ڕێكەوتننامەی ئەرزرۆمی یەكەم

ئامادەکردنی: زاهیر سدیق
 ساڵی 1823 كێشەی شەڕی لە مێژینەی نێوان عوسمانی و ئێرانی ساڵانێكی زۆری خایاند سەرئەنجام هەردوو دەوڵەتەكە هاتە سەر ئەو بۆچوونەی كە واز لەشەڕ بهێنن و پێكەوە ڕێك بكەون، بۆ ئەم مەبەستەش گفتوگۆ و دانوسان لەشاری ئەرزرۆم لەباكووری كوردستان لەنێوان هەردوولا دەستی پێكرد و ڕێكەوتنی لێكەوتەوە. لە 28ی تەمموزی ی 1823 دا ئیمزا كرا، ئەم ڕێكەوتنامەیە بەناوبژیوانی بەریتانیا لەنێوان عوسمانییەكان و ئێرانیەكاندا بەڕێوە چوو، كە بەڕێكەوتنامەی ئەرزرۆم یەكەم ناودەبرێت، ئەم ڕێكەوتنامەیە بووە هۆی ئاشتی لەنێوان هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و ئێرانی، ناوەڕۆكی ئەم پەیماننامەیە دەریخست كە كێشەی نێوانیان سنووری كوردستانە، چونكە كوردستان لەگرنگترین باسەكانی ئەو دوو دەوڵەتە بووە، كوردستان باسێكی گرنگ بووە لەلای هەردوو دەوڵەتەكە، ئەمەش وای كرد لەڕێكەوتننامەكەدا قسەوباسێكی زۆری لەسەر بكەن، لەنێوان دەوڵەتی عوسمانی وئێرانی دا بۆ سەلماندنی ئەو ڕاستیەش لەحەوت مادەی ڕێكەوتنەكە سێ‌ مادەیان پەیوەندی بەكوردستانەوە هەبووە، ئەوانیش مادەی یەكەم ودووەم وسێیەمن، كە بریتیە لە: مادەی یەكەم دەست تێوەرنەدان لەكاروباری یەكترەوە، ئێران نابێ‌ دەست وەربداتە كاروباری كوردەكانی ویلایەتی شارەزوور كە دەوڵەتی عوسمانی بە بەشێك لەویلایەتەكانی خۆی دادەنێت، مادەی دووەم هەردوولا لەسەر ئەوە ڕێكەوتن پەنای هەڵهاتووەكانی یەكتری نەدەن، سەبارەت بەعەشیرەتەكانیش هەر بەو شێوەیە ڕەفتار بكەن، مادەی سێیەم پەیوەندی بەهەردوو عەشیرەتی كورد حیدەرانلو و سپتیەوە هەیە كە بەهۆكاری شەڕی هەردوو دەوڵەتەكەبوون، دەوڵەتی عوسمانی بەپێی ئەم ڕێكەوتننامەیەك بەڵێن دەدات بەر بەهێرشی ئەو دوو عەشیرەتە بگرێت بۆ سەر خاكی ئێران، ڕێكەوتننامەی ئەرزرۆم یەكەم نەیتوانی وەك پێویست چارەسەری كێشەكانی سنووری عوسمانی وئێرانی بكات، چونكە كێشەكانی ئەم دوو دەوڵەتە پەیوەندیان بەسنووری كوردستانەوە هەبوو، هەردووكیان بەبێ‌ لەبەر چاوگرتنی جوگرافیا لەنێوان خۆیاندا بەشیان كردبوو، بەچاكیش لەوە حاڵی بوو بوون كوردەكان كۆسپی سەرەكی سەر ڕێگەیانن، بۆیە دەبوایە كێشەی كوردەكان لەكۆڵ خۆیان بكەنەوە، بۆ ئەم مەبەستەش دوو ڕێگەیان لەبەر دەستایە یەكەمیان بەگوێرەی ڕێكەوتننامەكە بەهەموو توانایەكەوە بۆ لەناوبردنی هەر چەشنە بزوتنەوە وجولانەوەیەكی كوردەكان لەسەر سنوور هاوكاری یەكتر بكەن، مەودای هاتوچۆكردن لەعەشیرەتە كوردەكان كەم بكەنەوە، دووەم كۆتایی بە دەستەڵات دارێتی میر و دەرەبەگەكان بهێنن، بڕیاری ڕێكەوتننامەی ئەرزرۆم یەكەم سیاسەتێكی داڕێژراوی عوسمانی و ئێرانی بوو، كە بەڕەزامەندی دوو هێزی گەورەی جیهانی روسیا وئینگلیز دەرهەق بەكوردەكان بەڕێوەچوو، ئەم بڕیارە لەبنەڕەتدا بۆ سەركووتكردنی نەتەوەی كوردبوو، لەهەردوو پارچەكەی كوردستانی ژێر دەستەڵاتی عوسمانی و ئێرانی دا، ئیتر پەیوەندی كوردەكان ڕۆژ لەدوای ڕۆژ زیاتر كەوتە تەنگەژەی ژیانەوە.
