پ.د.زاهیر لەتیف كەریم - پێشەكی: پسپۆڕانی سیمیۆڵۆژیا هەمیشە جەخت لەسەر مانای ماناكان دەكەن كەلەڕێگەی ئاماژە ونیشانە ڕاستەوخۆ وناڕاستەوخۆكانەوە ئەنجام دەدرێن.واتە ووشە ودەستەواژەكان سادەبن یان ئاڵۆز ئەوا دوورناكەونەوە لەكردنەوەی ماناكان.ئەم مانایانە،بەدیوێكی تردا،پێویستیان بەگواستنەوە هەیە لەمانا فەرهەنگییەكانەوە بۆ مانا سیمانتیكییەكان.بەپێچەوانەوە ماناكان تەنها خۆیان لەیەك مانایدا دەبیننەوە كەئەمە تەواو دووردەكەوێتەوە لەزانستی سیمیۆڵۆژیا.مەبەستیش لەگواستنەوە، گەیاندنەكانە كەبەلای یاكۆپسن ەوە شەش ئاستی لەخۆ گرتووە:نێرەر،نامە،بۆ نێرراو( وەرگر+ خودی بكەری شاعیر+ ئەوی بەرامبەر)،سیاق(كۆنتیكست)،كەناڵ،كۆد.دواتر ئەم گەیاندنە،هەر لای یاكۆپسن،بەشەش كارنامە هەڵدەستێت،ئەوانیش:دەربڕینی(هەڵچوونی)،تێگەیشتنی( كاریگەریی)،ئاگابوونی (ئاگاداریی )،سەرچاوەیی (پێشنیازیی )،میتازمانی( كۆدیی)،شیعریی(بەخشینی).هەموو ئەمانەش پێویستیان بەمیكانیزمێك هەیە تا بتوانێت بەكاری گەیندنییەكان هەڵسێت،میكانیزمەكەش ،هەروەك گەورە زانای سوسیۆڵۆژی ئەمریكی چارڵز كوڵی (1864- 1929) ئاماژەی پێداوە،بریتیە لەپەیوەندی مرۆڤەكان بەخۆیانەوە وەك ئەوەی مرۆڤەكان،لەدۆخە سروشتی وناسروشتییەكاندا،پێویستیان بەیەكترە.بەئاڕاستەیەكی تر،نێرەر وبۆ نێرراو پێویستە ئاگاداری ناوەڕۆكی بابەتەكان بن (جمیل حمداوی:10 ).خۆ ئەگەر بۆشاییەك كەوتە نێوان ئەو سێكوچكەیەوە ئەوا هیچیان بەهایان نامێنێت.هەر ئەمەش وایكردووە كەسێ كارنامەی سەرەكی هەبێت بۆ گەیاندنەكە ئەوانیش ئاڵوگۆڕی دیدو بۆچوونەكان،ئاگاداركردنەوە لەناوەڕۆكە بەنرخ وبەهاكان،خوڵقاندنی كاریگەری لەسەر بۆ نێرراو،بەوپێیەی ئەم وەرگرە دەبێتە چەقی گواستنەوەی گەیاندنەكان لەنێرەرەوە بۆ تێكڕای خەڵكی (گلعت منصور:107). ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەمانای ماناكان لەهەوڵی بونیادنانی مەبەستێتی نامەكەدایە كەهەندێك جار ئەو مەبەستێتیە پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەخودێكی دیاریكراوەوە هەیە وهەندێك جاری تریش بەهەمووانەوە.لێرەدا گەیاندنەكان مەبەستێكی تر دەخوڵقێنێت ئەویش جێگۆڕكێی ڕۆڵەكانە لەنێوان ئەو خودە دیاریكراوە وتێكڕای خەڵكی،لێرەشەوە نامەكە لەقۆناغێكی تەسكەوە پێدەنێتە قۆناغێكی زۆر فراوان وبابەتەكە دەبێتە بابەتی هەمووان. - ئامانج وگرنگی لێكۆڵینەوەكە: ئامانج وگرنگی ئەم لێكۆڵینەوەیەوە خۆی لەم خاڵانەی خوارەوەدا دەبینێتەوە: - گەیشتن بەڕاستییەكانی خاوەن دەق ونامەكەی،ئەویش بەهەماهەنگی نێرراو وبەیارمەتی ڕەهەندە ڕەخنەییە تازەگەری ودوای تازەگەراییەكان بەنموونەی سیمیۆڵۆژیا كەبۆ هەر ووشە ودەستەواژەیەك دەرگای ژوورە نهێنییەكانی دەق دەكاتەوە ودواتر دەیانگوێزێتەوە بۆ وەرگر (بۆ نێرراو) وتێكڕای خەڵكی.ئەمە لەكاتێكدا شاعیران سەرجەم نهێنییەكانی خۆیان بۆ ئەوانی دەرەوە ئاشكرا ناكەن ودەقەكانیان،سادە بن یان تەماویی ،بەداخراویی بەجێ دەهێڵێن. - گەیاندنەكە تەنها خۆی نابەستێتەوە بە سێكوچكەی نێرەر ونامە وبۆ نێرراو،بەڵكو پڕۆسەكە زۆر لەوە گەورەترە ئەویش بەوەی هەر یەك لەو سێكوچكەیە نوێنەرایەتی كۆمەڵێك پرنسپ وچەمكە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسی ...هتد دەكەن وەك ئەوەی بنچینەی ئەو چەمكانە هۆكاری دروستبوونی ئەو سێكوچكەیە بن.لێرەدا لێكۆڵینەوەكە ئاماژەیەكە بەئاگاركردنەوەی تێكڕای خەڵكی كەئەو سێكوچكەیە لەپێناو ئەواندا كار دەكەن وپێویستیشە گوێیان لێ بگیرێت. - كارنامەی دەقی ئەدەبی یان شیعری لكاندنی دوو جەمسەری سەرەكی سیمیۆڵۆژیایە ئەوانیش سیمیۆڵۆژیای گەیاندن وسیمۆڵۆژیای سیمانتیك.واتە كردنەوەی كۆدی دەقەكان لەڕێگەی ئەم دوو جەمسەرە سەرەكییەوە ئەنجام دەدرێت وەك ئەوەی گەیاندنەكان بەبێ كردنەوەی ماناكان وفراوانكردیان جێگەی خۆیان ناگرێت.پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە. - كێشەی لێكۆڵینەوەكە: - بەپێی زانیارییە لێكۆڵینەوەییەكان، تێبینی ئەوە دەكرێت كەسیمیۆڵۆژیای گەیاندن، بەتایبەتی لای یاكۆپسن،هەتا ئێستا خۆی لەلێكۆڵینەوە تیۆرییەكاندا دەبینێتەوە ونەچۆتە بواری جێبەجێكردنە پراكتییەكانەوە.ئەمە تا ڕادەیەكی زۆر كێشە لەبەردەم ئەم لێكۆڵینەوەیەدا دروست دەكات ئەویش بەوەی جۆرێك لەسەركەشی بەخۆیەوە ببینێت،بەوپێیەی سەرچاوەی پراكتیكی پێویست لەبەردەستدا نیە.ئەمەش بەومانایەی لێكۆڵینەوەكە،بەتایبەتی لەڕەخنەی كوردیدا،بەشێك لەكێشەی پراكتیكی ئەم تیۆرە چارەسەر دەكات.لەلایەكی تریشەوە ئەم لێكۆڵینەوەیە دەبێتە كردارێكی هاندانی بۆ نووسەران كەئەمڕۆكە لەپاڵ تێگەیشتنە تیۆرییەكانی گەیاندن زیاتر بایەخ بەپراكتیكییەی بدەن.بێگومان ئەمە هۆكارێكیش دەبێت بۆ تێگەیشتنی قووڵتری تیۆرەكە.بەمانایەكی جیاوازتر،بیرۆكەی ئەم لێكۆڵینەوەیە پێشنیارێكە بۆ نووسەران،بەشێوەیەكی گشتی ، وئەكادیمیان بەشێوەیەكی تایبەتی كەلەلایەكەوە گرنگی بدەن بەچەمكە سیمیۆڵۆژییەكان،بەتایبەتی لەسنووری سیمیۆڵۆژیا گەیاندنییەكان.