ئەدەبی بەراووردكاری : قوتابخانەی سڵاڤی

پ.د.زاهیر لەتیف كەریم

بەبەراوورد لەگەڵ قوتابخانەكانی فەڕەنسی وئەمریكی،قوتابخانەی سڵاڤی( ڕوسیا وووڵاتانی ئەوروپای ڕۆژهەڵاتی) دواكەوتنی گەورەی بەخۆیەوە بینی،هۆكارەكەشی بەپلەی یەكەم دەگڕێتەوە بۆ وونبونی كارلێكە دەرەكییەكان،یان پەیوەندییەكانیان بەجیهانی دەرەوە ( بڕوانە: حسام الخگیب،افاق الادب المقارن،1999:116) .واتە ئەم زانستە لەزەمەنی لینین وستالین دا ڕێگەپێدراو نەبوو،بەڵكو قەدەغە بوو،چونكە یارمەتدەرێكی وزەبەخش بووە بۆ بزووتنەوە فیكری وئەدەبی وڕەخنەییە تازەگەرایی ودوای تازەگەراییەكان وبابەتە فەلسەفییەكانی ڕۆمانسیزم وسوریاڵیزم وداداییزم ...هتد. ئەمەش بەوپێیەی ئەم ڕێبازانە دەستكردی جیهانە بۆرژوازییەكانە كەلەگەڵ بۆچوونەكانی ماركسیزمدا یەك ناگرێتەوە.لەگەڵ ئەمەشدا لێكۆڵینەوە بەراووردكاریییەكان  سەرەتا لەڕوسیا بەپراكتیك دەستی پێكرد وگەورە نووسەری بەراووردكاری  ئەلەسكەندەر ڤیسیلۆڤسكی (1838- 1906)بۆ یەكەم جار،لەزانكۆی بترسبۆرگ (1870)، زاراوەكەی لەكتێبە بەنرخەكەیدا بەنێوی" هونەری شیعر:لێكۆڵینەوەیەكی بەراووردكاری"بەكارهێنا ،لەكاتێكدا بەراووردی كرد لەنێوان شیعری جێرمانی ویۆنانی وهیندی كۆن.بەڵام لەدوای شۆڕشی ئۆكتۆبەری (1917) تێبینی ئەوە دەكرێت كە كەگۆڕانكاری گەورەیان لەبوارەكانی فیكری سیاسی وسۆسیۆڵۆژی وڕۆشنبیری وئابووریدا ئەنجامدا،هەر لەوێشەوە ڕیاڵیزمی سۆشیاڵیزمانە بەدەركەوت كەڕەنگدانەوەی فیكری ماركسیزم بوو.واتە ناوەڕۆكی ئەم ڕێبازەش بریتی بوو لەبیرێكی كۆمۆنیزمی.دواتر وبەشێوەیەكی ڕوونتر نووسەرە ڕوس وسۆڤێتییەكان،هەر لەسەرەتای پەنجاكانی سەدەی ڕابردوو،دوای ئەوەی لەجەنگی جیهانی دوهەمدا سەركەوتنی گەورەیان بەسەر ڕژێمەكەی هێتلەردا ئەنجامدا، لەهەوڵی ئەودابوون خۆیان لەبازنە قەتیسماوییەكان،یان دابڕانەكان ڕزگار بكەن ولەپێناو بڵاوبوونەوەی ئایدیۆڵۆژیای ماركسیزم پەیوەندیان بەجیهانی دەرەوە زۆر فراوان كرد.كۆنفڕانسەكانی 1960(مۆسكۆ) و1962 (بۆدابست)ی هنگاریا ئاماژەیاندا بەوەی كەئامانجی قوتابخانەكەیان بریتی بێت لەداڕشتن وگواستنەوەی بیرۆكەی بەجیهانبوون،ئەویش لەڕێگەی پێكهاتەكانی فیكری سیاسی وسۆسیۆڵۆژی وئابووری ،بەو مەرجەی لەسەر بنەما ودیدەكانی ماركسیزم دامەزرابێت.بەمەش دامەزراندنەكە خۆی لەسێ خاڵی سەرەكیدا دەبینییەوە،ئەوانیش:
- بایەخدان بەفەلسەفەی ماركسیزم،ئەمەش لەپێناو گەیشتن بەجیهانبوون.لێرەدا دۆخەكە بۆ ئەو زەمەن زۆر لەباربوو،چونكە بیرۆكەی ماركسیزم،یان بلۆكی سۆشیاڵیزم، لەدوای جەنگی جیهانی دوهەم وبردنەوەی یەكێتی سۆڤییەت لەشەڕەكەدا،بەشێوەیەكی بەرچاو بەجیهاندا بڵاوبۆوەوە.دیارە ئەمەش كاریگەری خۆی دەبێت بەسەر ئەدەب وپێكهاتەكانییەوە.هەر بۆ نموونە، گۆران والسیاب بەكارێگەری سەركەوتنەكانی بلۆكی سۆشیاڵیزمی لەو جەنگەدا پەیوەندێتی خۆیان بۆ فیكری كۆمۆنیزمی ڕاگەیاند ولەپێناویدا چەندین دەقی شیعریان نووسی.دەقەكانی "لەبنی بیردا"ی گۆران و ""الاسلحة والاطفال"السیاب بەڵگەی ئەم ڕاستییەن.
