28/7/2020 05:19 PM

دینامیكیەتی شاعیرە دووفاقییەكان

 

پ.د.زاهیر لەتیف كەریم                                                 
ئەدەب،بەشێوەیەكی گشتی وشیعر بەتایبەتی،بابەت وكەرەستەیەكی بەنرخی مرۆڤایەتییە نەك پێشێلكردنی.یەكێك لەپێداویستییەكانی نووسینی شیعر كەشووهەوایەكی سەربەخۆیە تا شاعیر،لەڕێگەیەوە،بتوانێت ئەو خەیاڵ وواقیعەی كەمەبەستیەتی ،وەك پێویست،بەرجەستەیان بكات.ئەمەش لەپێناو پاراستنی پیرۆزی دەقەكەیەتی بەوەی هەر بەشێك وهێڵكارییەك لەو دەقەیدا ئاماژەیە بەداهێنان وڕاستگۆیی ئەو قەبارەیەی (كتلە) كەمەبەستێتی ،ئەمەش لەپێناو ئەوەی كارەكەی لەئایندەدا نەبێتە گاڵتەجاری مێژوو وچەمكە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسی وكارە هونەرییەكانییەوە. ئێستاكە،نەك ڕابردوو، هەست بە دوو جۆر كەسێتی شیعری دەكەین.یەكەمیان، شیعری ئەو شاعیرانەیە كەلەهەموو ڕوویەكەوە دووڕوو ودووفاقن (الازدواجیە) وبەپێی بۆچوونی خۆیان منەتیان بەئەزموون وسەرچاوە بەنرخەكانی فیكر ومەعریفەت نییە وبەڵكو خۆیان دەبنە دەستەڵات وفەلسەفە وپێوەر، چونكە،بەلای خۆیان وخەیاڵەكانیانەوە سەرجەم فەزا مەعریفییەكانیان بڕیوە وپێویستیان بەهیچ نییە. دووهەمیان، ئەو كۆمەڵەن كەلەڕێگەی ململانێی هونەر ومانا وكار وكاردانەوە وها‌وكێشە بابەتییەكان وپەیوەندییە لۆژیكییە شاراوە وناشاراوەكان وخوێندنەوەی یاسا ڕەخنەییە كۆن ونوێیەكانەوە كاردەكەن وهەمیشە لە‌ودیو دیواری كۆمەڵەی یەكەمەوەن. ئەوەی خوێنەری نموونەیی وبەئەزموون بێت، ئەوا هەر زوو ئەو هەستەی لا دروست دەبێت كەپێویستە پەیوەندییەكی بەهێز هەبێت لەنێوان بەرهەمهێنەر ونامە ووەرگر ودەوروبەرە سۆسیۆڵۆژی وسیاسی وڕۆشنبیرییەكان بەوپێیەی ئەدەب لەبنەڕەتدا مەڵبەندێكی پیرۆزی سۆسیۆڵۆژیایە وبەرهەمهینەریش بەرپرسێكی هەرە گەورەی ئەو مەڵبەندەیە.خۆ ئەگەر بەپێی تیۆرەكانی (سۆسێر )و(یاكۆپسن )و(چۆمسكی )كاربكەین، ئەوا هەر زوو ئەوەمان بۆ ڕووندەبێتەوە بەرهەمهێینەری ڕاستەقینە كێیە؟ سۆسێر ئاماژە بە بابەتە بنەڕەتییەكانی دەق دەكات كەلەزمانەوە سەرچاوەی گرتووە ودواتر ئەو زمانە تونای كردنەوەی  هێما وكۆد ونیشانەكانی هەیە،بەڵكو ڕاڤەشیان دەكات.یاكۆبسن یش جەخت لەسەر كارنامە شیعرییەكان كردووە،هەر كارنامەیەك وجۆرێك لەهەڵسەنگاندن وشیكردنەوە.چۆمسكی یش جەخت لەسەر گواستنەوەی بەهرەكان دەكات بۆ كارێكی داهێنانی ئەویش لەڕێگەی توانا ولێهاتوویی وتێگەیشتنی وگەڕانە بەردەوامییەكانی زەمەن وهەوڵدان بۆ بەدەستهێنانی ئەنجامەكان وگەیاندنیان بۆ تێكڕای خەڵكی.واتە زانستێتی دەق خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كەپێویستە ڕێكەوتنێك هەبێت لەنێوان ‌ووشە ودەنگ وڕستە وبڕگە و‌وێنە وهێما وبەرهەمهێنەر وبابەت ونامە ووەرگرەوە، تا یەكە بچووكەكان بەبێ‌ بەها وەك خۆیان نەمێننەوە. لەلایەكی تریشەوە ڕۆڵێكی ووزەبەخشیش ببینن بۆ دەستنیشانكردنی میتۆدی دەقەكە ومیتۆدی دەقەكەش پێویستە لەڕێگەی ئەزموونگەرایی ودرا‌وسێیەتییەكانی سێ‌ كوچكەكەی (یاكۆبسن ) وە بێت (بەرهەمهێنەر- نامە – وەرگر ). لە بۆچو‌ونەكەی (سۆسێر) دا پێویستە جیاوازییەك بكرێت لەنێوان زمانی گشتی كەتاك ڕۆڵی سەرەكی تێدا دەبینێت وقسەكانیان لەسەر بنەمایەكی سەرچاوەیی بینا ناكرێت، لەگەڵ زمانی ئەدەبی كەتاك وتاكەكان ڕێكەوتنێكی ئەخلاقی وبابەتی واژو دەكەن لەپێناو خوڵقاندنی گوتارێكدا(( 2:1واتە جیاوازییەكە لەڕێگەی زمانە ئەدەبی وهونەرییەكەوە دروست دەبێت، كەبریتییە لەكۆمەڵێك یاسای گشتی ودواتر كار دەكاتە سەر واتاكانی تاكەكان بۆئەوەی لەسەر ئەو یاسایانە بڕۆن ودواتر بچنە نێو كرۆكی گوتارەكەوە. لێرەدا مەرجی سەرەكی بۆ هەر بابەتێكی ئەدەبی یان هونەری، پێویستی بەلێكۆڵینەوەی خەسڵەتە چۆنێتییەكانی ئەو بابەتانەیە  بەتایبەتی لەڕووی نموونە داخراوەكانی ناوەوەی دەق وجۆری ئەو پەیوەندییانەی كەڕەخنەگر (گریماس)،لەبواری گێڕانەوە وگێڕانەوەگەریدا، جەختی لەسەر كردووە، كە هیچ وێنە وبابەتێك لەبازنەی بكەر وبابەت ویارمەتیدەر وڕێگردا لەخۆڕا نەهاتووە،بەڵكو ناوەڕۆكی بابەت وستراتیژییەتی دەقەكە ئەمە دەخوڵقێنێت.