دەوڵەتی كەعبیش بەشداربوو
 مامۆستا زریان سالار: پەیماننامەی ئەرزرۆمی یەكەم یەكێكە لەو پەیماننامە نێودەوڵەتیانەی لەنێوان هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و ئێرانی قاجاریدا بەسترا، ئەم پەیماننامایە گرنگی خۆی هەیە، چونكە لەمانگی حەوتی ساڵی 1823دا بەسترا، لەپاش جەنگی نێوان عوسمانییەكان وقاجارییەكاندا بەسترا، پەیماننامەیەكە سەرلەنوێ‌ داڕشتنەوەی سنووری تێدا كراوەتەوە، بۆ یەكەمجار چەند دەوڵەتێكی دیكەش لەم پەیماننامەیەدا بەشداربوون بۆ نموونە بەریتانیا بەشداربووە، كەعبیش بەشداربووەن دەوڵەتی كەعبی لەمێژوودا زۆر نەبیستراوە، یەكێكە لەو دەوڵەتانەی كە لەئەهواز دامەزرابوو، لەناوچەی ئەهوازدا دەوڵتێكی عەرەبی بوو سەربەهۆزی بەنی كەعب بوون، دوای دامەزراندنی دەوڵەتی كەعبی پەیوەندیان بەدەوڵەتی بەریتانیاوە هەبووە، ئەمانیش بەشداری ڕێكەوتننامەی ئەرزرۆمیان كرد.
د.ئارام علی: ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ ئەو سەردەمە یان چارەكی یەكەمی سەدەی نۆزدە تەماشای مێژووی یان بارودۆخی دەوڵەتی عوسمانی و دەوڵەتی ئێران بكەین دەبینین لەدوو دۆخی جیاوازدا بووە، ڕاستە بەدرێژایی مێژوو دەوڵەتی عوسمانی بەهێزتر بووە لەدەوڵەتی ئێرانی، بەڵام لەسەرتای سەدەی نۆزدە دەوڵەتی عوسمانی بەهۆی كێشەی لەگەڵ  میللەتان و گەلانی بەلقانەوە بەتایبەت یۆنان، شەڕی زۆر گەورەی لەگەڵ یۆناندا كرد، كێشەی لەگەڵ میسری سەردەمی محەمەد پاشادا هەبووە، ئەمە وایكرد دەوڵەتی عوسمانی سەرقاڵ بێت لەلایەكی تریشەوە باری ناوخۆیی زۆرباش نەبوو، لەگەڵ لەشكری یەنیچەریەكان كێشەی هەبوو، واتە پێویستی بەڕیفۆرم وگۆڕانكاری هەبوو، وڵاتانی ئەوروپیش بەتایبەت بەریتانیاو تاڕادەیەكیش فەرەنسا و روسیاش كاریگەریگەریان لەسەر سیاسەتی دەرەكی وناوخۆی عوسمانی و ئێرانیش هەبوو، هەردوو دەوڵەتی عوسمانی و ئێرانی لاوازبوو بوون، مەسەلەی كوردیش ئەو كاتە هاتبووە پێشەوە بەشێوەیەكی تر میرنشینە كوردییەكان بەتایبەتی بابان لەسەردەمی عەبدول رەحمان پاشادا هەوڵی سەربەخۆیی ئەدا، ئەمە وای كردبوو بەپێی ڕێكەوتنەكانی پێشوو میرنشینی بابان لە سنووری قەڵەمڕەوی عوسمانیدا بوو، بەڵام عەبدول رەحمان پاشا ئیعترافی بەوە نەدەكرد زۆرجار لە كێشەكانیدا پەنای دەبردەبەر دەوڵەتی ئێران، دەوڵەتی ئێرانی قاجاریش تەدەخولی لەكاروبارەكانیدا دەكرد، ئەم هاوكارانە بوونە هۆی بەرپابوونی ئەو شەڕانە.
