28/4/2020 03:16 PM

هاوردەكردنی كەسێتییەكان لەشیعری فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی دا - لێكۆڵینەوەیەكی سیمیۆڵۆژیایی -

 

پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
- پێشەكی:

 
ڕەخنەگرانی گێڕانەوەگەری ئاماژەیان بەوەداوە كەكەسێتی توخمێكی سەرەكی بونیادی دەقە،بەڵكو بزوێنەری ڕووداو وتوخم وتەكنیكە گێڕنەوەگەییەكانە.بەدیوێكی تردا نەخشەی سەرجەم دیمەن وڕووداوەكانە كەبەلای ڤلادیمێر پڕۆپ ەوە نموونەی كارنامە جیاوازەكانە (احمد گالب:11).لەهەمان كاتدا،كەسێتی،هەروەك فێلیب هامون لەكتێبەكەیدا"سیمیۆڵۆژیای كەسێتییە گێڕانەوەگەرییەكان" ئاماژەی پێكردووە،بریتیە لەبابەتێكی هەرە گرنگی دەقە گێڕانەوەگەرییەكان بەوپێیەی توانای جووڵە وگۆڕانكاری لەئاستی ڕووداوەكاندا هەیە (فیلیب هامون:21-22 ).ئەمەش بەومانایەی  كەكەسێتییەكان خۆیان لەمەسەلە ئامادەبوون وڕاكێشانەكاندا دەبیننەوە كەهەندێكیان ئەفسانەیی وئاینیی ومێژوویی،هەندێكی تریشیان پەیوەندی بەچەمكە سۆسێۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكریی وئەدەبییەكانەوە هەیە.لەگۆشەیەكی ترەوە،كاری كەسێتییەكان،جووڵەی ڕیتمی دەقەكانە،لەئاستە هێمنییەكان بۆ ئاستە گرژی وئاڵۆزاوییەكان،بەپێچەوانەوەشەوە.ئەمە لەپێناو دەرخستن وقووڵبونەوەی زانیارییەكانە،یان چڕكردنەوەی ڕووداوەكان.لێرەدا،بانگێشتكردن وهاوردەكردنی كەسێتییەكان بەمەبەستی ڕازاناوە وجوانكاری نایەت بەڵكو ،جگە لەئاستە ئیستاتیكییەكان،بەمانای فراوانكردن وكردنەوەی دەقەكانە، بەتایبەتی لەڕووی ڕۆشنبیری ومەعریفی وفیكری وسۆسیۆڵۆژیاوە.لەلایەكی ترەوە،ئامادەبوونی كەسێتییەكان لەدەقە ئەدەبییەكاندا مەرج نیە هەڵقوڵاویی بوونێكی واقیعی بێت،بەڵكو خەیاڵەكان،یان ڕووداوە دەستكردەكان،توانای بەرجەستەكردنی هەستی كەسەكانی هەیە.واتە گەرچی ڕۆڵان پارت ئاماژەی بەوە كردووە كەكەسێتی بوونەوەرێكی  كاغەزییە وهیچ بوونێكی واقیعی لەپشتەوە نیە (شعبان عبدالحكیم: 69)،بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا بوونێكی كرداری وئامادەیی هەیە،ئەویش بەوەی كەكەرەستەیەكی گرنگی كردنەوە دەقەییەكانە ولەوێشەوە دەبێتە سەرچاوەیەكی زەمەنی بۆ ڕووداوەكان (عبدالسلام المساری: 18-21).سەرچاوەكان ئاماژە بەوە دەدەن كەجیاوازییەك هەبێت لەبونیادی ناوەوەی كەسێتییەكان.لەدەقە گێڕانەوەگەرییەكاندا،زیاتر مەیل بەلای كەسێتییە دروستكراو وخەیاڵاوییەكاندا دەڕوات.بەڵام لەدەقە شیعرییەكاندا،كەوەك پێویست كاری لەسەر نەكراوە،مەیلەكان بەلای كەسێتییە واقیعی ودۆخە سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژییەكاندا .
- ئامانجی لێكۆڵینەوەكە:
لێكۆڵینەوەكە،ئەم ئامانجانەی دەستنیشان كردووە:
- لەفۆڕمی كەسێتییەكان،مانا سۆسیۆڵۆژی وفیكرییەكان ئاشكرا دەبێت ولەوێشەوە خوێنەر باشتر دەچێتە نێو ماناكانی سیاقە دەقییەكانەوە،یان باشتر وایە بڵێین دەقەكان پێویستیان بەمانا دەرەكییەكانە وەك بابەتێكی پشتگیری یان یارمەتدەر بۆ ناوەڕۆكەكان.
- لەئامادەبوونی كەسێتییەكاندا مانا گریمانەییەكان بەرەو ڕەوینەوە دەڕۆن بەوپێیەی پێشتر كار لەسەر بوونی كەسێتییەكان كراوە وئێستا ماناكانی جێگەی خۆیان لای خوێنەر كردۆتەوە .بەمەش گریمانە وڕەهەندە پراگماتیكییەكانی پێشتر دەچنە نێو ماناكانی ئێستای دەقەوە بەئامادەكراوی.
- كەسێتییەكان،بەجۆرەكانیانەوە،لەمانا سیاقییەكانەوە دەگوێزرێنەوە بۆ مانا ئاماژەیی ونیشانەییەكان.ئەمەش بەومانایەی كەدەقەكەی ئێستا مەرج نییە كتومت بچێتە نێو مانای ئەو كەسێتیانە،بەڵكو لادانەكانیش لەسنووری كەسێتییەكان مانای نوێ دەخوڵقێنن.
- دەرخستن وئاشكراكردنی هێزی ئیستاتیكی وڕۆشنبیری وفیكری دەق وخاوەنەكەی.ئەمەش ئاماژەیەكە بەوەی كەدەقەكە وخاوەنەكەی چەند سوودیان لەدەرەوەی خۆیان بینیوە،یان جۆری مامەڵەیان لەگەڵ كەسێتییەكان چۆن بووە وچەندیش توانیویانە لەماناكانی ئەو كەسێتیانە بگەن.بەئاڕاستەیەكی تر،دەقەكان پێویستیان بەچیرۆك وڕەفتاری كەسێتییەكانە،یان هیچ گوتارێكی گێڕانەوەگەری وشیعری بەبێ كەسێتییەكان ئەنجام نادرێت چونكە ئامادەبوونی كەسێتییەكان مانای دیمەن وبابەت وڕووداوەكان گەورە وفراوانتر دەكات،لەهەمان كاتیشدا گوشار دەخاتە سەر خوێنەر كەلەلایەكەوە بایەخ بەزانیارییە سەرچاوەییەكان بدات ،لەلایەكی تریشەوە گرنگی بە سیاقی دەقەكان.