لەلایەكی تریشەوە بەپراكتیزمەكردنی تیۆرەكان بەشێوە تەندروستەكەی.جگە لەمانە،ئەم لێكۆڵینەوەیە لەهەوڵی ئەوەدایە كەبازنەی نێرەر و بۆ نێرراو بخاتە نێو چوارچێوەی سنوورە دیاریكراوەكان بەنموونەی خودی بكەری شاعیر وئەوی بەرامبەر یان (من ) و(تۆ) وە.ئەم سنوورە دواتر گەورەتر دەبێت و جەمسەری(بۆ نێرراو) پێدەنێتە قۆناغی وەرگرەوە بەوپێیەی وەرگر دەتوانێت قۆناغ ودەسەڵات وسروشتی (بۆ نێرراو) دەستنیشان بكات ،بەڵكو ببێتە بەشێك لە(ئەو ).یان بەشداری لەدید ومەسەلەكان بكات ،بەڵكو ببێت بەبەشێك نەك هەر بۆ (بۆ نێرراو) بەڵكو بۆ نێرەر ونامەكەش. - سنووری لێكۆلێنەوەكە: سنووری ئەم لێكۆڵینەوەیە خۆی لەدوو فۆڕمی سەرەكیدا دەبینێتەوە،یەكەمیان تیۆری گەیاندنی گەورە نووسەر وڕەخنەگری جیهانی ڕۆمان یاكۆپسن ( 1896- 1982)، بەتایبەتی توخمەكانی گەیاندن ودواتریش كارنامەكانی.دوهەمیان،شاعیری نوێخواز فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی كەدیوانەكەی بەیەكێك لەدیوانە شیعرییە ویژدانییە سۆزدارییەكانی ئەمڕۆكە هەژمار دەكرێت كەپڕە لەهەڵوێستە خۆشەویستییە یەزدانی وئایدیاڵیزمەكان كەبەلای ئێمەوە گەڕانێكە بەدوای یۆتۆبیا وئاشتییە سۆزدارییەكاندا.واتە ناوەڕۆكی دەقەكانی، كەخۆیان لەجیهانە نهێنی وشاراوەكاندا دەبینێتەوە، پێویستیان بەڕاڤەكردنێكی سیمیۆڵۆژیانە هەیە بەتایبەتی لەڕێگەی ئەو توخمە گەیاندییەی یاكۆپسن كەلەپێشەكییەكەدا ئاماژەمان پێداوە.لێرەشەوە میتۆدی كاركردنی لێكۆڵینەوەكە بەدەردەكەوێت كەدوورە لەبۆچوونە هەڕەمەكی وسەرپێییەكان،یان بەپیاهەڵدانە بێ ماناییەكان. - پلانی لێكۆڵینەوەكە: ئەم لێكۆڵینەوەیە باس لەتوخمە گەیاندنییەكان وكارنامەكانی دەكات.بەوپێیەی توخمە گەیاندنییەكان پەیوەندییەكی ڕاستەوخۆی بەزاراوەی سیمیۆڵۆژیاوە هەیە، ئەوا زەمەنی ئەم گەیاندنە زۆر كۆنە ودەگەڕێتەوە بۆ زەمەنی ئەفڵاتۆن وئەرستۆ لەكاتێكدا بایەخێكی باش دراوە بەوەرگر بەوپێیەی وەرگر توانای گەیاندن ولكاندن وگرێدانی نێوان نووسەر ونامەی هەیە(محمود محمد عباس:121. ناڤم عودە: 41-42 ).لەزەمەنی هاوچەرخیشدا ڕۆڵان پارت (1915- 1980) دەڵێت زاراوەی گەیاندن بریتیە لەزانستی ئاماژە ونیشانەكان كەبەدوای پەیوەندییە گەیاندنییەكاندا دەگەڕێت، لەسەر ئاستی زمانەوانی ودەرەوەی زمانەوانی (رولان بارت:24).سۆسێر یش لەكتێبە بەنرخەكەیدا بەنێوی" وانەكان لەزانستی زمانەوانی گشتی – 1916 "دا دەڵێت "زمان بریتیە لەكۆمەڵێك پەیوەندی ونیشانە وماناكان،ئامانجیش لەمە گەیاندنە" (ب - فردیناد دی سوسور:87-88).لەشوێنێكی تردا دەڵێت گەر بمانەوێت هەست بەسروشتی ڕاستەقینەی زمان بكەین ئەوا پێویستە لەوە بگەین كە ئەو زمانە پەیوەندی بەكۆمەڵێك ڕژێم ونیشانەوە هەیە (أ -فردیناند دی سوسیر:40).هەروەك پسپۆڕانی بواری سیمیۆڵۆژیا ئاماژەیان پێداوە،زمان خاوەن ڕەهەندە كارنامەییەكانە ولەوێشەوە گەیاندنەكان دەبنە كەرەستەیەكی بەهێزی ئاڵوگۆڕە زانیارییەكان لەنێوان كەسەكان،ئەویش بەمەبەستی ئاگاداركردنەوە لەمەسەلەكان (عواد علی:85 ).یاكۆپسن، كەخاوەنی بیرۆكەی توخمەكانی گەیاندن وكارنامە زمانی وشیعرییەكانە بەڵكو یەكێك بووە لەپێشەنگەكانی فۆڕماڵیزم وگروپی مۆسكۆ وپراغ لەگەڵ هاوڕێكانی مایكۆفسكی وتروبتسكوی ومۆكاروفسكی وبوهسلاف ،لەكتێبە بەناوبەنگەكەیدا"مەسەلە شیعرییەكان"( رومان جاكبسون)، تەواو چۆتە نێو بابەتی سیمیۆڵۆژیای گەیاندن ولەڕێگەی پەیوەندییەكانی قسەكەر وقسەبۆكراو وئەوی بەرامبەری نائامادەوە ئاماژەی بەتوخمەكانی گەیاندن كردووە ولەهەمان كاتیشدا دەستنیشانی شەش توخمی كردووە،ئەوانیش: 1- نێرەر (المرسل).مەبەست لەنێرەر قسەركەرە یان خودی بكەر و وەرگرە كەنامەكە لەمەوە سەرچاوە دەگرێت ودواتر،بەهۆی كەناڵەكانەوە،دەگوێزرێتەوە بۆ ئەوی بەرامبەر (بۆ نێرراو).نێرەر هەمیشە سەرچاوەی گوتارێكی بەرهەمهێنەرە ئەویش بەپێی پسپۆڕییەكەی. گەر نێرەر لەبازنەی پڕۆسەیەكی سیاسیدا مامەڵە بكات ئەوا گوتارەكەی پێدەنێتە تێكڕای خەڵكی یان گروپێكی فیكری دیاریكراو چونكە ناوەڕۆكی گوتارەكە پەیوەندی بەوانەوە هەیە.گوتارە سروشتییەكانیش زیاتر خۆیان لەبازنەی هەواڵییەكاندا دەبینێتەوە.بەڵام لەگوتارە شیعرییەكاندا،كەپڕە لەنیشانە وئاماژە ولادانەكان،ئەوا گوتارەكە ڕووبەڕوی كەسانی تایبەت دەبنەوە.بەمەش گوتار، بەپێی ئاستی بابەت، جیاوازی دەخوڵقێنێت وبۆ هەر گوتارێك جۆرێك لەیاسا ومیتۆد.لەلایەكی ترەوە كارنامەی نێرەر بریتیە لەكارنامەیەكی دەربڕینی چونكە ئەم كارنامەیە،كەزیاتر خۆی لەڕاناوی (من)دا دەبینێتەوە، پڕە لەجۆشە هەڵچوونی وسۆزداری وهەستییەكان.بەئاڕاستەیكی تر،قسەكەر لایەنێكی سەرەكی گوتارە وبەهەر شێوە وشێوازێك بێت،ڕاستەخۆ یان ناڕاستەوخۆ،دەیەوێت نامەكەی بگەیەنێت بۆ ئەوی بەرامبەر.هەندێك جار ڕاناوی (من) بەئاشكرا بەدی ناكرێت بەڵام كرداری ووشە ودەستەواژەكان دەتوانن سروشتی ئەم ڕاناوە ئاشكرا بكەن.