كوردستان بەسەر ئەو دوو دەوڵەتەدا دابەشكرابوو
مامۆستا زریان سالار: كاتێك ئێمە بەنێو ڕێكەوتننامەكانی تردا دەگەڕێن زۆرجار لەڕێكەوتننامەكانی تردا بەڕاشكاوی ناوی ناوچەكانی كوردستان هاتووە و باسی ئەوە كراوە ئەو ناوچانەی كوردستان بەرچ لایەنێك ئەكەون، ئەم ڕێكەوتننامانەی ئەرزرۆم یەكێكە لەو ڕێكەوتننامانەی وتمان دووبارە بۆ دابەشكردنەوەی سنووربووە لەنێوان ئیمبراتۆریەتی عوسمانی و دەوڵەتی قاجاری، لەو سەردەمەدا كوردستان بەتەواوی دابەشكرابوو بەسەر ئەو دوو دەوڵەتەدا، بەشێوەیەكی گشتی دابەشكردنی كوردستانیش بەسەر ئەم دوو دەوڵەتەدا بێگومان هەر ڕێكەوتننامەیەك بكرێت لەنێوانیاندا و بەجۆرێك لەجۆرەكان سنوور دابەش بكرێتەوە بێگومان دەبینین كوردستانیش پشكی خۆی بەردەكەوێتەوە كە بەركامیان بكەوێت بۆ نموونە لەم ڕێكەوتننامەیە كاتێك كە دەبەسترێت، ناوچەی حمرا هەیە هەروەها بە كەناراوەكانیەوە و بەزۆرێك لەناوچەكانی تر ئەمانە بەر ئێران كەوتوون، دەوڵەتی ئێران ئەو زەمانە ئەهوازیشی بەر كەوتووە كە ناوچەیەكی عەرەبیە، دیارە شەڕەكە و دابەشكردنی ناوچەكان لەو مودەتا كەمتر پەیوەندی بەكوردستانەوە هەبووە، بەڵام بەشێوەیەكی گشتی دەتوانین بڵێین هەر ڕێكەوتننامەیەك بەسترابێت و هەر بەندێك هەبێت لەو ڕێكەوتننامانەدا تایبەت بەسنوور كوردستانیشی تێدا بەشداركراوە.