- بیرۆكەی ماركسیزم بووە پردێك لەنێوان جیهانی ڕۆژهەڵات وڕۆژئاوادا،یان گەیاندنی بەرنامەكانی ئەم بیرۆكەیە بۆ دەرەوەی خۆی.كەسێتی ودەقەكانی (لۆركا) ی ئیسپانی سنووری خۆی تێپەڕاندوو هاتە نێو دەقەكانی السیاب ەوە،بەڵكو كاریگەری ئەم شاعیرە بەسەر السیاب ەوە بەهۆی چەمكی پەیوەستبوون بوو بەفەلسەفەی ماركسیزم،یان كۆمۆنیزمەوە.لێرەدا فەلسەفەكە توانی دراوسێیەتی ونزیكایەتییەك لەنێوانیاندا دروست بكات.بەمەش فەلسەفەكە بووە چەقێك  ولەوێشەوە ووردەكارییەكانی بەجیهاندا بڵاو بوەوە بەعەرەب وكورد وتورك وئەوروپا....هتد. 
- متووربەكردنی ڕەخنەی ئەدەبی لەسەر بنەماكانی ماركسیزم،وەك ئەوەی ڕەخنە پێویستە لەخزمەت ئەو بنەمایانەدا بێت،یان ببێتە كردارێكی ئایدیۆڵۆژی بۆ دەرەوەی خۆشیان.ئەمەش،جارێكی تر،بەهۆی كاریگەرییەكانی بلۆكی سۆشیاڵیزم بوو،دوای كۆتایهێنانی جەنگی جیهانی دوهەم وسەركەوتنیان لەجەنگەكە.سەرچاوەی لێكۆڵینەوە بەراووردكارییەكان بریتییە لەم جۆرە ڕەخنەییە ولەپاڵ دەقە كومۆنیزمەكاندا ڕەخنەگران زیاتر دەچنە نێو كار وكارنامە وستراتیژییەتی فەلسەفەی ماركسیزم.واتە ناكرێت دەقەكان سەر بەم فەلسەفە بن وڕەخنەكان هەڵگری پەیامێكی پێچەوانە بەنموونەی ڕەخنەی فینۆمینۆڵۆژیا (دیاردەگەرایی)،كەهەر وەك (هۆسرڵ)ئاماژەی پێداوە بابەتێكی سەربەخۆیە ودەگەڕێت بەدوای هەستەكاندا ودوور دەكەوێتەوە لەبابەتە فەلسەفییە میتریاڵییەكاندا(بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە:ادموند هوسرل،تأملات ديكارتية،ترجمة تيسير شيخ الارض،دار بيروت للنشر،1999 :11).
سەرچاوە بەراووردكارییەكان ئاماژەیانداوە بەچەند زاراوەیەك،وەك:
-قوتابخانەی سڵاڤی،بەوپێیەی ئەدەبی ماركسیزم دەگڕێتەوە بۆ زمانە سڵاڤییەكان یان بەو نەتەوانەی كەسەر بەبلۆكی ئەوروپای ڕۆژهەڵاتە.ئەمەش ئەوە دەسەلمێنێت كەئەدەبی بەراووردكاری،گەرچی لەڕوسیا بەدەركەوت،بەڵام لەهەمان كاتدا نەتەوەكانی یەكێتی سۆڤییەت وئەوانەشی كەسەر بەو یەكێتییە بوون،بەشداربوون لەدامەزراندنی ئەم زانستە.
- قوتابخانەی ئەوروپای ڕۆژهەڵاتی.ئەمەش هەمان شت،سەرجەم نەتەوەكانی ئەوروپای ڕۆژهەڵاتی كاریان لەسەر بنەما ودیدەكانی ماركیسیزم دەكرد،بەڵكو بەراووردكارییەكان لەنێوان بازنە ناوەكی ودەرەكییەكاندا ئەنجام دەدا.