كەمال ابو دیب دەڵێت"شیعر پێویستە خاوەن كەسێتییەكی زۆر ‌وورد وگشتگیر بێت، تا بتوانێت پەیوەندییەكان بدۆزیتەوە، نەك تەنها هەر پەنابردن بێت بۆ سەرواو وكێش وڕیتم وكەرەستە هەڵچوونی وهەڵوێستەیەكی فیكری بەبێ‌ ئەوەی خاوەنەكەی بیر لەجۆری كارنامە وپەیوەندییەكانی بكاتەوە. چونكە گەر كار وا بڕوات،ئەوا بەئاسانی تۆڕی پەیوەندییەكانمان بەرەو تێكشان وپساندن دەچێت"( 23-21:11).لەهەمان كاتدا، قووڵاییەكانی مەبەستێتیمان لێ وون دەبێت.مەبەستیشمان لەقوڵایی مەبەستێتی دراوسێیەتی ئیستاتیكای دەقەكەیە، كەنابێت تەنها پشت بەفۆڕم وماناكانی دەرەوە ببەستێت، چونكە،هەروەك مالارمیە ئاماژەی پێداوە، دەقی ڕاستەقینە ئەو دەقەیە كەتەنها پڕكردنەوە نەبێت بەقسە قەبەكان ولەولاشەوە شتە سەرەكییەكان لەدەست بچێت،خوێنەری نموونەیش بەدوای ئەو شتە سەرەكییەكاندا دەگەڕێت 3:13))، بەڵكو، وەك گریماس بۆی چووە، دەقەكە پێویستە لەسەر بنەمای قۆناغەكانی ڕووداوەكان بەشێوە وشێوازێكی زنجیرەیی سەرهەڵبدات. بۆ ئەمەش گەرچی ئاماژەی بە سیستمی ستوونی كردووە،بەبێ هێڵكاری وپراكتیزمەكردن،بەڵام ئەم سستمە ستوونییەش هێزەكانی دامەزراندنی دەق وپڕكردنەوەی زانیارییەكانی وئەنجامەكان دەستنیشان دەكات.( 35:10).لە لێكۆلێنەوەیەكی هاوبەشماندا لەگەڵ د.نیان نەوشیروان مەستی دا،بەنێوی گێڕانەوەگەری وجیڕی (السردیە والمرونە) لە ئەدەبی بەراورددا – گۆڤاری زانكۆی سلێمانی/ ژمارە 13/2004، هەوڵمانداوە لەپاڵ سیستمەكەی گریماس سیستمێكی تریش بەنێوی ئاسۆیی بەپراكتیك و هێڵكارییەوە زیاد بكەین. بەپێی سیستمەكەی گریماس هەموو دەقێك پێكدێت لەسەرەتا وكۆتاییەك. بەڵام لەسستمەكەی ئێمەدا دەقەكان هەمیشە بەداخراویی نامێننەوە وبەڵكو كراوەییش خەسڵەتێكی بابەتی دەقە.مەبەستیشمان لەمە ئەوەیە كەهەر دەقێك لەبنچینەدا پێكهاتووە لەپێش سەرەتا وسەرەتا وكۆتایی ودوای كۆتایی (بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە لێكۆڵینەوە كەی سەرەوەمان). ئەم گۆڕانكارییە لەسستم ڕێژەی داهێنان وهێز وتوانا شارەوەكان زیاد دەكات نەك پێچەوانەكەی.ڕەخنەگرە بونیادگەرەكانیش خۆیان تەنها نابەستنەوە بە یەك هێڵ وسكێچ وواتاوە، بەڵكو هەمیشە دەگەڕێن بەدوای چەندێتی ماناكان ودۆزینەوەی ڕێگەكانی دال ومەدلول ووێنە شاراوەكان وپەڕینەوە لەسنوورە سوورەكان.ئەمەش ئەوە دەگەیەنیت كەڕِووبەری بیركردنەوەی دەق وخاوەنەكەی ووەرگر ڕووبەرێكی دیاریكراوی نییە تا گوشار بخاتە سەر خۆینەر،  كەدواتر خۆینەر بۆی نەبێت زیاتر بچێتە نێو كاری ڕاڤەكردنەوەكانەوە. ئەمەش لەكاتێكدا ئەنجام دەدرێت كەپەیوەندییەكانی كەرەستەی دەق بەهەر سێ جۆری پەیوەندییەكەوە، پلەیی ودژایەتی وتەواوكەری (المرتبیە،الچدیە،التكاملیە)، پێویستە لەخزمەتی قەبارە بنەڕەتییەكەدا بێت – بۆ زیاتر زانیاری لەسەر ئەم سێ جۆرە پەیوەندییە بڕوانە لێكۆڵینەوەی هاوبەشمان لەگەڵ پڕۆفیسۆر نیان نەوشیروان مەستی بەنێوی (التقابلات فی الادب المقارن) گۆڤاری زانكۆی سلێمانی/ ژمارە 10/ 2003- .