- كێشەی لێكۆڵینەوەكە:
بەپێی زانیارییە سەرچاوەییەكان،وەك پێویست كار لەسەر سیمیۆڵۆژیای كەسێتییەكان لەدەقی شیعریدا نەكراوە،بەڵكو بابەتەكە زیاتر پەیوەستە بەچەمكە گێڕانەوەگەرییەكان ،تەنانەت نووسەرە پسپۆڕەكان،یان ئەوانەی كەپێشەنگی سیمیۆڵۆژیای كەسێتییەكانن بەنموونەی وفیلادیمیر پڕۆپ وگریماس وڕۆڵان پارت وفیلیب هامون،ئەم بابەتەیان بۆ گێڕانەوەگەرییەكان تەرخان كردووە وبەمەش دەقە شیعرییەكان فەرامۆش كراون.ئەمە لەگۆشەیەكەوە،كێشەی زانیارییە سەرچاوەییەكان دەخوڵقێنێت بەوەی زانیاری پێش وەخت وەك پێویست لەبەردەستدا نەبێت.لەگۆشەیەكی تریشەوە لێكۆڵینەوەكە ناچار دەكات كەبچێتە نێو بابەتێكی ئاڵۆزەوە وهەوڵی ئەوەش دەدات كەئەنجامێك بۆ خوێنەر،بەتایبەتی كورد،بخوڵقێنێت.لەلایەكی تریشەوە،ئەم لێكۆڵینەوەیە هەوڵێكە بۆ كردنەوەی لێكۆڵینەوەی زیاتر لەسەر دەقە شیعرییەكان وبەستنەوەی ئەم دەقانە بەزانستی سیمیۆڵۆژیای كەسێتییەكانەوە.
- سنووری لێكۆڵینەوەكە:
لێكۆلێنەوەكە دوو ئاستی سەرەكی لەخۆ دەگرێت،یەكەمیان تیۆری ودوهەمیان پراكتیكی.لەبەشی تیۆرەكەدا كار لەسەر بۆچوونەكانی فیلادیمێر پرۆپ (1895 -1970   ) وگریماس (1917- 1992  ) و فیلیب هامون ( 1940-   ) دەكرێت بەتایبەتی لەڕوانگەی ئاست وجۆری نیشانەكانی كەسێتییەكان.بێگومان،هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێدا،ئەم زانیاریانە زیاتر چونەتە بواری چەمكە گێڕانەوەگەرییەكان،بەڵام ئەم لێكۆڵینەوەیە هەوڵی ئەوەی داوە كەدەقە شیعرییەكانیش بێبەش نەبن لەئامادەییە كەسێتییەكان،ئەمەش بەوپێیەی دەقی شیعریش،هاوشێوەی چیرۆك وڕۆمان،پێكهاتەیەكی گێڕانەوەگەری لەخۆ دەگرێت بەنموونەی گێڕەوەر و وەرگر وزەمەن وجێگە ووەسف وكەسێتی ودایەڵۆگ ومەنەڵۆگ ..!لەبەشە پراكتیكەكەدا،لێكۆڵینەوەكە، شاعیرێكی نوێخوازی هەڵبژاردووە ئەویش فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی یە،ئەمەش بەوپێیەی ئەم شاعیرە لەلایەكەوە هەڵگری پەیامێكی سۆزداری ئایدیاڵیزمییە وهەمیشە بەدوای مەسەلەكەیدا دەگەڕێت ولەوێشەوە پەنا بۆ سەرجەم پێكهاتە گێڕانەوەگەرییەكان دەبات كەپێویستییەكی ئیستاتیكی وهونەری وبابەتییە بۆ دەقەكانی،بەڵكو،لەڕێگەی هاوردەكردنی كەسێتییەكانەوە،ستراتیژ و گوتاری دەقەكانی بەدەردەكەون.لەلایەكی تریشەوە دەقەكانی تەواو دەچنە بواری ڕەهەندە كارلێك وسەرچاوەییەكان كەئەمەشیان نیشانەیەكی كاریگەرییە ڕۆشنبیری ومەعریفییەكانە.بۆ ئەم مەبەستە كار لەسەر دیوانە شیعرییەكەی دەكرێت كەلەساڵی 2018 بڵاوبۆتەوە.