لێرەدا ،هەروەك عبدالسلام المسدی دەڵێت،نێرەر مەبەستێتی هەڵوێستەی خۆی بۆ بابەتێكی دیاریكراو نیشان بەئەوەی بەرامبەر بدات كەهەندێك جار هەڵوێستەكە بوونێكی واقیعی هەیە وهەندێك جاری تریش بەشێوازێكی نواندنی ( عبدالسلام المسدی:178).فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی،كەبابەتی لێكۆڵینەوەكەمانە،لەدەقی "كێ وەكو من خۆشی ویستووی " دا دەڵێت: بۆ بێ دەنگی؟ كێ وەكو من خۆشی ویستووی؟ كێ وەكو من هۆنراوەی جوانی بۆ وتووی؟ بۆ بێ دەنگی؟ كام نهێنی لەناو دڵتا حەشار ئەدەی؟ تاكەی بارگەی پرسیارێكی بێ سەرەتا لەدەروونی خۆتا ئەخەی (فەرەیدوون:152 ) گەر سەرنجی ئەم دیمەنە لەدەقەكە بدەین ئەوا: - بەئاشكرا ڕاناوی (من ) بەدی دەكرێت،بەڵكو لەپێناو گەیاندنی نامەكە وئاگاداركردنەوەی ئەوی بەرامبەر ،ئەم ڕاناوە دووجار دووبارە بۆتەوە كەئەمە جۆرێكیشە لەپێداگری لەو هەڵوێستەی كەخودی بكەری شاعیر یان نێرەر نوێنەرایەتی دەكات.جگە لەمە،ئەم ڕاناوە جووڵەی بەپەیام ونامەكەی داوە وەك ئەوەی گەر پیرۆزی ئەو نامەیە نەبێت ئەوا نێرەر ئەوەندە پەرۆشی ئەو ڕاناوە نابێت.لەهەمان كاتیشدا ئەم ڕاناوە ڕووی دەمی لەوی بەرامبەرێكی دیاریكراوە كەهەڵقوڵاویی ڕاستییەكی واقیعییە ودەستكرد یان نمایشی نییە.یان بۆ مەبەستی خۆدەرخستن نیە. - جۆر وڕەفتار وسروشتی نێرەر،یان خودی بكەری شاعیر،لەجۆری هەڵچوونییە ،بەڵكو بارە سایكۆڵۆژییەكەی لەئاستێكی بەرزی سۆزداری ناجێگیردایە،وەك ئەوەی جۆرە توڕەیی وبێزارییەكی پێوە دیار بێت.بێگومان هۆكارەكەشی بێدەنگی ونائامادەیی ئەوی بەرامبەرە.توڕەییەكەش،وەك دەردەكەوێت،هیچ لەكێشەكان چارەسەر ناكات ولەولاشەوە هەڵچوونەكەش بەبەردەوامی دەمێنێتەوە. - نێرەر،لەبەرامبەر ئەوی بەرامبەردا،دەیەوێت وەك پاڵەوانێك خۆی نیشان بدات كەلەگۆڕەپانی خۆشەویستیدا كەس بەڕێژەی ئەو،ئەوی بەرامبەری خۆش ناوێت.ئەمەش جۆرێكە لەبەرەنگاربوونەوە بەرامبەر بەتێكڕای خەڵكی . - نێرەر،وەك دادوەرێك،خۆی حوكمی هەڵوێستە خۆشەویستییەكەی دەدات ودەربەست نیە لەوەی تێكڕای خەڵكی چی دەڵێن.ئەمەش وایكردووە كەتەواو باوەڕی بەهەڵوێستە ومەسەلەكەی خۆی هەبێت ولەهەمان كاتیشدا دڵناییە لەئێستا وئایندەی ئەو هەڵوێستەیە،بەڵكو گوتاری نێرەر خۆی لەم هەڵوێستەیەدا دەبینێتەوە.بەئاڕاستەیەكی تر،نێرەر گەشبینە لەو كردار وڕەفتارەی كەكەوتۆتە ئەستۆی ،بەڵكو لەپێناویدا دەجەنگێت.ئەوەتا لەدەقی "ڕابردوو وا بەشوێنتەوە" دا گوتار وپێداگریی نێنەر جوانتر بەدەردەكەوێت: بۆ كوێ بڕۆی ڕابردوو وا بەشوێنتەوە تارمایی خەمێكی گەورە غەزەبی خوای شاعیرێكە سێبەرە ولێت نابێتەوە (فەرەیدوون :168) لێرەدا نێرەر،ڕاستەوخۆ دیار نیە بەڵكو ڕاناوی (من) بەشێوەی سێبەری وفانتۆمی بەدەردەكەوێت.ئەوەشی كەدەبێتە بریكاری ئەو ڕاناوە بەكارهێنانی دەستەواژەی "خوای شاعیرێكە" كەمەبەستەكە هەر ڕاناوەكەیە.خوێنەریش یان وەرگر پێشتر ئاگاداری هەڵوێستەی ئەو نێرەرەیە كەچەندە پەیوەستە بە ئەوی بەرامبەرەوە.هەر لەبەر ئەمەشە مەرج نیە ڕاناوی (من )هەمیشە بەئاشكرایی وڕاستەوخۆیی بەدەربكەوێت بەڵكو ئاماژەكان بەنموونەی ئەو دەستەواژە ئاماژەپێكراوەی سەرەوە دەتوانن ڕۆی ئەو ڕاناوە وەك خۆی ببینن.بەمەش ،ئەمجارە نێرەرەكە بەشێوازێكی نواندنی بەدەردەكەوێت كەهیچ جیاوازییەك لەگەڵ ڕاناوە ڕاستەوخۆكەدا دروست ناكات. لەگۆشەیەكی ترەوە،كارنامە دەربڕینییەكان، كەخۆیان لەچەمكە هەڵچوونییەكاندا دەبینێتەوە ،دەستنیشانی ڕێژەی سۆزدارییەكە وڕاستگۆیی ئەزموونە شیعرییەكەی نێرەر یان خودی بكەری شاعیر دەكات بەوپێیەی نێرەر خۆی بەخاوەنی سەرەكی ئەو چەمكە هەڵچوونییە دەزانێت.لێرەدا هەندێك جار ئاستە هەڵچوونییەكە دەگاتە ئاستێكی زۆر كاریگەر،ئەمەش لەو كاتانەی كەنێرەر بەتەواوی نیگەران وتوڕەیە وچێژ لەبەرزكردنەوەی دەنگی خۆی دەبینێت .جارێكی تر ،گەر بڕوانینە ئەو دوو دەقە ئاماژەپێكراوەی سەرەوە ئەوا دەبینین كەنێرەر،لەدەقی یەكەمدا،هەر لەسەرەتاوە بەكردارێكی فەرمانی دەست پێدەكات وداوایەكی تیژ لەبەرامبەر دەكات كەبۆچی بێ دەنگە.ئەم دەستەواژەیە، لەو ڕووبەرە تەسكەدا، بەڕێژەی دوو جار دووبارە بۆتەوە كەئەم دووبارەیە خۆی بۆخۆی قورسایی توڕەبوونەكە زیاتر دەكات،بەڵكو كاریگەری زیاتر بەهەڵچوونەكە دەبەخشێت.هەر لەو دەقەدا،نێرەر دەكەوێتە كۆمەڵێك پرسیار كەشێوازی پرسیارەكان هەڵچوونی وبێزاری وتوڕەیی پێوە دیارە" كێ وەكو من خۆشی ویستووی؟كێ وەكو من هۆنراوەی جوانی بۆ وتووی؟...تاكەی بارگەی پرسیارێكی بێ سەرەتا لەدەروونی خۆتا ئەخەی".گەر ناخی ئەم پرسیارانە بخرێتە نێو چوارچێوەی سیمیۆڵۆژیای دەنگەكان ،بەڵكو تاقیگە دەنگییەكان،یان شەپۆلی دەنگە دەرەكی وناوەكییەكانی ووشە وفرەیزەكان،ئەوا بەئاشكرا هەست بەبەرزكردنەوەی ئاستی دەنگەكان دەكرێت كەئەمە،لەلایەكەوە، ئاماژەیەكە بۆ ڕاستگۆیی هەستی هەڵچوونییەكانی خودی بكەری شاعیر.لەلایەكی تریشەوە بۆ ڕێژەی هێزە هەڵچوونییەكان.هەمان شت لەدەقی دوهەمدا بەدی دەكرێت.ئەوەتا نێرەر،جارێكی تر، كەوتۆتە پرسیارو وپرسیارەكەشی توڕەیی پێوە دیارە"بۆ كوێ بڕۆی ڕابردوو وا بەشوێنتەوە".