بەڵام هەروەك (ڕۆڵان پارت ) بۆی دەچێت گەر چەندێتی ماناكان تەنها بۆ نمایشكردنی ‌ووشە وزاراوە فەرهەنگی و دەرخستنی ناوی خاوەن دەق بێت، ئەوا،ئەم كارە،هەر زوو دوورمان دەخاتەوە لە یاسای چەندێتی ماناكان، چونكە لەپێناو خزمەتی مانا سەرەكییەكاندا كاری نەكردووە    4:14)). لۆكاش وای بۆدەچێت كەئەدەب ئاوێنەی واقع نییە، بەڵكو هەوڵدانێكە بۆ تێگەیشتنی واقعی ناوەوە و دەرەوە. هەر لەبەر ئەمەش و‌وتراوە كارەكانی (فلۆبیر )و (زۆلا) زۆر لایانداوە لەوێنەكانی واقیع، بەوپێیەی وێنەكانیان وێنەیەكی ڕاستگۆیانەی واقع نەبوون وزیادەڕۆیان تێدا كراوە. بەبۆچوونەكەی لۆكاش هەموو نووسەرێكی واقیعی گەر بەهەمان هەڵەی ئەم جۆرە نووسەرانەدا تێپەڕ بێت، ئەوا دوور دەكەوێتەوە لەڕاستێتی واقیعی ئەدەبی وهونەری،هۆكارەكەش دەگەڕێنێتەوە بۆئەوەی ئەم نووسەرانە لەبنەڕەتدا كاریان بۆ بەرهەمێكی ئەدەبی واقیعی نەكردووە بەڵكو پەیوەستێتییان بەجیهانی   ئایدیۆڵۆژیاوە ئەوەندە فراوان وبەهێزبووە نەیانتوانیوە لەو هێڵەی كەبۆیان دەستنیشان كرابوو لابدەن  )  11:12)، یان بەهۆی ڕیكلامەكانەوە ئەو یەقینەیان لا دروستبووە كە ئەمانە شتن. ئەوەی هەستی بەم كارە كرد،بەشێوەیەكی زۆر گونجاو، تیۆرەكەی (لۆسیان گۆڵدمان ) بوو،بەنێوی "خوڵقێنەری"یەوە –التكوینیە Generative– لەكاتێكدا پەیوەندییە سۆسیۆڵۆژییەكانی بەستەوە بەكارە ئەدەبی وهزرییەكان.بەلای گۆڵدمان ەوە هەموو بنەمایەكی هزری بەرپرسێتییەكی گەورەی سۆسیۆڵۆژی دەكەوێتە ئەستۆ،كەمەرج نییە لەتاكەكانەوە سەرهەڵبدات تا تاك بكات بە پاڵەوانێكی سەرەكی ئەم پەیوەندییە. بەمانایەكی تر، ئەم تاكە ناتوانێت ڕۆڵی هەموو كەسایەتییە سۆسیۆڵۆژییەكانی كۆمەڵگا ببینێت.ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە ڕۆڵی تاك لاوازە، بەڵكو گۆڵدمان پێی وایە گەر كارەكە لەسەر ئاستی تاكەكان بڕوات، ئەوا دواتر دەشێت ئەو تاكە بەشێوەیەكی تاكڕەوی وبەمەیل وئارەزووەكانی خۆی هەڵسوكەوت بكات ولەئەنجامیشدا ئەگەری ئەوەی لێدەكرێت بكەوێتە هەڵەی فەلسەفی وفیكری وسیاسی و هونەرییەوە. (123:6). لێرەدا، پێویستە پەیوەندی نێوان بەرهەمهێنەر ونامەكەی ووەرگر پەیوەندییەكی ڕێگری ودژایەتی نەبێت تا كار بگاتە ئەوەی هەر یەكەیان سەربەخۆ كار بۆخۆی بكات. بەمەش كەرەستە هونەری وئیستاتیكی وسۆسیۆڵۆژی ودەربڕینییەكان فەرامۆش بكرێن،چونكە هەریەكەیان بەپێی ئەو ئایدیۆڵۆژیایەی كەباوەڕی پێیەتی كار دەكات، ڕەنگە لەبنەڕەتیشدا باوەڕشی پێی نەبێت یان لەژێر گوشارێكی پەیوەستێتیدا ووتبێتی.ئەمڕۆكە، وەك كارێكی مۆدێلی وفاشیۆنی، بەشێك لەشاعیران بەتایبەتی لاوەكان دەقەكانیان ناوەخن كردووە بەبابەتی سەیر وسەمەرە وزۆربەیان نازانن بەچ كارنامەیەكی هونەری وڕەخنەیی كار دەكەن، لەبەر ئەوەی كەسانێك،یان سستمێك، پشتگیریان لێدەكەن وئەم شاعیرانەش لەم حاڵەتەدا،وبەهۆی بەرژەوەندییەكانیەوە،پێویستیان بەڕیكلام ویارمەتی ئەو مەڵبەندانە هەیە نەك چوونە نێو كێشە سۆسیۆڵۆژی وگەندەڵییەكانی كۆمەڵگا، ئەمە بەئاشكرا جودایان دەكاتەوە لەو شاعیرانەی كە بایەخ بەڕاستییە قووڵەكانی ژیان دەدەن،چونكە ئەوەی دواییان، بەپێی كارنامە شیعرییەكانی (یاكۆپسن)، خویان دەبنە ئایدیۆڵۆژیای ژیانی سۆسێوڵَۆژی وفیكری وسیاسی، بەنموونەی (ئیلیۆت )و(جەیمس جۆیس ) و(بێكەس ) و(پیرەمێرد). (سمیح القاسم) لەچاوپێكەوتنێكیدا لەگەڵ تۆڕی ایلاف، (چوارشەممە، 15ی سێپتەمبەری 2004) دەڵیت" شیعر گاڵتەجاڕی نییە بەفۆڕمی شیعر وشاعیریش چۆنی ویست وچۆنی خواست وچۆنیش داوایان لێكرد ئاوا شیعرەكەی بنوسێت" ( 2:8).گەر بچینە نێو ڕژێمی كاری دەستكەوتە وبەرژەوەندییەكانەوە(تكسب) ،لەسەردەمی عەباسییەكاندا،ئەوا تا ڕادەیەك جۆری پەیوەندییەكان سروشتی بو‌ون وهۆكاری خۆشیان هەبوو، چونكە شاعیرێكی وەك (المتنبی) پێویستی بەوە نەبوو كەلەڕێگەی (سیف الدولە)وە ناوبانگ دەربكات، بەڵكو پێش ئەوەی پەیوەندی بكات بە(سیف الدولە)وە شاعیریكی گەورە وبەناوبانگ بوو. واتە گەر ا(لمتنبی )ستایشی (سیف الدولە)ی كردبێت،ئەوا بۆ ئەو مەبەستە نەبووە كە دەوڵەمەند بێت، یان پلە وپایەیەكی گەورەی پێببەخشرێت، بەڵكو كارەكەی زیاتر كارێكی پەیوەستێتی بوو لەزەمەنی ئەو دەقانەیدا.