د.ئارام عەلی: هەموو كێشەكە لەسەر كوردستان و سنووری كوردستان بووە، هەم عەبدول رەحمان پاشا هەوڵی ئەدا پەنا بەرێتە بەریان هەم ئێرانیش نەك هەر تەنیا چاویان بڕیبووە كوردستان، چاویان بڕیبووە ویلایەتی بەغداش، ئەوان ئەیانویست ویلایەتی بەغداش داگیر بكەن، كێشەكانی عەبدول رەحمان پاشایان بەكارهێنا، ئەمانیان ئیستغلال ئەكرد بۆ بەدەستهێنانی مەرامی خۆیان لەبەر ئەوە شەڕەكەیان لەناو كوردستانیش بوو، هەم لە سنووری كوردستانیش، من ئەڵێم هەموو بەندەكانی پەیوەندی بەكوردو كوردستانەوە هەیە، چونكە ئەساسەن كێشەكە لەسەر ئەوێ‌ بووە، كە سنووری سروشتی نێوان هەردوو دەوڵەت  لەناو كوردستاندا بووە، هەردوو دیوی سنوور كوردستان بووە، لەبەر ئەوە شەڕەكانیش لەسەر ئەوێ‌ بووە، ئەگەر بگەڕێینەوە بۆ رابردوو دوو ڕێكەوتنی پێشتر هەبوون ساڵی 1811 و ساڵی 1813 كە لەسەر ئاستی هەردوو دەوڵەت نەبووە، بابڵێن لەسەر ئاستی كرماشان و ویلایەتی بەغداد بووە، بیانوەكەشیان زیاتر میرنشینی بابان بووە، والی بەغداد كە دەیەوێت عبدول رەحمان پاشا لەسەر حوكم لاببات، چونكە لەپێناوی سەربەخۆیی پەنای بۆ ئێران بردووە، ئێرانیش ئەمەی كردە بیانو، بۆ گێڕانەوەی عەبدول رەحمان پاشا لەشكری ئێران ولەشكری بابان هەردوو تا نزیك بەغدادیان گرت و هەوڵیاندا بەغداش داگیربكەن، لەباكووریش بەهەمان شێوە، بەڵام لەئەنجامی دوو سێ‌ هۆكاردا یەكێك لەوانە كە پەتای كولێرا بڵاودەبێتەوە و هەر ئەوەش بووە ڕێگر لەبەردەم سەركەوتنی لەشكری ئێرانی، فشاری وڵاتانی ئەوروپیش بەتایبەتی بەریتانیا كە نەیویست ئەم شەڕانە لەنێوانیاندا ڕووبدات، چونكە ئەیزانی لەئەنجامی شەڕەكانی سەرەتای سەدەی نۆزدە ئێران كەوتبووە ژێر دەستەڵاتی هەژمونی ڕوسیاوە، بەریتانیا ئەزانێ‌ ئێران لەم شەڕانە سەركەوتن بەدەست بێنێت ئەوكاتە زیاتر ئەكەوێتە ژێر دەستی ڕوسیاوە،  بۆیە پێشنیاری كرد شەڕی شەڕی (1820-1823) لە نێوان دەوڵەتی ئێران وعوسمانی  بوەستێنرێت، تەنانەت بەڵێنیشی بەدەوڵەتی ئێران دابوو هاریكاری مادی بكات بۆ ئەوەی شەڕەكە ڕاگرێت.
خاكی كوردیان ئەبەخشییە سەركردە سەربازییەكانیان
مامۆستا زریان سالار: وەك ئاماژەمان پێكرد كوردستان لەو كاتانەدا ژێردەستەی هەردوو ئیمپراتۆریەتی عوسمانی و سەفەوی بووە، ئەگەر سەیرێكی ئەو ساڵانەش بكەین ناتوانین بڵێن بزوتنەوەیەكی شۆڕشگێڕانەی تێدا دەركەوتبووە كە داوای سەربەخۆی لەهەردوو دەوڵەتی عوسمانی و دەوڵەتی قاجاری بكەن، بەڵام ئەوان مەبەستیان بوو لەو كاتەدا مەركەزیەتێكیان هەبێ‌، واتە وەك بنەماڵەیەك بنەماڵەی عوسمانی یاخود بنەماڵەی قاجاریەكان مەركەزیەتێكیان هەبێ‌ و لەناوچە