هەڵچوونی خودی بكەری شاعیر گەیشتۆتە ڕادەی ئەوەی ئەم توڕەیی خوای شاعیرە جیاواز بكات لەخوای ئەوی بەرامبەر كەئەمە جۆرێكە لەلادان وپێویستییە هەڵچوونییەكان ڕێگەی پێداوە" غەزەبی خوای شاعیرێكە ،سێبەرە ولێت نابێتەوە". 2- نامە( الرسالە ).لەدەقدا بەمانای ناوەڕۆكی گوتار دێت، كەلەوێوە چەندین بیر وبۆچوون وبابەت، بەجۆرەكانییەوە،لەدایك دەبن.واتە شیعرییەتی دەق پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەنامەوە هەیە چونكە مەبەستێتی ماناكان لەنامەكانەوە سەرچاوە دەگرن ودواتریش دەگوێزرێنەوە بۆ وەرگر (بۆ نێرراو).نامەكانیش دوو ئاستی سەرەكی لەخۆ دەگرن،یەكێكیان بیستراو وئەوی تریان نووسراو.لەبیستراوەكەدا هەموو ئێمە ئاگاداری ئەوەین كەچیرۆكی مەجنوون ولەیلا یان مەم وزین،بەشێوەیەكی گشتی، چیرۆكێكی سۆزداری لەجۆری یەزدانییە.دواتر ئەم چیرۆكانە چوونەتە بواری نووسینەوە وهەمان خەسڵەتیان وەرگرتووە.پەیوەندی ئەم دوو ئاستە لێرەدا لەجۆری ڕێكەوتی یان هەڕەمەكی نیە،بەڵكو لەنێو چەمكە سۆسیۆڵۆژیای گۆمەڵگاكاندا تێبینی ئەم جۆرە ناوەڕۆكە دەكرێت بەجیاوازی زەمەن وجێگە. لەنامەدا سەرچاوە دەدۆزرێتەوە كەئەم سەرچاوانە جەخت لەسەر بوونی هەواڵەكان دەكات بەڵكو هەواڵەكانی زەمەنی ڕابردوو دەبێتە كەرەستەیەك بۆ بابەتی زەمەنی ئێستا.بێگومان ئەم سەرچاوەیە ئایندەش مسۆگەر دەكات.بەمەش ناوەڕۆكی نامەكان كۆتایان پێ نایەت.بۆنموونە،فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی لەدەقی "حەزێكی شێت " دا دەڵێت: كەجێم دێڵی هەموو شتێ نیشانەیە بۆ تەنیایی من ئەزانم چیرۆكی ئەم حەزە شێتە فلیمێكە بێ كۆتایی بۆیە ئەبێ فرمێسك لەچاوی هەڵبەستما شتێك بێ زۆر زۆر ئاسایی (فەرەیدوون:148 ) ئەم نامەیە، كەخاوەندارێتی خۆی هەیە وهەڵگری پەیامێكی خۆشەویستی شێتانەیە لەجۆری خۆشەویستییەكەی مەجنوون بۆ لەیلا ومەم بۆ زین،لەپێناو ئەوی بەرامبەردا نووسراوە كەپێشتر،لەڕێگەی بیستن ونووسینەوە،هاوشێوەكانیمان بیستووە.لەنامەكەدا ئەمانە جێگەی بۆتەوە: - نائامادەیی ئەوی بەرامبەر،بەهەر هۆیەك بێت.دەستەواژەی "جێم دێڵی " مانایەكی كراوەی هەیە وهۆكارە ڕاستەقینەكەی نەزانراوە.واتە خوێنەر،بەپێی نەسەقی دەقەكە، نەك سیاقەكەی، ئاگاداری ئەم جێهێشتنە نیە.ئایا هەڵەیەك یان تاوانێك لەپشت ئەم جێهێشتنەوە هەیە؟مەسەلەكە تایبەتە یان دۆخێكی سۆسیۆڵۆژی دیاریكراو!ململانێ چینایەتییەكانە یان شتی تر.ئەمە وچەندین پرسیار وگریمانەی تر.بەڵام لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا هێشتا وەڵامێكی باوەڕپێكراوە لەبەر دەستدا نیە. - تەنایی خودی بكەری شاعیر (نێرەری نامە).بەوپێیەی جۆری پەیوەندی وخۆشەویستییەكەی لەجۆری ئایدیاڵیزمی ویەزدانییە ئەوا ئەم بابەتە خودی بكەری شاعیر ناچار دەكات كەبەتەنیایی بمێنێتەوە،یان تەنیایی هەڵبژێرێت.هەر لەم تەنیاییەدا بارە سایكۆڵۆژییەكەی خودی بكەر لەئاستێكی قورس ونالەباردایە تا ڕادەی تێكچوون. - ناوەڕۆكی نامەكە باس لەچیرۆكێكی بێ كۆتایی حەزە شێتەكانی خودی بكەری شاعیر دەكات.ئەمەش وایكردووە كەگریان وفرمێسكەكان زۆر سروشتی بن چونكە خودی بكەری شاعیر سوودی لەسەرچاوە مێژووییەكانی ئەم جۆرە چیرۆكەی بینیوە.واتە سەرچاوەكان لەلایەكەوە بریتیە لەئەزموون،لەلایەكی تریشەوە گەیاندنی زانیارییەكانە بۆ زەمەنی ئێستا كەخودی بكەر نوێنەرایەتی بەشێكی دەكات. - نامەكە گەرچی پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەخودی بكەری شاعیر وئەوی بەرامبەری نائامادەوە هەیە بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا نامەیەكی كراوەیە بۆ تێكڕای خەڵكی بەوپێیەی ناوەڕۆكی نامەكە نامۆ نیە بەو تێكڕایە وهەمیشە بەبەردەوامی دووبارە دەبنەوە.لێرەدا گوتاری خودی بكەر دەگوێزرێتەوە بۆ دەرەوەی خۆی وڕووبەرێكی فراوانتر لەخۆ دەگرێت. گەر نموونەیەكی تری نامە بهێنینەوە،ئەوا ئاماژە بەدەقی "مەرگی بێ دەنگ" دەدەین كەدەڵێت: من ئەزانم لەوە زیاتر تۆم خۆش بوێ خوێنم ئەكرێتە كاسەوە نەئیزگەیەك باسم ئەكا نە هەواڵی كوشتنیشم ئەخرێتە دەنگ وباسەوە (فەرەیدوون:54) جوانترین وانە لەم نامەیەدا ئەوەیە كەخودی بكەری شاعیر نایەوێت هەمان هەڵەی گۆران لەدەقی "گوڵی خوێناوی"دا بكاتەوە.لەدەقەكەی گۆران دا پەیوەندی خۆشەویستی نێوان خودی بكەری شاعیر وئەوی بەرامبەری خۆشەویست لەوپەڕی گەورەیی وبڵندیدا بوو.هەر ئەمەش وایكرد كەئەوی بەرامبەر خودی بكەری شاعیر بخاتە ژێر تاقیكردنەوەیەكی قورس،ئەویش بەوەی داوای مەرجێكی نائاسا لەخودی بكەری شاعیر بكات كەدەرئەنجام نەمان ولەناوچوونی خودی بكەری شاعیری لێكەوتەوە، لەلایەن پیاوانی دەسەڵات (فیدیۆڵیزم) .بەڵام فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی بەسوود وەرگرتن لەو ئەزموونە تاڵەی گۆران لەبری، فیداكاری، بەردەوامی هەڵدەبژێرێت كەئەمە لەلایەكەوە چێژ بەخشە،لەلایەكی تریشەوە هەڵوێستەكەی لەگەڵ پاڵەوانی چیرۆكی "بوولبول وگوڵ "ی ئۆسكار وایەڵد یەكدەگرنەوە،ئەمیش بەوەی پاڵەوان (كوڕی عاشق ) دوای ئەوەی هەڵوێستەیەكی نەگونجاو لەئەوی بەرامبەر دەبینێت ڕوو لەخوێندنی زانستە فەلسەفییەكان دەكات لەیەكێك لەزانكۆكانی سەردەم.