بەڵام ناحەزانی (المتنبی ) كارێكیان كرد كەبۆشاییەك بكەوێتە نێوانیانەوە .هەندێك لەشاعیرانی ئەمڕۆ، بەكورد وعەرەبیشەوە، پەیوەستییەكانیان لەپێناو ئایدیا وبارە سۆسیۆڵۆژییەكاندا نییە بەڵكو بۆ دەركەوتنی ناوە، یان دەستكەوتەیەكی میتراڵییە.لەلایەكی تریشەوە گەر المتنبی بەشاعیرێكی دەستكەوتە ناسرا‌وبێت، ئەوا پێویست ناكات بۆ سەردەمێكی جیاواز ونوێ‌ هەمان هەڵە دووبارە بكرێتەوە ئەویش بەپێی و‌وتراوەی (الغایە تبرر الوسیلە).ئەم جۆرە لەپەیوەستێتی لەسەر بنەما فەلسەفی وفیكری وئایدیۆڵۆژیاییەكان بونیاد نەنراوە.بۆیە،بەئاشكرا،دەبینین هەندێك لەهونەرمەندان وشاعیران پەنا بۆ كەسێتییەك،یان گروپێكی سیاسی  دیاریكراو دەبەن، بۆ ئەوەی بەرژەوەندییەكانیان لەسەروو بەرژەوەندییەكانی ئەوانی ترەوە بێت.شاعیرە عەرەبەكانی پێش ئیسلام لەگەڵ هەموو ئەو دوژمنایەتییەی كە لەنێو هۆزەكانیاندا هەیانبوو، ساڵانە وەك كارێكی ململانێیی لەبازاڕی عەكاز شیعرەكانیان نمایش دەكرد. لەو سەردەمە جاهیلییەدا كەسانێك هەبوون نرخی داهێنانی شیعریان دەزانی. بۆیە لەگەڵ هەموو ململانێكانی ئەو هۆزە جیاوازانەدا شیعرە سەركەوتووەكان بەنموونەی شیعرە هەڵواسراوەكان (معلقات) بەئاوی ئاڵتون دەنووسرانەوە ودواتر هەڵدەواسران بەدیواری كەعبەدا، كە پیرۆزترین فەزای جێگەیی بوو بۆیان. لەمەش زیاتر (ابن سلام الجمحی )لە (گبقات الشعرا‌و)دا بەخۆڕسكی وعەفەویەت بێت یان نا ،شاعیرەكانی ڕیزبەند كرد بۆ چەند گر‌وپێك بەبێ ئەوەی ڕژێمێكی ئاینی یان سیاسی گوشار بخاتە سەر ڕیزبەندییەكەی.لای ئێمەش ولەڕۆژگارێكی وەك ئەمڕۆدا وهەڵسەنگاندنەكان زۆر خۆڕسكی وعەفەویانە دەڕوات بەڕێوە و لەزۆرحاڵەتدا وبێ چەند وچوون پشتگیری دەقێك وخاوەنەكەی دەكەین كەئەمە ڕامان دەكێشێت بۆ ئەوەی لەنێو مرۆڤدا بەگشتی ولای كورد بەتایبەتی سێ جۆر كەسێتی هەیە.یەكەمیان،كەسێتی پۆزەتیڤی.ئەم كەسێتییە بەپێی زانستە سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی وپەروەردەییەكان خاوەن ئەم خەسڵەتانەی لای خوارەوەیە:
- بەرهەمهێنەرە لەهەموو بوارەكانی ژیاندا.
- كراوەیە لەگەڵ تێكڕای خەڵكیدا وبەچاوی ڕێزەوە دەڕوانێتە بۆچوونەكانیان.
- خاوەن هاوێنەیەكی ووردبینی تیژە،كەبەهۆیەوە دەتوانێت ڕاڤەی دەوروبەر بكات ولەشتەكانیش بگات ووەك تێبینەرێكی بزێو حەزدەكات پەیوەندییەكی دۆستانە، دوور لە بەرژەوەندییەكان، دروست بكات، تا گوتارەكەی ببێتە دروشمێكی گشتی بۆ هەمووان.
- بەهۆی سەرچاوە ڕۆشنبیری ومەعریفییەكانیەوە دەتوانێت لەماف وداد ودادپەروەری كارنامەی تاك و تاكەكان بگات.
- بێ بەرامبەر،حەز بە خزمەت دەكات لە زۆر دۆخیشدا لەپێناوی چەمكی پرنسیپدا خۆی بەخت دەكات یان خۆی تووشی كێشەی گەورە دەكات، وەك ئەوەی زیندان بە نیشتمانی خۆی بزانێت.
- هەڵسوكەوتی پیاوانەیە وبەرژەوەندی تاكەكان لەپێش بەرژەوەندی تاكی خۆیەوە دادەنێت.
- چاو نەترس وچاوپۆشی لەهەڵە وگەندەڵییەكان ناكات ولەمەسەلە وگوتارە هەستیارەكاندا بێدەنگ نابێت.
- قایل نابێت بەهەڕەشەی ناهەقان.
دووهەمیان،كەسێتی نێگەتیڤی.ئەم كەسێتییەخاوەن ئەم خەسڵەتانەی لای خوارەوەیە:
- هەمیشە لەبازنەی دوژمنایەتیدا دەسوڕێتەوە وگەر دەستی بڕوات ئەوا ئارەزووی تۆڵەسەندنەوە دەكاتە بەرنامەی سەرەكی خۆی.
- لەهەموو بوارەكانی ژیاندا، لاوازە. هەمیشە حەزی بەزیانی خەڵكی وپووچەڵكردنەوەی پڕۆژەكانە.