كوردستانیەكاندا حوكم بكەن، بەتایبەتی لە ڕووی ئابوورییەوە چەندین باجگر لەو ناوچانەدا دانێن و لەڕووی كشتوكاڵییەوە بتوانن سود لەشوێنانە ببینن، هەروەها چەندین باجی قورسیان لەسەر دانێن و زەوی و زارەكانیان بەناوی خۆیانەوە بكەن، كە ئێستاش زۆرێك لەناوچەكانی كوردستان ناوەكانیان توركییە، چەندین شوێنمان هەیە وەك دیاری لەلایەن سوڵتانی عوسمانییەوە یاخود لەلایەن دەوڵەتی قاجارییەوە ئەدرا لەسەركردە سەربازییەكانیان، ئەمەشیان بۆ ئەوە ئەكرد كە ساڵانە باج و خەراج بۆ خۆیان بێت و ئەو گوندنشین وشارە كوردیانەشی دەچەوساندەوە، لە لایەكی تربیرمان نەچێت لەو كاتانەدا سەرەتای لاوازبوونی میرنشینە كوردییەكان بوو بۆ نموونە چەند میرنشینێكی بەهێزمان هەبووە لەو سەردەمانەدا، میرنشینی سۆران هەیە میرنشینی بابان و میرنشنی بەدرخان و میرنشینی بۆتان ئەمانە میرنشینی گەورەی كوردین، بەشێك لەومیرانە مەیلی سەربەخۆیی و ئازادیان هەبووە، لەو كاتانەدا هەوڵیان داوە لەو دەستەڵاتە رزگاریان بێت، میرمان هەبووە  لەو زەمانەدا بیری لە كوردستانێكی یەكگرتووكردوەتەوە، بەتایبەتی لە رێكەوتننامەی ئەرزرۆم بەدواوە دەوڵەتانی زلهێز بیریان لەوە كردەوە ئەو هێزە بشكێنن و بیری یەكخوازی و ئاشتی میرنشینەكان لەناوببرێت، قسەیەكی كوردی هەیە كە مانای ئەو ڕێكەوتننامانە ئەپێكێ‌، ئەویش پێی ئەوترێت دانوستاندن، واتە ئەبێت لەشتێك بدات وە لەشتێكیش بستێنێتەوە، بێگومان هەموو جارێك قازانجی تێدایە، ئەگەر قازانج و بەرژەوەندی خۆیان نەبێ‌ ناتوانن ڕێكەوتننامە ببەستن لەم ڕێكەوتننامەشدا بەهیچ جۆرێك باسی كوردستان نەكراوە، بەلام ئەگەر بێت و لەناوەڕۆكی ڕێكەوتننامەی ئەرزرۆم بكۆڵینەوان دەبینین هەر دیاری كردنەوەی سنوورەكانە لەنێوان ئەو دوو دەوڵەتەدا، كە ئەبێتە هۆی دابەشكردنەوە ناوچەكانی كوردستان.
د.ئارام عەلی: ئەو شەڕانە لەقازانجی بەریتانیانەبوو، ئەو بەندانەی كە لەڕێكەوتننامەكەدا بوو، قازانجی ئێران تێدابوو، زیاتر لەبەر ئەوە فشاریان ئەكرد ئەو بەندانەی لەوێ‌ هەیە جێ‌ بەجێ‌ نەبێ‌، ئێرانیش بە نابەدڵی ئەم كارەی ئەكرد، ئێران لەشەڕەكانی 1820-1823 سەركەوتنی زۆری بەدەست هێنا، چونكە وەك وتم دەوڵەتی عوسمانی كێشەی ناوخۆیشی هەبوو، شەڕی دەرەكیشی بۆ دروست بوو بوو، لەگەڵ یۆنان و گەلانی تری بەلقان، ئێران سەركەوتنی لەبەرەی شەڕا بەدەست هێنا، بەڵام فشاری بەریتانیا لەكاتی وتوێژدا ئەو دەسكەوتانەی لێسەندەوە، یەكێك لەو بەڵێنانەی دابووی دەستنەخستنە ناو كاروباری میرنشینی بابان و ناوچە كوردییەكانەوە، ئەم ئیستغلالی ئەو لاوازییەی كردوو هەر بەردەوام بوو لە دەسخستنە ناو كاروبارەكانەوە.