لەلایەكی ترەوە،نامەكەی فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی ئاماژەیەكە بۆ ئەوی بەرامبەریش كەخۆشەویستی بەمەرج نەگیراوە كەهەمیشە پاڵەوانەكان فیدكاری جەستەیی ببەخشن،بەڵكو خەیاڵە بەرفراوانە ئازاراوییەكان،یان خوڵقاندنی شیعرییەت وبەردەوامی جۆرێكە لەفیداكاری.واتە نێرەر باش دەزانێت كەزیادەڕۆیی لەخۆشەویستی جۆرێكە لەخۆكوژی ولەوێشەوە كۆتایی بەچیرۆكەكە دێت كەهێشتا،لای فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی، زۆری ماوە.لەهەمان كاتدا،ئەم نامەیە تەنها بۆ ئەوی بەرامبەر یان بۆ نێرراو نیە بەڵكو بەشێكە لەئامۆژگاری بۆ هاوشێوەكان كەكۆتایی بەچیرۆكەكانیان نەهێنن. 3-بۆ نێرراو (المرسل الیە).ئەمە ئەو كەسەیە كەنامەی نێرەر وەردەگرێت ودواتر دەكەوێتە كردنەوەی ئاماژە وكۆدەكانی.هەندێك جار ئەم بۆ نێرراوە كەسێكی دیاریكراوە وەك ئەوەی نێرەر بەتایبەتی بۆ ئەوەی بنێرێت یان بنووسێت.هەندێك جاری تریش كەسەكە نادیارە ونێرەر لەڕێگەی وێنە تەماوییەكانەوە سەر لەبۆ نێرراو یان وەرگر دەشێوێنێت.لەهەردوو دۆخەكەدا،كارنامەی ئەم وەرگر ونێرەرە تێگەیشتنە.تێگەیشتنیش هەندێك جار بەمانای كاریگەری دێت وەك ئەوەی خاوەن دەق كەڕۆڵی نێرەر دەبینێت بیەوێت كاریگەری لەسەر وەرگر وبۆ نێرراو دروست بكات.لەهەمان كاتدا ئەمە دەچێتە نێو كارنامەی بانگەوازییەوە،لەكاتێكدا نێرەر جەخت لەسەر نامەكەی دەكات وهەموو هەوڵێكی ئەوەیە چۆن بیگەیەنێت بە وەرگر.لێرەدا ،جگە لەڕاناوی (من) ،ڕاناوی (ئەو) بەدەردەكەوێت.كەرەستەی تێگەیشتنیش زۆرن لەوانە كردارە بانگەوازی وفەرمانی وپرسیاری وسەرسوڕمانییەكان .لەدەقی "كەی وانەبووم؟" دا فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی دەڵێت: كەی وانەبووم ؟ من هەمیشە دێوانە بووم دوور ونزیك خۆشم ویستووی عاشقی ئەو چاوانە بووم ئەی تۆ بۆ من بۆ وانەبووی ؟ بۆچی جێگەی بڕوا نەبووی ؟ كێ فێری ئەم ڕقەی كردی ؟ جاری جاران خۆ وانەبووی (فەرەیدوون :302 ) نێرەر،یاخود خودی بكەری شاعیر،نامەكەی بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ ئاڕاستەی ئەوی بەرامبەر دەكات كەپێشتر نزیكایەتییەكی سۆزداری وخۆشەویستی لەنێوانیاندا هەبووە.واتە كەسی بەرامبەر،بۆ نێرراو،كەسێكی دیارە وئەویش لەبەرامبەردا كەسی یەكەم دەناسێت.بەمەش نامەی نێرەر لەخۆڕا ئاڕاستەی كەسی دوهەم نەكراوە وپێشینەی هەیە.دەقەكە لەسێ بەش پێكهاتووە،ئەوەی ئاماژەمان پێداوە بریتییە لەدوو بەش.لەم دووبەشە وناونیشانەوە خودی بكەر پێنج پرسیاری ئاگاداركردنەوە وسەرسوڕمان لەئەوی بەرامبەر دەكات كەناوەڕۆكی ئەم پرسیارانە لەنێو بازنەی بابەتێكی پیرۆزدا دەسوڕێنەوە كەخودی بكەری شاعیر زۆر پێوەی نووساوە یان ماندووە،بەڵكو دەست بەرداری نابێت.ئەمە بەدیوێكی تردا نیشانەی پەیوەستێتی خودی شاعیر بۆ بابەتەكەی نیشان دەدات.كەسێتی كەسی دوهەم یان ئەوی بەرامبەری دیار لەجۆری ئاڵۆزییە بەوپێیەی پێشتر جۆرە پەیمانێكی لەگەڵ كەسی یەكەمدا مۆر كردووە وئێستا ڕێڕەوی پەیمانەكە بەكردارێكی نادیار بەرەو هەڵوەشاندنەوە دەڕوات.ئەمە تەواو خودی بكەری شاعیری بێزار وهەراسان كردووە،بەڵكو ناچاری كردووە كەئەو پرسیارانە ئاڕاستەی ئەوی بەرامبەر بكات.بێگومان پرسیارەكان لەپێناو وەڵامەكاندا ئەنجام دراوە،بەڵام كەسی دوهەم بەبێ وەڵامدانەوە كۆتایی بەمەسەلەكە هێناوە.هەر ئەمەش وایكردووە كەخودی بكەری شاعیر خۆی وەڵامی دروست بداتەوە وبڵێت: لەناو عەشقا توا بووینەوە بۆ لەیەكتر جیابووینەوە ؟ ڕێگای نێوانمان بۆ بڕا ئیتر بەیەك ناگەینەوە (فەرەیدوون :302 ) گەرچی ئەوی بەرامبەر،واتە بۆ نێرراو،لەزۆربەی هەرە زۆری دەقەكانی فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی دا ڕووبەرێكی فراوانی داگیر كردووە،بەڵكو زۆر بەدەگمەن دەردەكەوێت،بەڵام خودی بكەری شاعیر ،بەهۆی دۆخە سۆسیۆڵۆژییەكەی كۆمەڵگا كەپڕە لەترس وگلەیی وگازەندە،هەندێك جارە ناچارە ئەوی بەرامبەر بەشێوەییەكی نادیار باس بكات.باسكردنی ئەویش باسكردنی خۆیەتی بەوپێیەی پاڵەوانی چیرۆكەكە لەبنەڕەتدا لەسەر ئەو دوو كارێكتەرە دامەزراوە.ئەوەتا لەدەقی"خەمی گەورە"دا دەڵێت: من خەمێكی گەورەم پێیە نازانم بۆ كێی هەڵڕێژم ساڵە هایە..وەكو قابیل لاشەی هابیل لەكۆڵمایە پێم بڵێن لەكوێ بینێژم (فەرەیدوون: 72 ) لەم دەقەدا،هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێدا،بۆ نێرراو نائامادەیەكی ئامادەیە (الغائب الحاچر ).لەهەمان كاتیشدا ئامادەیەكی نائامادەیە (الحاچر الغائب ) ئەویش،لەلایەكەوە ،بەوەی دیوانە شیعرییەكەی شاعیر لەسەر ئەم كارێكتەرە دامەزراوە وەك ئەوەی گەر ئەو نەبوایە ئەوا شیعرییەتیش نەدەبوو.واتە لەڕێگەی سیاقەوە ئاگاداری ئەوەین كەنێرەر كەوتۆتە داوی خۆشەویستی وئەوی بەرامبەریش هەمیشە بەبێ باكی دەبینرێت.