- وەستاوە و باوەڕی بە گۆڕانكاری و شۆڕشە ڕۆشنبیری و مەعریفی و ئەدەبییەكان نییە.
- هەوڵی پڕكردنەوەی بۆشاییەكان نادات بەڵكو بۆشایی دەخاتە نێو خەڵكی وڕژێم و دەسەڵات.
-مانای پەیوەستێتی ومەبەستێتی نازانێت، هەر زوو لەبازنەیەكەوە دەچێت بۆ بازنەیەكی تر بەبێ ئەوەی بیر لەئەنجامی ئەم جێگۆڕكێیە بكاتەوە، بەلاشیەوە گرنگ نییە خەڵكی چی دەڵێن.
- حەزی بەهەڵگیرساندنی ناكۆكی نێوان خەڵكییە،لاریشی لەوە نییە كەچۆن بوختانیش،بەبێ هیچ پاساو وبەڵگەیەكەوە،بەخەڵكی بكات.
-لەنێو بازنەی دڵەڕاوكێ ‌وگرژی وتوانجگرتندا دەژی. بێگومان ڕەخنەكانیشی لێرەدا هیچ بەهایەكیان بۆ بەرامبەرەكان نیە.
سێهەم: كەسێتیی دووفاقی،ئەمیش هەڵگری ئەم خەسڵەتانەی لای خوارەوەیە:
- دووفاقیكردن لەهەڵسوكەوتدا بەپێی ئارەزوو وبەرژەوەندییەكانی خۆی كەبەشێوەیەكی شاراوە لەناخی خۆیدا شاردویەتییەوە بۆ ئەوەی تاكەكان بەئاسانی هەستی پێنەكەن.
-هەمیشە لەبەرگی فێڵ وتەڵەكەبازیدا دەسوڕێتەوە، واخۆشی نیشان دەدات كەخاوەن كەسێتییەكی داهێنەرو ڕێزدار و پەسەندە.
- تەنها دان (اعتراف) بەو كارانەدا دەنێت كە خۆی باوەڕی پێیەتی ونزیكە لەبەرژەوەندییە تەسكەكانی خۆیەوە.
- لەپێناو دەستكەوتێكی میتریاڵی وبێ هیچ پاساوێك ستایشی ئەم وئەوی خاوەن دەسەڵات دەكات، یان لەبۆنەكاندا ئامادە باشیان هەیە بۆ ستایش.
- هەمیشە بەدوای هەلدا دەگەڕێت بۆئەوەی خوێنەری ئاسایی وخاوەن بڕیارەكان بەلای خۆیدا ڕابكێشێت.
 ئەم جۆرە لەكەسێتی(مەبەستی لێكۆڵینەوەكەمان) تێكڕا عیززەتی نەفسییان لاوازە، ئەوانەن  بەزووترین كات مەبەستێتی وپەیوەستێتی وئامانجە پیرۆزەكان پێشێل دەكەن،بەڵكو هەر زوو ڕابردووەكانیشیان لەیاد دەچێتەوە،بەڵكو هەست بەكەموكوڕی زانستی وسایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی وفیكری وفەرهەنگی وسیاسی دەكەن ودەیانەوێت بەپێی تیۆری دووفاقی هاوسەنگییەك دروست بكەن تا لای تاكە ئاسایی وخاوەن دەسەڵات خۆشەویست بن.لەبۆچوونەكانیاندا ئازایەتی وبوێریی (الجرا‌وە) بوونی نییە، تەنها لەڕێگەی خوازە وخواستن وهێما وپرسیارەكانەوە كار دەكەن بۆئەوەی بەرپرسێتی وەڵامەكان بخەنە ئەستۆی تاكەكانی تر،ئەمەش بەوپێیەی لەبنەڕەتدا ئەم كەسێتییە كەسێتییەكی داخراوە ولەنزیكەوە ئاگاداری ئێش وئازارەكانی كۆمەڵگا نیە،یان ڕۆڵی تێدا نەبینیوە.لەگەڵ ئەمەشدا، شانازی بەخۆشیانەوە دەكەن وتاكەكانی تریش چەند بەهێز و بەتوانا بن ئەوا لای ئەمان دەچنە نێو بازنەی پەراوێزەوە.لێرەدا پێناسەكانی بریتیە لەوەی هەمیشە كاردانەوەیە نەك كار، ئاڵۆز ونادیارە نەك سر‌وشتی. لەئاینیشدا بەڕیاكەر ناسراوە. ڕیاكەریش ئەوەیە كەبەڕواڵەت خواپەرستە ولەناوەرۆكیشدا پێچەوانەكەی. بەمانایەكی ڕوونتر ئەم جۆرە كەسێتییانە لەناوەوە كەسێتییەكی بودەڵەی نەخوێندەوارن وئاگاداری نەك تەنها ئاركیۆلۆژیای نەتەوەكەی خۆیان نین، بەڵكو ئاگاداری سەرچاوە ئاسایی وهەرە بەنرخەكانی مێژووی ئەدەبەكان  وڕێبازە ڕەخنەییە كۆن ونوێ وتیۆرە ئەدەبییەكانیش نین.ئەمە كاردانەوەیەكی نێگەتیڤانە دروست دەكات لەسەر خوڵقاندن وكۆپیكردنی كەسایەتی هاوشێوە كەلەهەموو ڕوویەكەوە بێ دەسەڵاتن(14: 2).ڕەخنەگرێكی وەك هلمسلیڤ (1899 -1965) ،دامەزرێنەری قوتابخانەی كۆبنهاگنی ڕەخنەییە،هەمیشە جەخت لەسەر پەیوەندی فۆڕم بەناوەرۆكەوە دەكات. ئەو فۆڕمەی كەبەدوای ناوەرۆكەكەیدا دەگەڕێت تا بتوانن بەجووتە  گوتارێكی مەعریفی ڕۆشنبیری وفیكری... هتد،بخوڵقێنن        43:3)). خۆ ئەگەر كارەكە بەم ئاڕاستەیە  نەڕوات ئەوا تۆڕی وێنە ویەكەی بڕگەكان پەیوەندیدار نابن، دواتریش پێوەر وقەبارە وكێشی دەقەكان بەرەو ونبوون دەڕۆن وهەچ هێڵكارییەكیش كرابێت بۆئەو دەقە ئەوا بێ بەها دەمێننەوە، چونكە لەم حاڵەتەدا فۆڕمەكە دەیەوێت بەزۆرەملێیی گوشار بخاتە سەر ناوەڕۆك. لێرەشەوە هەڵەكان سەرهەڵدەدەن. هەر لەبەرئەمەشە شیعر لای شاعیرە دووفاقییەكان ئاڵۆز وبێمانایە وئەم جۆرە شاعیرانە،وەك (جیرار جینیت ) ئاماژەی پێكردووە،دەیانەوێت چاوبەستییەك لەخوێنەر بكەن بەوپێیەی دەقەكانیان لەسەر بنەما بەرزەكانی هونەر وفیكر دامەزراون.