-پلانی لێكۆڵینەوەكە:
گەر،لێكۆڵینەوەكە،بەپێی هەڵسەنگاندنە سیمیۆڵۆژیاییەكان كار بكات ئەوا چەمكی كەسێتی پێویست ناكات مامەڵە لەگەڵ بونیادە سایكۆڵۆژی وسەرچاوەییە مرۆییە كڵاسیكییەكاندا بكات،بەڵكو لەبری ئەم بەكارهێنانە پەنا بۆ كەسێتییە كردارییەكان دەبات،مرۆڤ بێت یان هەر بونەوەرێكی تر( محمد بوعزە : 39).بەمەش كەسێتی بریتیە لەكردارە بەشداربووەكانی نێو ڕووداوی دەق،بەدیوە پۆزەتیڤ ونێگەتیڤەكەیەوە.خۆ ئەگەر كارەكە بەو شێوەیە نەبێت ئەوا مەسەلەكە لەكەسێتییەوە پێدەنێتە قۆناغی وەسفكردن (عبدالمنعم زكریا:68)،كەبێگومان ئەم بەكارهاتنە دەچێتە دەرەوەی سنووری لێكۆڵینەوەكە.لەم ڕوانگەیە،كەسێتی لای گریماس سنووری مرۆڤەكانی تێپەڕاندووە وسەرجەم بونەوەرەكانی لەخۆ گرتووە بەئاژەڵ وبێگیانەكانەوە (حمید حمیدانی: 51).فیلیب هامون یش هەڵگری هەمان بۆچوونە لەكاتێكدا ئاماژەی بەوەداوە كەكەسێتی سنووری لێكۆڵینەوە كڵاسیكییەكانی بەزاندووە وئێستا زیاتر مامەڵە لەگەڵ  تێگەیشتنە زمانەوانییەكان دەكات .واتە، كەسێتی بەلای ئەم گەورە نووسەرەوە لەمرۆڤبوونی خۆی خۆش دەبێت ولێرە بەدواوە سەرجەم شتەكان یان هێما وئاماژەكانیش دەبنە بابەت وكەرەستەیەكی كەسێتی وەك ئەوەی خاوەن دەق       هەڵگری كەسێتی خۆی وخوێنەر و وەرگر وبیستەریش،لەلایەكی ترەوە، خاوەن كەسێتی خۆیان (سعید بنكراد:99-101).لێرەدا ئەم جۆرە لەكەسێتی،هەروەك فیلیب هامون ئاماژەی پێداوە، خۆی لەدوو جەمسەری سەرەكیدا دەبینێتەوە،یەكەمیان بەماناكردنی كەسێتییەكان ودوهەمیان بەواگەیاندنی كەسێتییەكان (  فیلیب هامون: 22 ).واتە،لەیەكەمیاندا كەسێتییەكان،گەرچی سەرچاوەیەكی ڕەسەنی زانیارییەكانن،بەڵام توانای بەخشینی مانای تری لێ دەكرێت،وەك ئەوەی مەرج نەبێت دەقی ئێستا بەهەمان مانای پێشتر كار لەسەر ئەم سەرچاوەیە بكات كەئەمە زیاتر بەلای دەقئاوێزانمان دەبات لەكاتێكدا دەقی پێشتر،لەڕێگەی جیهانە ناهەستییەكانەوە،فرسەت لەدەقی ئێستا دەهێنێت بەڵام دەقی ئێستا مانایەكی نوێی سەربەخۆ دەخوڵقێنێت.لەدوهەمیانداجۆرە ڕێكەوتنێك لەنێوان سەرچاوە ودەقی ئێستادا بوونیان هەیە وكەسێتی سەرچاوە دەبێتە هۆكاری دروستبوونی بابەتێكی نوێی سەربەخۆ.لەهەموو دۆخەكاندا كەسێتی: 
-بەلای فیلادیمێر پرۆپ ەوە خۆی لەدوو پێگەی سەرەكیدا دەبینێتەوە،ئەوانیش( سعید بنكراد:22):
1- پێگەی بونیادی. دەق بونیادێكی گشتگیرییە وكارنامەكانی بریتیە لەپۆڵینكردنی فرە مانایی و بەكراوەیی دەمێننەوە وڕاڤەكردنەكان بەكاری ئەم كراوەییانە هەڵدەستن.بەمەش دەقەكان سنووری زەمەنەكان دەبڕن وهەریەكەیان خاوەن كەسێتی تایبەتی خۆیانن گەرچی لەبنەڕەتدا بابەتێكی گشتگیری هەمووانی بەیەكەوە بەستۆتەوە.بۆ نموونە،زەمەنی بابەتی هەژاری وكۆیلایەتی هەر لەسەرەتای دامەزراندنی هەستی مرۆڤەكان بۆ ئازادی وخۆشگوزەرانی دەستی پێكردووە وهەر دەقە وچێژێكی تایبەتی پێ بەخشێوە.واتە ئەمە ئەوە ناگەیەنێت كەكەسێتی ئەو دەقانە كۆپی كراوە یان دزراوە،بەڵكو بابەتەكە گشتگیرە ولەنێو سەرجەم ئەو دەقانەدا تواوەتەوە. گەر ئەم بابەتە بكەینە نموونەی ئەم پێگەیە،ئەوا شۆڕشی كۆیلەكان كەلەزۆربەی ناوچەكانی جیهاندا ڕوویان داوە،هەر لەزەمەنی كاوە و ڕۆمانەكانەوە هەتا زەمەنی هاوچەرخ،ئەوا دەبینین بابەتەكە بۆتە بابەتی هەمووان بەجیاوازی جێگە وزەمەن.كەسێتی كاوە و سپارتاكۆس (109- 71 پ.ز )كەبەجەنگاوەرە ئازاكان ناسرابوون، لەچەندین شۆڕشی كۆیلە وجەنگاوەرەكاندا دووبارە دەبنەوە، بەنموونەی توسان لۆڤرتۆری هاییتی ونات تیریزی ئەمریكی وگاندی هندی وچیڤارای كوبی ومانیلای ئەفریقی..هتد.لەدەقێكی فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی دا بەنێوی "هەژارەكان لەگەڵتانم"،كەمێژووەكەی دەگەڕێتەوە بۆ 20 /3 /1974،هەڵوێستەی ئەم كەسێتیانە، جارێكی تر، دەردەكەونەوە.خودی بكەری شاعیر،كەبەڕاناوی ( من) لەگەڵ ئەوانی بەرامبەری هەژارەكاندا دەدوێت، بوێرانە دەیەوێت بەشدار بێت لەشۆڕەشەكانیاندا، بەرامبەر ئەوانەی كەبابەتی هەژاری ونایەكسانی ونادادپەروەریان لەناوچەكەدا خوڵقاندووە وبڵاوكردۆتەوە،بەڵكو بوونەتە سەرچاوەی دڵەڕاوكێ وبرسێتی وهەژاری بۆ تێكڕای خەڵكی.بەمەش كەسێتییەكان،گەرچی بەناو وزەمەنی جیاجیادا بەدەردەكەون،بەڵام لەپڕۆسەیەكی ویژدانی ومرۆڤایەتی ودادپەروەریدا یەكدەگرنەوە بەوپێیەی بابەتی مەسەلەكە پەیوەندی بەهەمووانەوە هەیە وبەردەوامیشی،بەشێوەیەكی كراوەیی، هەیە:
هەژارەكان
ئەی ئەوانەی 
باڵندەی هیواتان ئەفڕێ
بەرەو ئاسمانی جیهانی نوێ
ئەی ئەوانەی
دوێنی وئەمڕۆ
بۆ نەمانی چەوسانەوە
بوونە پشكۆ
لەگەڵتانم لەكەوتنا
لەبرسێتی ولەمردنا لەگەڵتانم
دڵم لەگەڵ دڵتانایە
گیانم لەگەڵ گیانتانایە
هیوام زادەی هیواتانە
بڕوام وەكو بڕواتانە (فەرەیدوون :250)
2-پێگەی جۆرایەتی ڕۆشنبیری. دەقەكان لەبنەڕەتدا دروستكراوی فرە ڕۆشنبیرین كەسەرەتا بابەتێك دەبێتە دەستپێكی كردارەكە وئەو بابەتە وەك ناوەڕۆك بەجێگیری دەمێنێتەوە ودواتر دابەش دەبێت بەسەر دەقەكانی تردا.بۆ نموونە،لەعەشقە ئایدیاڵیزم وشێتانە وسۆفییەكاندا چەندین ڕۆشنبیری جیاواز،بەگەورە وبچووكەوە،بەشدارن لەناوەڕۆكەكەیدا.ئەم ناوەڕۆكە لەئەدەبی عەرەبیدا بەقەیس ولەیلا ولەئەدەبی فارسی بەمەجنوون ولەیلا وشیرین وفەرهاد ولەئەدەبی ئینگلیزی بەڕۆمیۆ جولێت ولەئەدەبی كوردیدا بەمەم وزین ..هتد.هەر بۆ نموونە،فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی لەدەقی "نامەیەكی كراوە بۆ خاتو زین" دا ولەڕێگەی فیگەری زین ەوە تەواو بەرجەستەی كەسێتی مەم وقەیس ومەجنوون ونالی كردووە وەك ئەوەی ئەوانی لەخۆیدا هاوێتە كردبێت ،بەپێچەوانەشەوە،ئەوان،بەجیاوازی ئەدەب وڕۆشنبیرییەوە،توانیوانە بازنەیەكی ڕۆشنبیری وفیكری ومەعریفی بخوڵقێنن ودواتر ببێتە سەچاوەیەك بۆ خوڵقاندنی ڕۆشنبیری زەمەنەكانی تر بەنموونەی زەمەنی فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی.كەواتە،كەسێتییەكان هەڵقوڵاویی فرە ڕۆشنبیرییەكانە وفەرەیدوون یش،خۆی بۆ خۆی، دەبێتە كەسێتییەكی سەربەخۆی ڕۆشنبیری كەهەڵگری هەمان پەیام ونامەكانی ئەو كەسێتنیانەیە كەئاماژەمان پێدا:
شیعر هاوڕێی
شەوانی تەنیایی منە و
منیش هاوڕێی 
خەمەكانی تۆم خاتوزین
شیعر ژانێكی بەسۆیە و
لەگەڵ خۆشەویستی تۆدا 
لەناو سنگی منا ئەژین
ئەی خاتوزین
عەشقێكی شێت 
منی كردۆتە دەروێشێ
بیابانی خاكێكی سوور
خۆشم ئەوێ ی
وەكو خۆشەویستی نالی بۆ شارەزوور (فەرەیدوون: 138)
-بەلای گریماس ەوە خۆی لەدوو ئاستدا دەبینێتەوە( حمید حمیدانی:51 ):
1- ئاستێكی كرداری. كەسێتییە كردارییە هاوردەكان هەڵدەستن بەڕۆڵی دامەزراندن یان كاریگەری كەتوانای فراوانكردنی ماناكانیان هەبێت ،یان لەو كەسێتیانە ،كەسێتی ومانای نوێی لێ دروست بكرێت.لێرەدا كارنامەكان پەیوەندی ڕاستەخۆیان بەو كەسێتیانەوە هەیە بەنموونەی ئەو كارنامانەی كەیاكۆپسن كاری لەسەر كردووە ،وەك كارنامەی دەربڕینییە هەڵچوونییەكان وتێگەیشتنییە كاریگەرییەكان وئاگادارییە هەواڵییەكان وسەرچاوەییە هێماییەكان وشیعرییە گەیاندنییەكان ومیتا-زمانییە كۆدییەكان.بۆ نموونە،فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی لەدەقی" من وتۆ "دا دەچێتە نێو كەسێتی شاعیری ئیتاڵی (دانتی)،بەڵكو دانتی وەك كەسێتییەكی كرداری وكاریگەر فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی یەكی كورد لەزەمەنی هاوچەرخدا دەخوڵقێنێت.ئەمەش،بێگومان بەهۆی ئەو لێكچوونە فیكری وبابەتییەی نێوانیان كە شێتانە چوونەتە نێو عەشقێكی یەزدانی وئایدیاڵیزمانە.دانتی وبیاتریس ی خۆشەویست.فەرەیدوون و بێ ناوێك.خۆشەویستی هەردووكیان،هەر لەزەمەنی دامەزراندنی خۆشەویستییەوە بەرەو نەمان،یان فەنا چوون.بیاتریس وكۆچێكی كتوپڕ.بێ ناوەكەی فەرەیدوون وشكاندنی گرێبەستی خۆشەویستی.لێرەدا دانتی لەپێناو بینینی بیاتریس ی خۆشەویست وبەكاریگەری چیرۆكی میعراجی ئیسلامی بەرەو جیهانەكەی تر گەشتێك دەكات.واتە مەبەستێتی گەشتەكەی (كۆمیدیای یەزدانی)دانتی لەپێناو بینینی بیاتریس بوو لەجیهانەكەی تردا.بەڵام دواتر مەسەلەی تر دێتە پێشەوە كەلێرەدا ناچنە نێو بابەتی لێكۆڵینەوەكەمان.فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی یش دەكەوێتە گەڕان وسۆراخكردنی هیواكانی.گەشتەكەشی،وەك خۆی دەڵێت،گەشتێك وكۆچێكی دوورە و هیواكانیشی بەستۆتەوە بەئەنجامی ئەو گەشتە. دانتی،وەك پێشەنگێك بۆ ئەم بابەتە،دەبێتە كەسێتییەكەی كرداری وجگە لەدروستكردنی كەسێتییەكی تر،بابەتێكی نوێشی خوڵقاندووە ئەویش گەشتێكی نوێ لەزەمەنێكی نوێدا.