ئەم دابڕانە سۆزدارییە نەك هەر موتیڤێكی ئەم دەقەیە بەڵكو تەواو دیوانە شیعرییەكەی شاعیری داگیر كردووە.لەلایەكی تریشەوە ئەوی بەرامبەر دەبێتە یەكێك لەتێكڕای خەڵكی چونكە بانگەوازی خودی بكەری شاعیر گشتگیرییە نەك تایبەت.بەڵگەی ئەمەش ڕووی دەمی شاعیر لەهەمووانە " نازانم بۆ كێی هەڵڕێژم..پێم بڵێن لەكوێ بینێژم ".بەدیوێكی تردا،سەرچاوەلێگرتنە ئاینییەكان، بەتایبەتی قورئانی پیرۆز وبەنموونەی هابیل وقابیل،دەبنە شاردنەوەی ئەوی بەرامبەر. شاعیر لەڕوانگەی دیدە شیعرییەكانەوە ئەو سەرچاوەیەی بەكارهێناوە وگۆڕانكاری بەسەردا هێناوە.بەمانایەكی تر،خودی بكەری شاعیر لەبری قەلە ڕەش ،كەفێركەری قابیل بوو بۆ شاردنەوەی هابیل ی برای،پەنا بۆ كەسەكان دەبات كەبەكاری شاردنەوەكە هەڵسن.دیارە شاعیر دەیەوێت تێكڕای خەڵكی بەشداربن لەگێڕانەوەی چیرۆكەكەی،یان دەیەوێت كەسەكان ئاگاداری ئەو چیرۆكە وئەنجامەكەی بن. 4- یاساكان (كۆدەكان).بۆ ئەم زاراوەیە،سۆسێر (زمان)ی بەكارهێناوە،لویس هلمسلیڤ ( ڕژێم)،چۆمسكی ( تواناكان )،یاكۆپسن (یاساكان ،یان كۆدەكان ).ئەمەش بەو مانایە دێت كەیاسایەك هەیە لەنێوان نێرەر وبۆ نێرراو بەمەبەستی تێگەیشتنی شتەكان،ئەمەش لەكاتێكدا نامەكان هەمیشە لەڕووی ماناوە ڕوون نین وپێویستیان بەڕژێمە فەرهەنگی وسینتاكسی ومۆرفۆڵۆژی وڕاڤەیی وشیكارییەكانە.كارنامەی ئەمە زیاتر لەمیتا-زماندا بەدەردەكەوێت كەئەم میتا-زمانە هەمیشە پشت بەیاساكانی ڕاڤەكردن وشیكردنەوە دەبەستێت ولەوێشەوە مەبەستێتی ماناكان یان دەقەكان ئاشكرا دەبن.بۆنموونە،فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی لەدەقی "ئەی فریشتە"دا دەڵێت: من لەگەڵ تۆ ئەی فریشتە ئەی شاگوڵی ئەم سروشتە بۆ كوێ بڕۆم تۆ لەگەڵمای لەهەر كوێ بم تۆ لەدڵمای هەرگیز لێم جیا نابیتەوە چۆن لەبیرم ئەچیتەوە ئێمە یەكتر تەواو ئەكەین مژدەی خۆِشی بۆیەك ئەبەین ئاوڕ لەخەم نادەینەوە دەرگای هەر لێناكەینەوە لەگەڵ یەكترا پاك ئەبین (فەرەیدوون: 300 ) هەر لەناونیشانەوە هەتا دوا دێڕ ئاماژەیە بەوەی نێرەر دایەڵۆگ لەگەڵ ئەوی بەرامبەری خۆشەویستدا دەكات كەپێشتر پەیمانێكی سۆزداری لەنێوانیادا مۆر كراوە،بەڵكو وەك خودی شاعیر خۆی دەڵێت "بۆ كوێ بڕۆم تۆ لەگەڵمای.لەهەر كوێ بم تۆ لەدڵمای.هەرگیز لێم جیا نابیتەوە...ئێمە یەكتر تەواو ئەكەین".هەموو ئەمانە نیشانەی پەیوەندی دوو كەسە لەجۆری خۆشەویستی.بەڵگەش بۆ ئەمە ئەو هەموو دیمەن و وێنانەیە كەلەو تابڵویەی سەرەوەدا هەیە،كەهەموویان پشتگیری لەپەیوەندییەكە دەكەن.بەڵام كەدێینە دوا دێڕی دەقەكە كەدەڵێت: دڵسۆزی ئاو وخاك ئەبین (فەرەیدوون:300) هەموو ئەم بۆچوونانەی كەلەسەرەوە ئاماژەمان پێدا دوور دەكەونەوە لەمەبەستێتی دەقەكە وبەڵكو ئەم دوا دێڕە مەبەستێتی تەواوی دەق وخاوەنەكەی ئاشكرا دەكات بەوەی خۆشەویستەكە مرۆڤ نیە وخاك ونیشتمانە.مانای ئەم دێڕە جارێكی تر،خوێنەر ناچار دەكات كەچاوپیاخشانەوەیەك بەدێڕەكانی پێشوودا بكاتەوە تا بتوانێت لەڕێگەی سەرو زمانە سروشتییەكە لینكێك لەگەڵ دوا دێڕدا بدۆزێتەوە.ئەمەش لەپێناو ڕاستێتی وچەسپاندنی مەبەستێتی دەقەكەدایە.وشەی سروشت كەلەدێڕی دوهەمدا هاتووە نزیكمان دەخاتەوە لەگەڵ دوا دێڕ بەوپێیەی ئاو وخاك بوونەوەرێكی هەرە بەنرخی سروشتە،لەوێشەوە ئەم سروشتە ئاوێتە دەبێت لەگەڵ مرۆڤدا ودواتر هەر ئەو مرۆڤە داكۆكی لەو ئاو وخاكە دەكات چونكە پێكهاتەیەكی نیشتمانییە،بەڵكو شوناسێكی بەنرخی خودی بكەری شاعیرە.بەمەش دوا دێڕ و وشەی سروشت ئاڕاستەی خوێندنەوەكەلەسۆزداری ئافرەت دەگۆڕێت بەخۆشەویستی خاك ونیشتمان.لەلایەكی ترەوە ،ئەم دەقە دەقئاوێزانێكی لەگەڵ دیمەنێك لەدەقێكی شاعیری ئینگلیزی (شێللی) بەنێوی"فەلسەفەی خۆشەویستی" دروست كردووە،لەكاتێكدا شاعیر خودی خۆی تێكەڵ، یان ئاوێتە بەسروشت دەكات.شێللی لەدەقەكەیدا دەڵێت: بڕوانە،شاخە بەرزەكان ئاسمان ماچ دەكەن شەپۆلەكان باوەشیان بەیەكتردا كردووە ئەم دزەكردنە هەستییە،بەشێوەیەكی نائاگا،،لەدەقی "كەتۆ دوور بێ" دا جوانتر بەدەردەكەوێت لەكاتێكدا فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی لەدوا كۆپلە ووێنەی دەقەكەیدا دەڵێت: بێ گومان بە ئەبێ كەناری دەریاكە باوەشمان بۆ بگرێتەوە (فەرەیدوون: 195 ) ئەم دەقئاوێزانانە، وەك سەرچاوەیەك،یارمەتدەری چەمكە ڕاڤەییە شیكارییەكانە كەهەندێك جار لەڕێگەی كارلێكە دەقییە دەرەكییەكانەوە ئەنجام دەدرێت.ئەمەش وەك ئەوەی بابەتێكی دیاریكراو،لەپێناو گەورەكردن وفراوانكردنی،پێویستی بەبابەتێكی تر دەبێت لەسەر ئاستی كارلێكە دەرەكی وناوەكییەكان (احمد مومن :149 ). 5- سیاق (كۆنتیكست).ئەمە بریتیە لەجووڵەی ئەو بارودۆخەی كەناوەڕۆكی نامەكەی پێ دروست دەبێت.واتە ئەو بابەتە سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكریانەی كەلەبازنەی نێرەر وبۆ نێرراو كۆدەبنەوە ،دەرئەنجامیش نامەیەك دەخوڵقێنن.كارنامەی ئەم توخمە خۆی لەسەرچاوە وسەرچاوەلێگرتنەكاندا (المرجع ) دەبینێتەوە كەئەمە هەندێك جار بەكارنامەی دەستنیشانی هەژمار كراوە (نورالدین رایص: 13) .