- قوتابخانەی سۆشیاڵیزمی،یان ڕیاڵیزمی سۆشیاڵیزمی.هەمان خاڵی پێشوو،بنەمای ئەدەب لەبڵۆكی سۆشیاڵیزمدا پشتی بەبنچینە وپێكهاتە فیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژییەكانی ماركسیزم بەستبوو.
- قوتابخانەی سۆڤێتی،بەوپێیەی سۆڤییەت بریتی بوو لەچەقی   بیركردنەوە ماركسیزمەكان ولەوێشەوە تیۆرەكە گوێزرایەوە بۆ ووڵاتانی تر،بەنزیك ودوورەوە.
- قوتابخانەی ماركسیزم،ئەمەشیان بەوپێیەی  ئەدەبەكە لەبنەڕەتدا پشتی بەتێۆرەكانی ماركسیزم بەستبوو.
لەهەموو ئەمانەدا،چەمكە تۆپۆڵۆژیاییەكان دەبێتە كارنامەی قوتابخانەكە،ئەمیش بەوپێیەی ئەم چەمكە هەڵدەستێت بەكردارە لێكچوونییەكان.ئەم كردارەش دەكەوێتە ژێر كاریگەری فۆڕمە ئایدیۆڵۆژییەكان.بەمانایەكی ڕوونتر،لێكچوونەكان،لەلایەكەوە،دەرئەنجامی پەیوەستبوون بەئایدیۆڵۆژیای ماركسیزم ودواتر پڕۆسەی كاریگەرییەكان كەدەكەوێتە نێو بازنەی ئەو نەتەوانەی كەهەڵگری پەیامی ئایدیۆڵۆژیاكەیە.لێرەدا ئایدیۆڵۆژیا دەبێتە شوناس نەك نەتەوە.لێكچوونەكانیش زیاتر خۆیان لەبونیادە ژێرخانییەكان (دەسەڵاتی ماركسیزم) وبنەما سەرەوژوورییەكان دەبینێتەوە ،كەبریتیە لەڕۆشنبیریەت وئەدەب ومەسەلە سۆسیۆڵۆژی وسیاسی وئابوورییەكان.بەمەش بابەتی دەقەكان پێدەنێتە نێو بازنە گشتگیرییەكان كەپەیوەندی ڕاستەوخۆی بەهەمووانەوە  هەیە بەبێ جیاوازی نەتەوە وجێگە وزمان.لێرەدا جیاوازییەكان لەنێوان قوتابخانەی فەڕەنسی وسڵاڤی دروست دەبێت ئەویش بەوەی لەقوتابخانەی فەڕەنسیدا ،تەنانەت ئەمریكیش،هەردوو چەمكی لێكچوون وجیاوازییەكان بوونیان هەیە وكاری لەسەر دەكرێت .هێزی كاریگەرییە دەرەكییەكان ولێكچوونییەكان وهێزی شوناس وئەدەبی نەتەوایەتی وجیاوازییەكان.بەڵام لەقوتابخانەی سڵاڤیدا تەنها لێكچوون بوونی هەیە بەوپێیەی بڕیارەكان لەژێرخانەوە دەردەچێت وئەوانی پەیوەستبوون كاری جێبەجێكردنیان لەسەرە.بۆ نموونە،لەڕووی ئەرك وكارنامەوە جیاوازی ناكرێت لەنێوان لۆركای ئیسپانی وگۆران ی كورد والسیاب ی عەرەب چونكە هەرسێكیان لەقۆناغێكدا وەك یەك بیریان دەكردەوە وبەیەك ستایڵی فەلسەفی دەقەكانیان دەنووسی كەبریتی بوو لەڕەهەندە ماركیسزمەكان.
گرنگی ئەم قوتابخانەیە خۆی لەم خاڵانەی خوارەوەدا دەبینێتەوە:
- ململانێ ودژایەتیكردنی چەقی بڕیارەكانی قوتابخانەی فەڕەنسی وئەمریكی،لێرەشەوە ئەم قوتابخانەیە بەكاریگەری كردارە ئایدیۆڵۆژییەكان دەیەوێت بازنەی بەجیهانبوون،یان چەقێتی بۆخۆی مسۆگەر بكات.واتە،جەنگەكەیان،لەپاڵ ئەدەبیدا،پێدەنێتە قوناغێكی فیكری وسیاسی وئایدیۆڵۆژیاییەوە.
- فراوانكردنی بابەت و بازنەی لێكۆڵینەوە بەراووردكارییەكان.