مامۆستا زریان سالار: كوردستان ئەكەوێتە سنوورەكانی هەردوو دەوڵەتی قاجاری و دەوڵەتی عوسمانییەوە كە دوو دەوڵەتی سەرەكین یاخود پێكهاتەی سەرەكین لە بەستنی ئەو پەیماننامەیەدا، بۆیە لەوە بەدواوە دەبینین ناوی ناوچەكانی كوردستان نەبراوە، بەڵام بەپێی ئەو زانیاریانەی كە لەبەر دەستی منایە ئەوە نەماوە، بەڵام ناوچەكانی كوردستان كە دابەشكراوە لەنێوانیاندا بەشێكی زۆری ئەو ناوچانە بەپێی ئەو ڕێكەوتننامانەی سەرەتا بێت لەساڵی 1823 دا لە ئەرزرۆم بەسترا، چەند ناوچەیەكی كوردستان دەكەوێتە ژێر سایەی دەوڵەتی قاجارییەكانەوە، ئەمەش وای كرد دووبارە شەڕ هەڵگیرسێتەوە، چونكە بەم پێیە عوسمانییەكانیش ئەیانویست بگەڕێنەوە بۆ ئەو ناوچانە، چونكە هەندێ‌ میرنشین كە لەكۆتایی میرنشینەكاندا بوون دەستەڵاتەكانیان وردە وردە بەرەو لاوازی ڕۆشتووە، ئەتوانین  شت دەربهێنین لەو ڕێكەوتننامە وەك مێژوو ناسێك یا وەك كەسێك كە دیراساتی مێژوو بكەین خۆمان شت هەڵێنجێن لەو ڕیكەوتننامانە یەكێك لەو شتانە ئایا باسی كوردستان لە چ ڕوانگەیەكەوە كراوە؟ ئەتوانین بڵێین لەوێوە باسكراوە كە كوردستان وەك خاك و وەك ناوچە كە چەند ناوچەیەكی بەش بەشە لەو كاتەدا و لەڕێكەوتننامەیەكی سنووری وەك  ئەرزرۆمی یەكەم دابەش ئەكرێتەوە بەسەر هەردوو دەوڵەتی قاجاری و عوسمانیدا، بەڵام لەو سەرەوە هێزێكی تازە لەدوای ئەرزرۆمی یەكەم دەرئەكەوێت كە ئەویش بەریتانیەكانە، بەریتانیەكان چاویان بڕیوەتە خاكی كوردستان و لەوە بەدواوە و پێی وایە لەو ناوچەیەدا پێویستە دەستێكی باڵای هەبێ‌ ئەمیش لەئەنجامەكانی ڕێكەوتننامەكانی ئەرزرۆمی یەكەمەوە ئەكەوێتەوە و لەپاش ئەوە لەساڵی 1914 بە یەكجاری بەریتانیا پەل ئەهاوێژێتە ناوچەكە و جارێكی تر كوردستان بەرەو داگیركاری و دابەشكردن ئەڕواتەوە.
بەربەستێكی سروشت كەوتبوو نێوانیانەوە
د.ئارام عەلی: لە مەسەلەی داگیركاریدا مەسەلەی ئەخلاقی و ئەو شتانە نییە، ئەوان بۆ بەرژەوەندی خۆیان ئەڕوانن ئێران هەر لەسەرەتای دروست بوونی دەوڵەتی سەفەوییەوە لەسەردەمی شا ئیسماعیلی سەفەویدا ئەوان دەیانویست رووەو ڕۆژئاوا بڕۆن ناوچە كوردییەكان داگیر بكەن، تەنانەت دوورتریش بڕۆن لەلایەكی ترەوە مەسەلە ئاینیەكەش هەبوو، بەرەو بەغداد و نەجەف و كەربەلا بڕۆن، دەوڵەتی عوسمانیش بەپێچەوانەوە دوای ئەوەی كە پێگەی خۆی قایم كرد لەئەوروپادا بەتایبەت لەڕۆژهەڵاتی ئەوروپادا ئەیویست روو لەوێ‌ بكات. هەڕەشەیەكی گەورەش لەبەردەمیدابوو، تەنیا بەربەستێكی سروشتی یاخود ناوچەیەكی سروشتی كەتبووە نێوان هەردوو وڵاتەوە.