ئەمەش بەشێكی گرنگی چەمكە هەواڵیی وئاگادارییەكانە .بەمانایەكی تر،نامەی نێرەر بۆ ئەوەی بەرامبەر پێویستی بەپێدان ودابینكردنی زانیارییە سەرچاوەییەكانە وەك ئەوەی بابەتەكان،جگە لەبارودۆخ وبابەتە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسی وسۆزدارییەكانی دەوروبەر،پێویستیان بەپشتگیرییە سەرچاوەییەكانە.بۆنموونە،فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی لەدەقی " دوو دیمەن " دا دەڵێت: لەپەنجەرەی كۆشكێكەوە تێرێك دەستی بەورگی خۆیا ئەهێناو ئەیوت:سەیرە هێجگار سەیرە چۆن لەتێ نان ئەبێتە تەنیا دروشمێ بۆ شۆڕشی برسییەكان؟ + + + + + + + + دنیا شەوبوو برسییەكیش لەكەلاوەیەكی كۆنا بەئاگا هات سەری هەڵبڕی بۆ ئاسمان مانگی لێ بوو بەلەتێ نان (فەرەیدوون :134) گەر گەیاندن بەمەبەستی ئاگاداركردنەوە بێت،ئەوا لەهەمان كاتدا بەمانای ئاڵوگۆڕی زانیارییەكانیش دێت بەتایبەتی لەنێوان نێرەر وئەوانی تردا (العربی أسلیمانی:31 ).لێرەشەوە لەوە دەگەین كەگەیاندن لەبنەڕەتدا پڕۆسەیەكی سۆسیۆڵۆژی وفیكرییە كەچەندین مانا وڕەفتار وهەڵسەكەوتی جیاوازی مرۆڤەكان لەخۆ دەگرێت.دیارە هەر ئەمەش وایكردووە كەبوترێت گەیاندنەكان كردارێكی گشتگیرییە (سعید بنكراد:11).لەدەقەكەی سەرەوەدا ئەمانەی خوارەوە دەدۆزرێتەوە: - لەدەوری نێرەر وئەوانی بەرامبەر مەسەلەیەك هەیە كەپەیوەندی بەهەمووانەوە هەیە ئەویش جیاوازییە چینایەتییەكانە بەوەی كە دەست ڕۆشتووەكان هەمیشە لەدوورەوە سەیری بارودۆخەكان دەكەن وناچنە نێو ووردەكاری ئەو بارودۆخانەوە،یان نزیك نابنەوە لەچۆنێتی وگوزەرانی ئەو بارودۆخانە.دیارە لەئەنجامدا مانەوەیان لەكۆشكەكاندا مسۆگەر كردووە ئەمە لەكاتێكدا گاڵتەجاڕیان بەخاوەن مەسەلە ودۆخەكان دێت.لەبەرامبەریشدا چینێكی تر هەیە كەبەهەژاری لەدایك بوون وهەمیشە بەدوای لەتە نانێكدا دەگڕێن. - نامەكەی نێرەر لەسەر بنەمایەكی سەرچاوەیی دامەزراوە كەپێشتر ئەم جیاوازییە چینایەتیە بوونی خۆی هەبووە وهەموو زەمەنەكانی داگیر كردووە.بەشێك لەنامە ئاینی وئەدەبی وفەلسەفییەكان بەتایبەتی فەلسەفە میتریاڵیزمەكان بۆ ئەم مەسەلەیە دامەزراون وكاریان لەسەری كردووە.بەمەش نێرەر تەنها دروستكەری ئەم مەسەلە نیە بەڵكو سەرچاوەكان كردارێكی وزەبەخشی نامەكەیە.واتە نێرەر لەپێناو گەیاندنی نامەكەی پێویستی بەپشتگیری سەرچاوەكانە،بەكۆن وتازەوە.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەكارنامە سەرچاوەییەكان بەكاری ئاگاداركردنەوە،یان گواستنەوەی هەواڵەكان هەڵدەستن. - نێرەر،لەڕێگەی هەواڵە نامەییەكەیەوە،مەبەستێتی ئەوانی تر،بەخاوەن دەسەڵاتەكانیشەوە،ئاگادار بكاتەوە،لەلایەكەوە لەمەترسی جیاوازییە چینایەتییەكان،لەلایەكی تریشەوە لەهەڵگیرسانی ئاگری شۆڕش كەلەكەسە برسی وهەژارەكانەوە دەست پێ دەكات،بەوپێیەی ئەم چینە باشتر لەخۆی مەسەلەكانیا دەگات ودەشتوانن پشتگیری لەنەمانی چینایەتییەكە بكەن. - نێرەر، بەشێوەیەك لەشێوەكان، دەیەوێت بەرپرسیارێتی گەیاندنی زانیاری ومەسەلەكە لەئەستۆ بگرێت ووەك كەسە كڵاسیزم ودەست ڕۆشتووەكان لەدوورەوە وێنەكان نەگرێت.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەمەبەستێتی نێرەر،لەلایەكەوە هاندانی هەژارەكانە بۆ گۆڕینی ئاڕاستەكان.لەلایەكی تریشەوە نیشانی بدات كەخۆشی بەشێكە لەوان. - نێرەر ،لەنامەكەیدا،مەبەستێتی ئەوە بەئەوانی تر بڵێت كەئەو تەنها لەبازنەیەكی خۆشەویستی سۆزداریدا كار ناكات،ئەمە لەكاتێكدا زۆربەی هەرە زۆری دیوانەكەی بۆ ئەم مەبەستە تەرخان كردووە،بەڵكو لەهەمان كاتدا ئاگادارمان دەكاتەوە بەوەی ئەو شاعیری خەڵك هەژار وبرسییەكانیشە. 6 – كەناڵ (القناە ) .نامەكانی نێرەر بۆ ئەوی بەرامبەر پێویستیان بەئامڕازییە كەناڵییەكانی گەیاندن هەیە بەنموونەی زمان.ئەم كەناڵە بەرپرسە لەكارنامە ئاگادارییەكان بەوپێیەی ئەوی تر،یان خوێنەر پێویستی بەئاگادارییەكانی نێرەر هەیە كەئەمە بەلای گەورە زانای ئینترۆپۆڵۆژیای پۆڵەندی مالینۆفسكی( 1884- 1942) یەوە بەمانای بەشداریكردن دێت، كەمەبەستی بەشداری وەرگرە لەپڕۆسەی نامەی نێرەر ( عمر أوكان:150 ).مەبەستێتی ئاگاداركردنەوە گەیاندنییەكانیش،لەلایەكەوە خۆی لەدابینكردنی زانیارییەكان بۆ ئەوی بەرامبەر دەبینێتەوە،چونكە نێرەر خاوەن ئەزموونە،بەڵكو ئەزموونگەرایی وبابەتگەرایی ودیدگەرایی وئاستی ڕۆشنبیری لەئاستێكی باڵادایە كەجیاوازە لەتێكڕای خەڵكی یان كەسە سروشتییەكان.لەلایەكی ترەوە مەبەستەكە خۆی لەڕاستكردنەوەی زانیارییە هەڵەییەكاندا دەبینێتەوە،ئەمەشیان بەوپێیەی ئەوی بەرامبەر ڕەنگە،لەڕووی زانیارییەوە،بەهەڵەدا چووبێت یان بەهەڵەدا درابێت.لێرەدا نێرەر لەهەوڵی ئەوەدایە ئەو هەڵانە ڕاست بكاتەوە.