بەڵام كەخوێنەری نموونەیی وبەئەزموون دەگەڕێن بەدوای لۆژیكی ئەو دەقانەدا ئەوا دواتر بۆیان دەردەكەوێت كەئەو جۆرە دەقانە لەسەر بنەمایەكی خێرا وكاڵ وكرچ بونیادنراون ولەزۆر كاتیشدا خودی خاوەن دەقەكان وون دەبن.لێرەدا پێویستە ئاماژە بەوە بكرێت كە دووفاقی بەمانای لادان  (الانزیاح) نایەت چونكە (لادان )لەزۆر ڕووەوە ئەژمارێكی باشی بۆ كارەكەی كردووە ودەتوانێت،بۆ هەر لادانێك،كارنامەیەكی نوێ بخوڵقێنێت كەپێشتر ئەنجام نەدراوە.(بۆ زیاتر،بڕوانە لێكۆڵینەوەمان بەنێوی"الانزیاح فی شعر حاجی قادر كویی"، گۆڤاری سەردەمی عەرەبی ژمارە 9/ 2005). بەڵام لای دووفاقییەكان كێشە ومەسەلەكە خۆیان لەلاوازیی توانا جەستەییەكانی مانا مەعریفی وفەلسەفی وڕۆشنبیری فیكرییەكانی شاعیردا دەبینێتەوە. زانا سایكۆلۆژی وسۆسیۆلۆژییەكان بەم شێوەیە پێناسەی دووفاقییەكانیان كردووە بەوەی خاوەن دووفاقییەكان ودەقەكانیان هەمیشە لەناخدا كەسانێكی ناجێگیرن.هۆكاری ئەمەش دەگەڕێننەوە بۆ بێ ئاگاییان لەزانستەكان، بەكۆن ونوێوە.لەزۆر حاڵەتدا خەسڵەت وزانیارییەكان تێكەڵ بەیەك دەكەن وخوێنەر نازانێت چۆن وبەچ ڕێگە وشێوازێك مامەڵەیان لەگەڵدا بكات.هەروەها،ئەم دڵەڕاوكێ وناگیرییە، بەلای ئەم زانایانەوە، دەگەڕێتەوە بۆ لاوازی توانستی سۆسیۆڵۆژی وسیاسی وئابووری وهونەری وپەیوەندییان بەگەشەی ڕۆشنبیری سەردەم.واتە ئاگاداری ئەوە نین كەئەم گەشەیە چۆن بووە وهۆكارەكانیش چی بوون ولەسەر دەستی كێشدا لەدایك بووە!بۆ نموونە،شكسپیر بەهەموو داهێنانەكانیەوە،گەر بابەتەكانی ودۆخەكانی دەووروبەر نەبوونایە ئەوا نەدەبوو بەو كەسێتییە لێهاتووە بەناوبانگەی جیهان.بەمانایەكی  تر، گەرچی،وەك تاكێكی بزێو،توانای زۆر شتی هەبووە،بەڵام گەر مۆتیڤەكانیش نەبوونایە ئەوا نەدەبوو بەو كەسایەتییە جیهانییە.هەر لەبەر ئەمەشە شكسپیر سەرەتا وەك تاكێكێ سروشتی دەستی بەكاری نووسین كرد.بەڵام بەهۆی چەمكی ئەزموونگەراییەوە توانی قوتابخانەیەكی هونەری وئەدەبی لەسەر ئاستی جیهانی دروست بكات.زۆربەی كەڵە نووسەرەكانی جیهان بەهەمان شێوە بوون بەكەسانێكی دیاری جیهانی. لەلایەكی تریشەوە هەندێك وای بۆدەچن كەڕەخنەگر وخوێنەرە نموونەییەكانیش بەرامبەر هەڵوێستەی كەسێتییە دووفاقییەكان بێدەنگیان هەڵبژاردووە و شتێك بەنووسین وسیمینار پێشكەش ناكەن  تا باوەڕێك دروست ببێت كەپێویستە جارێكی تر وتریش چاوپێداخشانەوەكان بەدەقەكانیاندا ئەنجام بدرێن.بێگومان ئەم بێدەنگییە مۆتیڤێكە بۆ گەشەی دووفاقییەكان.زانایەكی وەك كارل پۆپەر جەخت لەسەر ئەوە دەكات كەجیهان بوونی خۆی هەیە ‌وكێشەی خۆیشی هەیە، دەقی باش هەیە ودەقی خراپیش هەیە.هەموو خاوەن دەقێكیش پێویستە ووریایانە ئاگاداری جۆری كارنامە وپەیوەندییەكان بێت، تا لەخۆڕا مامەڵە لەگەڵ بابەت و ڕووداوەكاندا نەكات  (272:16). بەپێی ئەم زانایە، تواناكان پێویستە لەڕێگەی سەرچاوە مەعریفی وڕۆشنبیرییەكانەوە ئەنجام بدرێن، چونكە بەرهەمهێنەر لەبنەڕەتدا بەشێوەیەكی نادیار پەیوەندیدارە لەگەڵ كەرەستە ونەخشە وهێڵكارییەكانی وێنەی تاك وكۆی دەقەكەی.