بەڵام بەئاڕاستەیەكی جیاوازتر لەخۆی .جۆری گەشتەكەی ئەم جارە جیاوازە لەگەشتەكەی پێشوو ئەویش بەوەی ئەوەی ئێستا جگە لەپێداگری لەمەسەلەخۆشەویستییەكە هیچ شتێكی تری ناوێت بەوپێیەی سەرجەم هیوا ئایندەییەكانی بەستۆتەوە بەوی بەرامبەری خۆشەویست،گەرچی ئەوی بەرامبەری خۆشەویست ،بەهۆكاری جیاجا،گرێبەستی هاوپەیمانێتییەكەی هەڵوەشاندۆتەوە.لەهەمان كاتیشدا، لەگەشتەكەی ئێستادا، ئەوی بەرامبەر،لەلایەكەوە، بوونێكی مانایی هەیە نەك شێوەیی،لەلایەكی تریشەوە خودی بكەر ئایندەی لەهیواكانیدا دەدۆزێتەوە: 
نیگای وێڵت مەپرژێنە
بەسەر شێوەی
خەماویما
خۆت مەكە بە
هاوڕێ ی ڕێگام
لەئێوارەی تەماویما
ئەڕۆم هەگبەی
كۆچێكی دوورم لەپشتە
وێڵێم بەشوێن ڕێبوارێكا
كلیلی كردنەوەی دەرگای
هیوای من و تۆی لەمشتە ( فەرەیدوون:26)
2-ئاستێكی نمایشی.كەسێتییە هاوردەكان،یان دروستكراوەكان ڕۆڵێكیان پێ دەبەخشرێت ودواتر بەشدار دەبن لەپڕۆسەی مانای دەق. ئاڕاستەی نمایشەكە دەگۆڕێت بۆ ئاستە كردارییە كاریگەرییەكان.گەر بڕوانینە دەقی"مەسیحێ تر"،ئەوا دەبینیین كەكەسێتی مەسیح،كەكەسێتییەكی خوازراوە،یەكدەگرێتەوە لەگەڵ كەسێتی خودی بكەری شاعیر.بەمەش هەردوو كەسێتییەكە خۆیان لەبازنەیەكی فیداكاری لەپێناو مەسەلە گەورەكاندا دەبیننەوە.لێرەدا مەسیح ،كەبەكاری نمایشەكە هەڵدەسێت،پێدەنێتە قۆناغێكی كردارییە كاریگەرییەكانەوە وشان بەشانی كەسێتی خودی بكەری شاعیر لەهەوڵی  فیداكاریدا دەبێت،وەك ئەوەی هەردووكیان بۆ یەك مەبەست كار بكەن:
لەخەوما بوو
منیان كوشت و
تۆیان دابە كوڕی سوڵتان
بەو چاوانەی خۆم ئەمبینی
هەڵیان ئەكێشام بۆ ئاسمان
هەرچی مردووی شاریش هەیە
هاواریان كرد:
مەسیحێ تر
بوو بەهاوڕێ ی ئەستێرەكان (فەرەیدوون:58)
-بەلای فیلیب هامون یشەوە كەسێتی لەسێ جۆری سەرەكی پێكهاتووە( فیلیب هامون):
1- كەسێتی سەرچاوەیی.ئەم كەسێتییە خۆی لە كەسێتییە ئەفسانەیی وخوازەیی ومێژوویی وئاینییەكاندا دەبینێتەوە.ئەفسانەییەكان بەنموونەی ئەفسانە یۆنانییەكان كەململانێكان تەوەرێكی گرنگی كارنامەكانێتی.واتە ململانێی مرۆڤ لەگەڵ مرۆڤ وخۆیدا.ئەمەش لەپێناو بەردەوامی ژیان وڕاڤەكردنی دیاردەكانی دەوروبەر.لەم نێوەندەدا كەسێتی سۆسیۆڵۆژیا بەدەردەكەوێت كەهەندێك جار بەنموونەی كەسێكی ئایدیاڵیزم وهەندێك جاری تریش پێچەوانەكەی.ئەمەشیان لەپێناو هاوسەنگێتی نێوانیان بەوەی مەرج نیە كەسەكان بەجێگیری لەشوێنی خۆیان بمێننەوە ،بەڵكو لەڕەفتار وهەڵسوكەوتدا گۆڕانكاریان بەسەردا دێت.لەكەسێتییە خوازەییەكاندا،پشت بەدیمەنە دەرەكییەكان دەبەسترێت بەتایبەتی ئەو دیمەنانەی كەكەوتۆتە نێوان كەسێتییەكانەوە،لەهەڵوێستە وبۆچووندا. هێماكانیش ڕۆڵی ئەم جۆرە كەسییەتە دەبینن،بەوپێیەی دەربڕینە ناڕاستەوخۆكان هەمیشە بەدوای كردنەوەی مانا سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژییەكانەوەیە.بەمەش هێماكان دەبنە بزوێنەری ئەو مانایانە.لەدەقی "خەمی گەورە"دا، فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی ئاماژەیەكی ڕاستەخۆی بەكەسێتی (قابیل) و (هابیل) داوە،بەڵكو كەسێتی خۆی لەكەسێتی قابیل دا دەدۆزێتەوە كەئاماژەیەكە بۆ دڵەڕاوكێ وپەشۆكی لەكاتێدا نەیدەزانی چۆن هابیل ی برای بشارێتەوە.فەرەیدوون یش،بەهەمان شێوە ،خەمێكی گەورەی هەڵگرتووە وبەدرێژای زەمەن نازانێت بەچ ڕێگایەك بۆ تێكڕای خەڵكی هەڵبڕێژێت وچۆنیش بەرامبەرەكان بەناوەڕۆكەی تێ بگەیەنێت.بەمانایەكی تر،قابیل وەك سەرچاوەیەكی ئاینی، كەچیرۆكەكەی لەتەورات وقورئاندا هاتووە،كۆتایی بەكارنامەكانی نەهاتووە ولەگەڵ فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی دا هاوسەنگییەكی بابەتیان دروست كردووە بەوەی قابیل،لەگەڵ ئەوەی كەسێكی خۆویست وبەدخواز بوو، چونكە یەكەم تاوانی لەسەر گۆی زەمین بەرامبەر بەبراكەی ئەنجامدا، كەسێتییەكی پەسەندە بۆ فەرەیدوون وتوانیوێتی خزمەتێك بەبیرۆكەی دەقەكە بكات،بەڵكو دەبێتە كردارێكی یارمەتدەر وڕێنیشاندەر بۆ كردنەوەی گرێ كوێرەكەی فەرەیدوون كەچەندەها ساڵە دۆش دامابوو كەچۆن بیان كاتەوە.لەگۆشەیەكی ترەوە فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی بەهاوێتەكردنی كەسێتی خۆی لەگەڵ قابیل دا دەتوانێت خەمە گەورەكەی، كەبریتییە لەبازنەیەكی سۆزداری پیرۆزی شاراوە،بپارێزێت بەبێ ئەوەی ئەوی بەرامبەر وتێكڕای خەڵكی پێ بێزار بكات:
من خەمێكی گەورەم پێیە
نازانم بۆ كێی هەڵڕێژم
ساڵە هایە..وەكو قابیل
لاشەی هابیل لەكۆڵمایە
پێم بڵێن لەكوێ بینێژم (فەرەیدوون:72)
2- كەسێتی گەیاندنیی.ئەمە بریتیە لەكەسێتییە ئاماژەییەكان كەهەندێك جار بەشێوەی ڕاناوی (من) دەردەكەوێت و وەرگریش بەڕاناوی (ئەو)،یان كەسێتییەكە بەشێوەی گێڕەوەری وڕاناوە نائامادەییەكان بەنموونەی (ئەو) ، (ئەوان)..!هەندێك جاری تریش بەشێوەی قسەكەرێك لەبری خودی بكەر یان بەرهەمهێنەر.لەدەقی "ئەو پەڕی خۆشەویستی"دا، فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی هەر لەم ناونیشانەوە وەك ئەوە وایە ئەبو مەنسوری حەللاج ،لەبەرامبەر خۆشەویستی خودا،قسە بكات.هۆكاری ئەمەش بەشێوە گشتییەكەی لێكچوونی كەسێتییە بەوەی هەردووكیان دوای خۆشەویستێكی یەزدانی كەوتوون ولەپێناویدا دەتوێنەوە.شاعیر، كەلەهەمان كاتدا گێڕەوەر وئامادەییەكی ڕاناویی (من ) ی ڕاستەوخۆیە،بەسۆز وگریانەوە بەرەو ئەو عەشقە دەچێت وئاشكراشی دەكات كەفرمێسكەكانی بۆ ئەوی تەنها خۆشەویستە كەسنووری نیە وتەنها ئومێدیشی فەنابوونە لەپێناویدا بەوپێیەی ئەوی بەرامبەر شایستەی ئەوەیە كەئەم ڕۆحی خۆی بكات بەقوربانی.بەمانایەكی جیاوازتر،فەنابوون لەخۆشەویستیدا پێویستی بەئاگرێكی تیژ وسەختی باوەڕە ،چونكە گەر كارەكە بەو شێوەیە نەبێت ئەوا توانەوە ئەنجام نادرێت.ئەمەش بەومانایەی كەڕاستییەكانی بوون بریتیە لەتاكگرایی ونابێتە دوو ( ابو العلا عفیفی:166).ئەوەتا حەللاج دەڵێت:
عجبت منك ومني       يامنية المتمني
أدنيتني منك حتى      ظننت انك أني
وغبت في الوجد        حتى أفنيتني بك عني ( أبو الوفا التفتازاني: 127)
سەرچاوەكانیش هەمیشە ئەوەیان گوتووە كەفەنابوون زاراوەیەكی سۆفییە وخودی بكەر لەهەموو شتە میتریاڵەكان دادەبڕێت،بەڵكو دادەماڵێت وتەنها خۆی لەبازنەیەكی ڕۆحیدا دەبینێتەوە (الامام القشیری: 133)
دواتر،كار گەیشتۆتە ئەوەی گێڕەوەر لەپێناو دڵنیابوون لەناخ و ویژدانی خۆی پەنا بۆ كەسێتییەكی هاوشێوەی تر دەبات بۆ ئەوەی بیكاتە خاڵی بەڵگەیی خۆشەویستە یەزدانی وپاكییەكەی،ئەویش بابا تاهیری هەمەدانییە ( بڕوانە پەراوێزی شاعیر: 319) .لەهەموو ئەمانەدا كەسێتی خودی بكەری شاعیر لەبنەڕەتدا خۆی لەكەسێتی حەللاج دا دەبینێتەوە.دەقەكە لەشەش بڕگە پێكهاتووە وهەر بڕگەیەك تابلۆیەكی حەللاج نیشان دەدات كەچۆن وێڵە بەدوای عەشقە خوداییەكەیدا وهەرجارە وجۆرێك لەشیوەن وگریان وفرمێسك وسووتان وناڵە وهاوار ،كەئەمە گەر بدرێتە هونەرمەندێكی شێوەكاری ئەوا پانۆرامای ئازارەكانی حەللاج وفەرەیدوون عەبدول بەرزنجی مان بۆ دەنەخشێنێت:
سەرچاوەیەك سۆزی پیرۆز
لەدڵمەوە ڕێی گرتووە
شێوەنێكم لەناخدایە
تا ئێستا (نەی) نەیكردووە
+ + + +     + + + +
نەخێر ئەم عەشقە وانییە
ئەم عەشقە عەشقی تیاچوونە
گڕی جەستەی دنیاییە و
نەزمی گەورەی فەنابوونە
نووری ڕۆحی پاكیزەیە
كەلەخۆشیدا مەست بووە
سەرخۆشی بادەی خودایی و
ڕزگار بوونی لەجەستەیە
+ + + +    + + + +
كێ وەك من لەم عەشقە دەگا؟
یان وەكو من بۆی دەڕوانێ ؟
بابا دەڵێ: هەر دڵسووتاو
قەدری دڵسووتاو دەزانێ (فەرەیدوون: 317- 319 )
3- كەسێتی دوبارەیی (بیرخەرەوەیی ).ئەم كەسێتییە زیاتر لەو كردار وزانیارییەدا بەدەردەكەوێت كەلەزەمەنی پێشوودا باسیان لێوە كراوە یان ڕوویان داوە.ئامانجی ئەم كەسێتییە بریتیە لەڕێكخستنی زانیاری نێو دەقەكان،ئەویش بەوەی دەقەكان بەهەڕەمەكی دانەمەزراون،بەڵكو پشتیان بەنەخشەی زانیارییە سەرچاوەییەكان بەستووە.لەدەقی "تروسكایی"كەدوا دەقی دیوانەكەیە،فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی، بەئاگا بێت یان نا،پێویستی بەكەسێتییەكی زۆر كاریگەر هەیە كەجارێكی تر لەزەمەنی ئێستادا بەشدار بێت یان یارمەتدەرێك بێت بۆ دامەزراندنی دەقەكە.ئەم كەسێتییە پێغەمبەری ئیسلامە،محمد (ص).ئەمە لەكاتێكدا پێغەمبەر سەرقاڵی بڵاوكردنەوەی ئاینی ئیسلام بوو،بەڵكو لەگەڵ هیوا وئاواتەكانی دەجەنگا،ئەویش لەپێناو سەركەوتنی نامەكەی،ناحەزەكانی،لەپێناو شكستدا و بەهەموو شێوە وشێوازێك، كەوتبونە ئازاردانی.یەكێك لەو ئازاردانانە دڕك چوون بوو بەپێیدا.ئەمە لەسورەتی المسد،كەسورەتێكی مەككیە،باسكراوە لەكاتێكدا خودا دەفەرموێت:
تَبَّتْ يَدَا أَبِي لَهَبٍ وَتَبَّ (1) مَا أَغْنَى عَنْهُ مَالُهُ وَمَا كَسَبَ (2) سَيَصْلَى نَارًا ذَاتَ لَهَبٍ (3) وَامْرَأَتُهُ حَمَّالَةَ الْحَطَبِ (4) فِي جِيدِهَا حَبْلٌ مِنْ مَسَدٍ (5) لێرەدا جگە لەوەی ئەم كەسێتییە كەسێتییەكی كاریگەرە بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا ناوەڕۆكی بابەتەكەشی دەبێتە وزەیەك بۆ دامەزراندنی دەق،بەنموونەی دەقەكەی فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی.لەهەمان كاتیشدا ئەم كەسێتییە وڕووداوەكەی سەرچاوەیەكی پشتگیرین بۆ بەردەوامی لەپڕۆسەی هەوڵدان وڕووبەڕو بوونەوەی ناحەزان كەهەمیشە خوازیارن شكست بەكەس وبەبابەتەكانیان بهێنن.فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی یش، هەڵگری پەیامێكی سۆزداری ڕاستەقینە،لەپێناو گەیشتن بەئامانج وهیواكانی چەندین ڕێگەی دوور وسەخت وشووم بینیوە كەبۆ هەر گەڕان وگەشتێك دڕكی زەمانە دەچوون بەپێیدا ولەوێشەوە ئازار وخوێن وگریان.بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا ،بەسوود وەرگرتن لەئەزموونی پێغەمبەر،باوەڕێكی لا دروست بووە كەسەركەوتن،بەخەیاڵیش بێت،بەدەست دێنێت.واتە لەڕووی واقیعەوە،دژایەتییەكان بەردەوامیان هەیە ودەسەڵاتی شاعیریش،لەڕووی سۆسیۆڵۆژیاوە،سنووردارە.لێرەدا،وەك بابەتێكی پەیوەستێتی خەیاڵەكان دەتوانن ببنە جێگرەوەی ئەو واقیعە:
لەشەوە زەنگ وتاریكیی
ڕێگەی دووری پڕ ترس وشووم
بۆ تروسكایی ئەگەڕام
بێ وچان ئەهاتم ئەچووم
دڕكی سەختی ڕێگەی ژین
وەها چوو بوو بەبن پێما
دڵۆپی خوێن وفرمێسكم
لەبن هەر بەردێكا جێما (فەرەیدوون: 336)
لەدەقێكی تری فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی دا، بەنێوی" بمكوژە ..ئەوسا جێم بێڵە"، كەسێتییەكی كۆنی ووڵاتی ڕافیدەین،گلگامێش، كەبەلای نووسەری عێراقییەوە گه باقر بەئۆدیسای عێراق ناوزەند دەكرێت،دەردەكەوێت ودەبێتە خاڵی بیركردنەوەی دەقەكە،بەڵكو چەقی زانیارییەكەی گلگامێش دەبێتە دامەزراندنی بەشی كۆتایی دەقەكەی فەرەیدوون .زانیارییەكەش ،كەلەداستانەكەدا هاتووە،بریتییە لەوەی مردن بابەتێكی حاشا هەڵنەگرە،تەنانەت پاڵەوانەكانیش، بەنموونەی گلگامێش،ڕزگاریان نابێت لەڕاستییەكانی مردن.بەبڕیاری خوداوەند عەشتار،ئینكیدۆ دەكوژرێت كەئەم كوشتنە تەواو كار دەكاتە سەر گلگامێش ی هاوڕێی ولەئەنجامدا گلگامێش هەڵدەستێت بەگەشتێكی دوور ودرێژی مەترسیدار،لەپێناو ئاشكراكردنی نهێنییەكانی ژیان.بەڵام دەرئەنجام لەوە دەگات كەئەوەی ئەم مەبەستێتی دەستی ناكەوێت.بەمەش گەیشتە ئەو بڕیارەی كەنەمری هەر بۆ خوداوەندە ( گه باقر: 16-24).ئەم گەڕانە بەدوای مردندا،كەسەرەتا بەمەبەستی دەستكەوتنی ژیان بوو،لەدەقەكەی فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی دا جێگەی دەبێتەوە وهاوشێوەی ئینكیدۆ كوشتنەكەی لاپەسەندترە وەك لەگوشار وئازارەكانی ئەوی بەرامبەر.بەمەش كەسێتی گلگامێش وئینكیدۆ توانیان زانیارییەكی ئەزموونی ببەخشن بەدەقەكەی فەرەیدوون ولەهەمان كاتیشدا فەرەیدوون یش ژیرانە كار لەسەر ئەو زانیاریانە بكات.بەئاڕاستەیەكی تر،فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی لەگەڕانە خوێناوییەكەدا گەیشتۆتە ئەو ئەنجامەی كەپڕۆسەی خۆشەویستییەكەی لەڕووی واقیعەوە كۆتایی پێ هاتووە وبۆتە كردارێكی كوشندە،هاوشێوەی كوشتنەكەی ئینكیدۆ،بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هێشتا،وەك گلگامیش،بەدوای هیواكانیدا دەگڕێت یان ئەو باوەڕەی لادروست بووە كەخەیاڵەكان دەتوانن ببنە كردارێكی چێژبەخش،كەئەمە جۆرێكە لەپاراستن لەو پڕۆسەیە.یان هەر نەبێت دەقەكانی،هاوشێوەی داستانەكەی گلگامێش، دەتوانن پڕۆسەی سۆزدارییەكەی بەنەمری بهێڵنەوە:
دەوەرەوە
گەر ئەمجارە ویستت بڕۆی
ویستت تەنیا بەجێم بێڵی
بمكوژە..ئەوسا جێم بێڵە
با زریانیش
لاشەم لەگەڵ خۆی ڕاپێچێ
بڵێی كوژراو گوێ بداتە
سەرما وباران وڕەهێڵە ( فەرەیدوون :69 ).