بۆ نموونە،فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی لەدەقی " لەعەشقی ئێمە " دا دەڵێت : ئەڵێن گوایە من شاعیرێكی ڕۆمانسیم تەنیا باسی دووری و گۆشەگیری و یادی ڕابردووی خۆم ئەكەم لەشەوانی داگیرسانا كپ وبێ دەنگ خامۆش ومەنگ حەز بەسووتانی مۆم ئەكەم + + + + + + + + ئەیانەوێ ئیتر هەرگیز باست نەكەم نەك لەشیعرا لەخەونیشا ناوت نەبەم نازانن تۆ پایتەختی وڵاتی دڵ بووی لەچاوانتا هەتا تێر بووم گەلێ وانەی عەشق وخۆشەویستی فێربووم (78 ). لەم دوو بەشەی دەقەكەدا،نێرەر،لەلایەكەوە،دەستنیشانی زانیارییە هەڵەكان دەكات ولەلایەكی ترەوە ڕاستكردنەوەی ئەو هەڵانە ودواتر دابینكردن وبەخشینی زانیاری نوێ.ئەمانەش لەجەمسەرێكەوە لەپێناو پارێزگاری لەهەڵوێستە سۆزداری وخۆشەویستییەكەی خۆی.لەجەمسەرێكی ترەوە بەمەبەستی ئاگاداركردنەوەی ئەوی بەرامبەر وتێكڕای خەڵكی كەچیتر پێویست نەكات خۆیان بەبازنەیەكی زانیاری دیاریكراو سەرقاڵ بكەن ولەوێشەوە هەموو شتەكان لەسەر ڕێنمایی ویاساكانی ئەو زانیاریانە هەڵسەنگاندن وپێناسە بكەن.واتە نێرەر،بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ داوا لە(ئەو ) و(ئەوانی تر) دەكات كەبەشداربن لەڕاستكردنەوە وگەیاندنی نامەكە وەك ئەوەی لێیان داوا كراوە.لەبەشی یەكەمی دەقەكەدا ولەڕێگەی بەكارهێنانی دەستەواژەی "ئەڵێن گوایە من شاعیرێكی ڕۆمانسیم" نێرەر دەكەوێتە دەستنیشانكردنی خەسڵەتە گشتی وبیستراوەكانی ڕێبازی ڕۆمانسیزم كەبەلایەوە ئەو خەسڵەتە گشتیانە ناتوانن نوێنەرایەتی تەواوی ڕێبازە بكەن.خەسڵەتەكانیش،كەلەدەقەكەدا هاتوون بریتین لە خەمۆكی وگۆشەگیری وتەنیایی وهەستێكی داخراو وخەیاڵاویی بۆ زەمەنی ڕابردوو وئێش وئازار وململانێ سایكۆڵۆژی ودابڕان لەكۆمەڵگا.لەبەشی دوهەمی دەقەكەدا نێرەر زانیاری نوێ دەبەخشێت بە(ئەو ) و(ئەوانی تر) كەجگە لەو خەسڵەتە زانراو بیستراوانە كەلەسەرەوە ئاماژەی پێ كردووە خەسڵەتی تر هەیە وداوایەكی ناڕاستەوخۆ لە كەس وشاعیرە ڕۆمانسیزمەكان دەكات كەدەبێت كۆتی هێمنی ودابڕان وهەستە داخراوەكان بشكێنن ودەقەكانیان ڕێچكەیەكی نوێی ڕۆمانسیزم بگرێت،ئەمیشیان بەوەی ڕێبازی ڕۆمانسیزم بەڕیاڵیزم بكەن.هەر لەبەر ئەوەشە،ئێستا دەیەوێت،وەك كەسێكی ڕیاڵیزم، ئازادانە باس لەپڕۆسە سۆزدارییەكەی خۆی بكات ،بەڵكو بۆ هەمووانی ئاشكرا بكات بەبێ شاردنەوە.هەروەها ئێستا، خەیاڵەكانی بەرەو ئایندە دەبات كەبەلایەوە ئەنجام وچێژ بەخشە.ئەنجام بەخشەكەش مەرج نیە هیواكانی مسۆگەر بكات ،بەڵام دێژەپێدان وپێداگیری لەپڕۆسەكە هێزێكی چێژ بەخشە.ئەوەتا لەدوا كۆپلەی دەقەدا دەڵێت: بەڵام ئێستاش لەهەر كوێ هەی فریشتەی تەمەنی لاویم بەهەناسەی لای تۆ ئەژیم بۆ تۆیە شیعری گڕاویم - ئەنجامی لێكۆڵینەوەكە: لەم لێكۆڵینەوەیەدا گەیشتوینەتە ئەم ئەنجامانەی لای خوارەوە: - توخمە گەیاندنییەكان پڕۆسەیەكی ئاڵوگۆگۆڕی وكارلێكە دەقییەكانە لەنێوان نێرەر وبۆ نێرراو،یان لەنێوان دوو جەمسەر وزیاتریش.ئەمەش بەوپێیەی نامەكان لەنێوانیاندا ڕۆڵی گرێبەستێك دەبینن .هۆكارە جێبەجێكانیش خۆیان لەسیاق وكۆد وكەناڵەكاندا دەبیننەوە. - توخمە گەیاندنییەكان بەبێ كارنامە زمانەوانییەكان ناتوانن ئەوەی لەئەستۆیانە جێبەجێی بكەن.لێرەدا ولەپێناو دەستنیشانكردنی هێزی نێرەر ونامە وئەوی بەرامبەر،هەماهەنگییەك لەنێوان توخمە گەیاندنییەكان وكارنامەكاندا بەشێوەیەكی سروشتی دروست دەبێت كەدواتر سروشتی ئەو هەمانگییە دەبێتە تیۆر ویاسا كەیاكۆپسن ڕۆڵێكی سەرەكی تێدا بینیوە. - توخمە گەیاندنییەكان لەگەڵ دوو چەمكی سەرەكیدا یەكدەگرنەوە،بەڵكو ئەو دوو چەمكە،ڕاڤەیی وپراگماتیكی،یارمەتدەرێكی وزەبەخشن بۆ كردنەوەی دەقەكان،یان بۆ كۆد وسیاق وكەناڵەكان. - توخمە گەیاندنییەكان وكارنامەكانی ئامڕازێكی بەهێزی هەواڵە ئاگادارییەكانە،وەك ئەوەی ئەو یان ئەوانی تر پێویستیان بەزانیارییەكانی نێرەر بێت بەوپێیەی ئەو نێرەرە لەبنەڕەتدا كەسێكی سروشتی نیە وخاوەن ئەزموونە.لەهەمان كاتدا،ئەوانی تر،ڕەنگە پێشتر زانیارییەكانیان وەك پێویست وەرنەگرتبێت،یان بەهەڵەدا برابن یان خۆیان بەهۆی كەمی ڕێژەی ڕۆشنبیری وفیكری بەهەڵە ڕاڤەیان بۆ زانیارییەكان كردبێت. - توخمە گەیاندنییەكان وكارنامەكانی هۆكارێكە بۆ ئاشكرا كردنی شوناسی دەق وخاوەنەكەی وئەوانی تر.بەمانایەكی تر،دەتوانێت دەستنیشانی ڕێژە وئاستی تێگەیشتن وهەستكردنی ئەو سێكتەرانە بكات. - توخمە گەیاندنییەكان لەگەڵ كارنامەكاندا دەتوانێت دەستنیشانی ئاستی هەڵچوونی ودەربڕینی وتێگەیشتنی وسەرچاوەیی ومیتا-زمانی دەق وخاوەنەكی وئەوانی تر بكات. - توخمە گەیاندنییەكان توانای گواستنەوەی زمانێكی سروشتی وفەرهەنگی هەیە بۆ بازنە ماناییە قووڵ وشاراوەكان. - لەڕێگەی سێكوچكەی نێرەر ونامە وبۆ نێرراو،وەرگر یان گوێگر دەتوانن ،لەنزیكەوە،بەشداربن لەپڕۆسەی گریمانە وڕاڤە وهەڵسەنگاندنەكان.بەمەش جێگۆڕكییەك لەنێوانیاندا دروست دەبێت یان وەرگر وگوێگر دەتوانن وەك پێویست ڕۆڵی نێرەر ونامە وبۆ نێرراو ببینن وبەرجەستەشی بكەن. - پەراوێز وسەرچاوەكان:
- فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی،دیوان،كتێبخانەی یادگار بۆ چاپ وبڵاوكردنەوە، سلێمانی ،2018 .
created by Avesta Group and powered by Microsoft Azure