنان لە ستەم و گەندەڵی. هەموو ئەوانەی لە ئاییندان، لە دەقەكان و مەبەستە ئایینیەكاندا، ئامڕازی بەدیهێنانی باشیێتیی ئەخلاقە لەسەر زەوی، مەبەستێك لە خۆیاندا نین، وەك بینیمان لە رابردوودا و ئێستایش دەبینین كە دەقەكان گۆڕاون بۆ مەبەستی خودییەكان و بەزاندنی ئامانجی سەرەكیی ئایینەكان كە بڵاوكردنەوەی بێڕەوشتییەكانە). (كتێبەكە/77).
لە وتاری سێیەمیشدا (سێگۆشەی دواكەوتوویی داهێنەرانە) نووسەر هۆشداریمان دەداتێ‌ لە سەر سێ‌ رەفتاری خراپی تەشەنەكردوو لە ناو كۆمەڵی عێراقیماندا، ئەوانیش، یەكەم: تەمەڵیی عەقڵ و دووركەوتنەوە لە خوێندنەوە و بیركردنەوە و تێڕامان، كە دەبنە هۆی دروستبوونی خاڵی دووەم: ئەویش زۆربڵێیی و چەلەحانێ‌-یە كە ئەگەر عەقڵ نووست خاوەنەكەی دەبێتە عاشقی قسەی پووچ و زۆربڵێیی، چونكە نازانێت چۆن كاتەكەی (بكوژێت). سێیەمیش: ئارەزووكردنی بەرەو هەستی بەكارهێنانی زۆر زیاد لە پێویست، واتا حەزی تاك بۆ بەكارهێنانی شمەك و كەلوپەل و كۆكردنەوەیان بەشێوەیەكی نا ژیری و نا لۆژیكی، واتا زیاتر لەوەی كە پێویستیەتی لە هەمو بارودۆخەكاندا.
نووسەر خوێنەرەكان بانگهێشت دەكات بۆ (سادەیی) كە بە كلیلی كامەرانیی دادەنێت و لە وتارەكەیدا ئاماژە بە ئەحمەد ئەمین دەكات كە لەمبارەیەوە دەڵێت"ئاسوودەیی دەروون، پاراستنی تەندروستی، باش تێگەیشتن، سووككردنی بارگرانیە داراییەكان و هەروەها هەستكردن بەوەی كە ماددە و دارایی هەمووشتێكی ژیان نییە هەتا هەمووكاتەكان لە گرێوگۆڵ و ئاڵۆزییەكانیدا بەسەر ببرێت، لە بەسادەیی ژیاندان، چونكە ژیانی رۆحیی پاك و جوانیش هەیە كە شایانی ئەوەیە بەشێكی كاتی بۆ دابینبكرێت و كاتێك بۆ بیرلێكردنەوەی دابنرێت". (كتێبەكە/112).
بەڵام لە وتاری (كێشەی سیستمی خوێندنمان چییە؟) دا نووسەر كێشەكانی و خەوشەكانی دەستنیشان دەكات كە گرنگترینیان  ئەوەیە لە سیستمی خوێندنماندا كێشەیەك هەیە ئەویش ئەوەیە كە ئەم سیستمە رووكەشە و لە ژیانەوە دوورە. بۆچی؟ چونكە مەبەستە سەرەكیەكەی تاقیكردنەوە و بڕوانامەیە. بەڵام پەروەردە و رۆشنبیری، ئەوا لەم خوێندنەدا نین. لێرەدا مەبەستم لە (پەروەردە) ئەو مانایەیەتی كە لە پێناسەكەی فەیلەسوفی ئەڵمانی (كانت) دا هاتووە و دەڵێت"پەروەردە بەرزكردنەوەی هەموو رووەكانی كەماڵە لەلای تاك". كەماڵ-یش دوو جۆرە: تیۆری، كە پەیوەستە بە خوێندنی زانست و مەعریفەكانەوە و پراكتیكییش كە بریتییە لە گۆڕینی زانست و مەعریفەكان بۆ كلتور و ئەخلاق و بونیاتنانی كەسێتیی تاك. بەڵام (رۆشنبیری) مەبەست لێرەدا (رۆشنبیری یاخود كلتوری خوێندن و فێركردنە) كە مانای چاككردنی دەروون و بنیاتنانی كەسێتیی تاك دەگەیەنێت بە بونیاتێكی شارستانیانە. (كتێبەكە/157).
بەشی سێیەمیش (وتار لە ئەدەب-دا) یە كە پەیوەستە بە هەندێك لە ئەدیبانەوە هەروەها وتووێژ لەگەڵ نووسەردا.