-ئەنجامی لێكۆڵینەوەكە:
لێكۆڵینەوەكە،ئەم ئەنجامانەی لای خوارەوەی دەستنیشان كردووە:
-كەسێتی لەبونیادی دەقدا،گێڕانەوەگەری بێت یان دەقی شیعری،لەهەوڵی دەستنیشانكردنی بوونێكی كرداری وكاریگەردا دەبێت كەدەتوانێت وێنەی زەمەن وخەیاڵ وئەفسانە وزانیارییە ئاینی ومێژوویی وئەدەبییەكان بەرجەستە بكات ولەهەمان كاتیشدا جووڵە بەوەرگر وخوێنەر بدات تائەوانیش،لەپاڵ بەرهەمهێنەر،سوودبەخش بن لەو زانیاریانە.
- بەمەرج نەگیراوە،كەسێتییەكان لەواقیعەوە وەرگیرابێت یان سەرچاوەی گرتبێت،بەڵكو لەزۆربەی كاتدا كەسێتییە دروستكراو وكاغەزییەكان بوونێكی ئەكتیڤیان هەیە.
- هاوردەكردنی كەسێتییەكان بەمەبەستی جووڵە ودەوڵەمندكردن وفراوانكردنی ناوەڕۆكەكانە.واتە مەسەلەكە ڕازاندنەوە ونمایش وجوانكاری نیە،ئەمەش بەوپێیەی كەسێتییەكان كۆڵەكەیەكی گرنگی زانیارییەكانن.
- هەندێك جار،كەسێتییەكان ڕەنگدانەوەی واقیعێكی سەلمێنراوە هەروەك چۆن لەچیرۆكە ئاینی وئەدەبی وفیكری ومەعریفییەكاندا بەدی دەكرێت.لێرەدا كەسێتییەكان لەبازنەخودیییەكاندا دەترازێن بۆ مانا گشتگیرییەكان كەهەمووان بەجیاوازی زەمەن وجێگەكانەوە سوودبەخش دەبن.هەندێك جاری تریش كەسێتییەكان نوێنەرایەتی بەشێك لەزانیارییەكان دەكەن وهەندێك جاری تریش بوونی خۆیان تەواو بەرجەستە دەكەن.
- هەناردەكردنی كەسێتییەكان بەمەرج نەگیراوە وێنەیەكی كۆپی بن،بەڵكو هێما وئاماژەكان بەڕاناوە جیاوازەكانەوە بەتایبەتی ڕاناوی (من ) و(ئەو) و(ئەوان) وڕاناوە نائامادەییەكان دەتوانن ڕۆڵی كاریگەر ببینن.
- لەپشت هەر دەقێك،بەشێك یان زیاتر لەڕوودا وچیرۆك بوونیان هەیە.ئەمەش لەڕێگەی دەركەوتنە ڕاستەوخۆكان وناڕاستەوخۆكان بەنموونەی دەقئاوێزان.

- پەراوێز وسەرچاوەكان:
- القران الكریم
- فەرەیدوون عەبدول بەرزنجی،دیوان،كتێبخانەی یادگار بۆ چاپ وبڵاوكردنەوە،سلێمانی،2018.
- أبو العلا عفيفي،الفتوحات المكية لمحيي الدين بن عربي،مجموعة تراث الأنسانية.
- أبو الوفا الغنمي التفتازاني،مدخل الى التصوف الاسلامي،دار الثقافة للنشر والتوزيع، ط ! .
-الامام أبو القاسم القشيري،الرسالة القشيرية،مطابع مؤسسة دار الشعب للصحافة والطباعة والنشر،1989.
- احمد طالب،المنهج السيماتي من النظرية الى التطبيق،دار العرب للنشر والتوزيع،الجزائر.
- حميد حميداني،بنية النص السردي من منظور النقد الادبي،المركز الثقافي العربي،الدار البيضاء،المغرب ،ط 3 ، 2000.
- سعيد بنكراد،سيميولوجية الشخصيات السردية،دار مجدلاوي،عمان،ط 1 ،2003.
- شعبان عبدالحكيم محمد،الرواية العربية الجديدة،دراسات في أليات السرد وقراءات نصية،الوراق للنشر والتوزيع،عمان ،الاردن،ط 2 ،2013 .
- طه باقر ،ملحمة كلكلمش،مكتبة مقهى الكتب.
- عبد السلام المساري،البنيات الدالة في شعر أمل دنقل،منشورات اتحاد كتاب العرب،دمشق،ط 1 ، 1994.
- عبد المنعم زكريا القاضي،البنية السردية في الرواية،عين الدراسات والبحوث الانسانية والاجتماعية،ط1 ،2009.
- فيليب هامون،سيميولوجية الشخصيات    الروائية،ترجمة سعيد بنطراد،تقديم عبدالفتاح كيلطو،دار السلام ،الرباط ،1990.
- محمد بو عزة،تحليل النص السردي،تقنيات ومفاهيم،دار العربية للعلوم،2010 


 




زۆرترین خوێندراوە



created by Avesta Group and powered by Microsoft Azure

Copyright © 2015 khaktv all rights reserved