ئەم كارەش لەپێناو قایلكردنی خوێنەرە گشتییەكاندایە ودەیەوێت بیسەلمێنێت كە ئەم جۆرە بەرهەمهێنەرە لەگۆشەیەكی جێگیردا نییە وهەوڵی دەربازبوونی خۆی دەدات لەدووفاقی. ماری دۆگلاس دەڵێت" گەرچی تاك بەهۆی هێزی تاكی خۆیەوە وێنەكانمان بۆ دەكێشێت، بەڵام  هۆكاری سەركەوتنەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ڕێژەی بەرامبەرەكان (وەرگر-خوێنەر)، كەپشتگیری تەواوی لێدەكەن (190:15).ئەمەئەوە دەسەلمێنێت شاعیر لەنێو دوو كەوانەی جیاوازداگوزەر دەكات:شیعرو شیعریەت  یان پێچەوانەكەی.شاعیریش بۆ ئەوەی لە گەمەی ئەم دوو بازنە جیاوازە ڕزگاری بێت، پێویستی بەوە هەیە كەچۆن لەڕێگەی سەرچاوەكانیەوە خۆی ڕۆشنبیر بكات تا بتوانێت بەرا‌ووردێك لەگەڵ ڕژێمە سۆسیۆڵۆژی وسیاسی وفیكرییەكانی خۆی ودەووروبەردا ئەنجام بدات.زۆر لەشاعیران توانای خۆ نزیكبوونەوەیان هەیە لەڕژێم ودەسەڵات.بەڵام،بەهۆی چەمكی هەڵوێستە ئەخلاقی وفیكری وسایكۆڵۆژی وسۆسیوڵۆژییەكانەوە، كارەكە ئەنجام نادەن،چونكە،پێشتر ئەو یەقینەیان لا دروست بووە،یان تەواو گەشبین بوون بەوەی ئەم ڕژێم ودەسەڵاتە ڕۆژێك لەڕۆژان كۆتایان پێدێت.خۆ ئەگەر شاعیرێك، بەنموونەی گۆران وبرایم ئەحمەد،ستایشی خاوەن دەسەڵاتێكی كردبێت بەنموونەی عبدالكریم قاسم،ئەوا بەمەبەستی بەرژەوەندییەكی میتریاڵی نەبووە.یان لەپێناو وەرگرتنی پلە وپایەیەكدا ،بەڵكو قاسم،گەرچی كەسێكی نموونەیی نەبووە بۆ كورد،بەڵام  لەزەمەنی ئەو دەقانەدا كەسێكی نیشتمان پەروەر ودۆستی هەژار وخوێندەوار وكرێكار وجووتیاران بووە.بەئاڕاستەیكی تر،نزیكبوونەوەی ئەو دوو شاعیرە لەقاسم بەدووفاقی هەژمار ناكرێتب بەبەڵگەی ئەوەی لەڕووی میتریاڵەوە هیچ سوودمەند نەبوون.بەڵكو بەپێچەوانەوە هەمیشە ژیانی یاخیبوون وبێبەشبوون وڕووبەڕوبونەوەیان هەڵبژاردووە. لەگەڵ ئەمەشدا،هەندێك جار ڕێكەوتووە كەشاعیرێك شیعرێكی بۆ بۆنەیەكی دیاریكراو نووسیوە،بەڵام دواتر  لەڕێگەی هەڵسەنگاندنە ڕەخنەییە نوێیەكانەوە دەركەوتووە كەئەو شیعرە لەسەر بنەمایەكی ڕاستەقینەی دەربڕین دانەمەزراوە،بەڵكو فۆڕمێكە لەفۆڕمەكانی گاڵتەجاری شیعر نووسین.بەمەش خاوەنی ئەم جۆرە دەقانە،بەهۆی زاڵبوونی چەمكی دووفاقییەوە،ترازاوون لەڕاستی ماناكان.بەمەبەستی ساغكردنەوەی ڕاستییەكان،لێكۆڵینەوەیەكمان ئامادەكرد بەنێوی"الوقفە والنقلە عند هردی"،كەدواتر بڵاوكرایەوە لەگۆڤاری پەیڤین،ژمارە 10، 2003،وە تیایدا گەیشتینە ئەو ئەنجامەی هەردی بەبێ هۆكار لەنووسینی شیعر نەوەستاوە.شاعیرێك خاوەن شارەزاییەكی پڕۆفیشناڵەی لەزانستی عەروزی شیعری هەبێت وكەسێكی ڕۆشنبیر وبەئەزموون بێت وسەرەتایەكی بەهێزی نووسینی هەبێت ئەوا ناكرێت كۆتایی بەپڕۆسەی شیعر نووسین بهێنێت.بەڵام،لەگەڵ هەموو ئەمانە وزیاتریش هەردی،بەشێوەیەكی ناڕاستەوخۆ،بانگەوازی وەستانی خۆی ڕاگەیاند.وەستانەكەش بۆ ئەوە ناگەڕێتەوە كەتواناكانی بەرەو لاوازی ڕۆشتبێت،یان هەوێنی شیعری لەبارچووبێت!بەڵكو،لەگەڵ خۆی وشیعر وبابەتەكانیدا، كەسێكی زۆر ڕاستگۆ بوو.دوای ئەوەی مەسەلە ویژدانی وسۆزدارییەكەی كۆتایی پێهات،كە بریتی بوو لەستراتیژییەت وقەوارە ڕاستەقینە شیعرییەكەی ،بەڵكو شیعرییەتی شاعیر لەم قەوارەیەوە سەرچاوەی گرتبوو،ئەوا نەیدەویست گوشار بخاتە سەر هەستەكانی وشیعر بنووسێت،چونكە باش دەیزانی گەر گوشار بخرێتە سەری بەبێ هۆكار.ئەمە لەكاتێدا وبەهۆی شارەزایی وئاستی ڕۆشنبییە شیعرییەكەوە دەیتوانی وەك كەسانی تر درێژە بەپڕۆسەی شیعری بدایە.بەڵام ئەم كارەی نەكرد ئەویش لەپێناو پاراستنی كەسێتی خۆی بەتایبەتی سۆسیۆڵۆژیاوە.بەمەش وەستانەكەی بەمانای مایەپووچی نایەت،بەڵكو پارێزگاریكردنە لەئیستاتیكای شیعر وكەسێتییە تایبەتییەكەی خۆی ،كەئەمە كەم شاعیر لەم بوارەدا سەركەوتن گەورە بەدەست دێنن بەوپێیەی گرێدانی هەستی ناوەوەی شاعیر لەگەڵ یەكەكانی دەقەكەیدا كارێكی زۆر سەخت وگرانە وهەموو شاعیرێك ئەو توانایەی نییە(2: 45 ).