- بایەخدان بەپڕۆسەی پەیوەندییە ئایدیۆڵۆژییەكان.
- ئاشكراكردنی زانستە سۆسیۆڵۆژی وئابوورییەكان ،ئەویش لەڕێگەی پێكهاتە ئەدەبییەكانەوە.گەر بمانەوێت زانیاری وورد لەسەر دۆخی عێراق وكوردستان لەزەمەنی پاشایەتیدا كۆبكەینەوە ئەوا دەقەكانی گۆران والسیاب ڕەنگدانەوەی ئەو زانیاریانەن.بۆ نموونە،السیاب لەدەقی "انشودە المگر"دا بەئاشكرا هاواری برسێتی خۆی وگەلەكەی دەبینرێت،ئەوەتا دەڵێت:
وفي العراق جوع
وينثر الغلال فيه موسم الحصاد
لتشبع الغربان والجراد
گۆران یش لە "ناڵەی بیكار"دا دەڵێت:
فرمانێ،ئەی كۆمەڵ ! فرمانێ ،فرمانێ           بۆ دەردی بێكاری چارەیەك،دەرمانێ
زۆر شەرمە لەچەرخی بیستەما ئینسانێ          بێئیش بێ وسكی خۆی هەڵوشێ بۆ نانێ
- فراوانكردنی بازنەی كێبڕكێ لەنێوان ئەدەبی ڕۆژئاوا وڕۆژهەڵات.لێرەدا گرنكترین چەكی ململانێ بریتیە لەدروشمەكانی ماركسیزم.لەوێشەوە مەسەلەكە تەنها خۆی نابەستێتەوە بەكێبڕكێ بەڵكو دەچێتە بواری ئاشنابوون بەیەكتری.
- گرنگیدان بەجیهانی سێهەم وپارێزگاریكردن لەشوناسی جێگەیی وئەدەبیان.بەئاڕاستەیەكی تر،لەڕێگەی كەسانێكەوە كەهەڵگری شوناس وفەلسەفەی ماركسیزم بوون،ئەوا قوتابخانەكە لەپاڵ ئەمانەدا گرنگی بەپێكهاتە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكانی ئەو ئەدەب وجێگایانە دەدات.
- گرێدانی  لێكۆڵینەوە ئەدەبییەكان بەزانستە سیاسی وسۆسیۆڵۆژییەكان،ئەویش بەگەڕانەوە بۆ پێوەرەكانی ماركسیزم.لێرەدا، هەروەك جێڕمۆنسكی ئاماژەی پێداوە،بابەتی لێكۆڵینەوەكان پێویستە بكەوێتە ژێر یاساكانی ئایدیۆڵۆژیاوە.بەپێچەوانەوە ئەدەب دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی پێش شۆڕشی ئۆكتۆبەر (1917).ئەوەتا گۆران،بەنموونە،دوای پەیوەستبوونی بەكۆمۆنیزمەوە دەقەكانی تەرخان كرد بۆ مەسەلە سیاسی وسۆسیۆڵۆژییەكان،ئەویش لەڕوانگەی ئەوەوە كەكۆمۆنیزم توانای چارەسەری كێشەكانی هەیە.لەدەقی"بانگێك... بۆ پوڵ ڕۆپسن" ،كەئەم كارێكتەرە ڕەش پێستە یەكێك بوو لەگۆرانیبێژ وچالاكەوانی سیاسی وپشتگیریكەری كرێكارە ڕەش پێستەكانی ئەمریكا،بەڵكو لایەنگرێكی كۆمۆنیزمەكان لەسەر وبەندی جەنگی جیهانی دووهەم،گۆران داوای ئەوەی لێدەكات كەبەدەنگ وكردار وئایدیاكەی سەردانی گەلانی ڕۆژهەڵات بكات تا بەستە بڵی بۆ ئاگری خەبات وگەلە چەوساوەكان:
نایەڵن بێی بۆ گەلانی ڕۆژهەڵات          بەستە بڵێی،تیژكەی ئاگری خەبات
- - - -    - - - -
چاوەڕوانین قەفەسی كۆن بشكێنی      پەساپۆرتی دەنگ لەسنوور بنوێنی

تێبینی:
ئەم نووسینە بەشێكە لەبابەتی "الادب المقارن" بۆ خوێندكارانی خوێندنی باڵا،ماستەر،بەشی زمانی عەرەبی،كۆلێژی زمان،زانكۆی سلێمانی كەلەبەرواری 14 / 6 /2020،لەڕێگەی ئۆن لاینەوە ئەنجام درا.