ئەم جۆرە مامەڵەیە تەواو دەچێتە نێو خانەی پارێزگاریكردن لەچەمكی مەبەستێتی هەر وەك چۆن تیۆرەكەی (دالمبێرت) ئاماژەی پێداوە لەكاتێكدا دەڵێت "گەر چركە ساتێكی زەمەنی لەیەك كاتدا كەوتە ژێر گوشاری هێزی دەرەكی ولاوەكی ئەوا دواتر جۆرێك لەڕاگرتن دروست دەبێت. واتە دروستبوونی هاوتەریبی لەنێوان دۆخە سایكۆڵۆژی وبابەتە مەبەستدارەكە". خۆ ئەگەر هاوتەریبیەكە دروست نەبوو بەهۆی وونبوونی هێزێك لەو دوو هێزە –دەرەكی و لاوەكی –یان هەردوكیان بەیەكەیەوە ئەوا بێگومان لەلایەكەوە شیعر،بەنموونە، لە دایك نابێت ، لەلایەكی تریشەوە گەر شاعیر گوشار بخاتە سەر خۆی لەپێناو زیادكردنی ژمارەی شیعر یان نووسین ئەوا دیسانەوە بێگومان ئەو شاعیرە دەچێتە خانەی شاعیر دووفاقییەكانەوە . لەڕوانگەیەكی ترەوە شاعیر بەوە كێشی داهێنان وهونەرەكەی بەرز  نابێتەوە گەر هاتو لەیەك كاتدا خۆی بخاتە نێو داوی چەند مەبەستێتییەكی سەرەكییەوە كەڕەخنەگر نەزانێت  قەوارە سەرەكییەكە لەكوێدایە.برایم ئەحمەد، وەك زۆریك لەشاعیران،خاوەن ئەزموونێكی خۆشەویستی سۆزداری بوو.بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا چەمكی سیاسەت وتێكۆشان وبەرەنگاربوونەوەی كرد بەكەرەستەیەكی سەرەكی شیعر نووسین نەك سۆزدارییەكەی. ( بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە لێكۆڵینەوەمان بەناونیشانی سیمانتیكای پەیوەستێتی لەشیعرەكانی برایم ئەحمەدا – گۆڤاری ئایندە ژمارە -74- ). نموونەیەكی تری سەركەوتوو، كە لەچەند لێكۆڵینەوەیەكدا دوبارەمان كردۆتەوە ،ئەوەیە كە گۆران بۆ یەك قەبارە ومەبەستێتی لەدایك بوو ،جوانی وخۆشەویستی ئافرەت وسروشت.هەر ئەو قەبارەیەش داهێنانە شیعرییەتیەكەی پێبەخشی.بەڵام دوای پەیوەندیكردنی بە ڕێبازێكی فیكری چەپ –كۆمۆنیزم- لەزۆر حاڵەتدا كەوتۆتە ژێر گوشاری ئەم ڕێبازە و لەئەنجامدا لەبەشێك لە شیعرەكانیدا لاوازییەك ،لەڕووی هونەری وئیستاتیكییەوە ،بەدی دەكرێت.قەبارە بنەڕەتییەكەی گۆران ڕێبازێكی سیاسی فیكری نەبوو بەڵكو جوانی سروشت ولەولاشەوە جوانی یە ئایدیاڵیزمەكانی ئافرەت بوو.لێرەدا گەرچی گۆران هەر لەزەمەنی سروشت وئافرەتدا شیعری سیاسیشی هەبووە كەدواتر ئاماژەیان پێدەدەین.بەڵام  لەڕاستیدا بۆ سیاسەت نەخوڵقابوو.جەختكردن لەسەر یەك قەبارەیی ،وەك بابەتێكی پسپۆڕی ،سەركەوتنەكان باشتر بەرهەم دەهێنن.یاكۆپسن دەڵێت "یەكێك لە خەسڵَەتەكانی مەبەستێتی بۆ یەك قەبارە ئەوەیە كە نابێت گوشار بخەینە سەر شاعیرێكی داهێنەر بۆ ئەوەی بە زۆرەملێیی شیعر بنو‌وسێت" ( 13:5).واته شاعیر لەپێناو پاراستنی قەبارەكەی پێویستە ئاگاداری یاساكەی (نیوتن )بێت بەنێوی كار وكاردانەوە.ئەم كار وكاردانەوەیە ناتوانێت لەیەك كاتدا خۆی لەچەند مەبەستێتییەكدا ببینێتەوە بەوپێیەی ئەو هێزەی كەیەكسانە لەنێو كار وكاردانەوەدا ئەوا پێچەوانەیە لەئاڕاستەدا، ململانێكانیش لەبنەڕەتدا لەیەك بازنەدا دەسوڕێتەوە نەك چەند بازنەیەك، وەك ئەوەی كارەكان هێما بن بۆ شتە نێگەتیڤەكان وكاردانەوەكانیش بۆ پۆزەتیڤەكان.لەهەموو حاڵەتەكانیشدا هەردووكیان لەبەر ئەوەی بۆ یەك مەبەست كاردەكەن، یەكسانن لەڕێژە ودژن لەئاڕاستەدا، بەڵام گەر هاتوو ژمارەی مەبەستێتی وقەبارەكان زیادی كرد، ئەوا نازانین كامیان یەكسانە لە ڕێژە و كامیشیان دژە لە ئاڕاستەدا!
 سەبارەت بە گۆران، ئەمە لەڕووی سیاسییەوە بەهەڵەیەكی مەعریفی شاعیر ئەژمار دەكرێت .هەڵەكەش لە بنەڕەتدا دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی شاعیر پسپۆڕ نەبوو لەبواری سیاسەتدا، بەڵكو گوشارێك یان هەڵوێستەیەك وای خواست كەنابەدڵ بچێتە نێو جیهانی سیاسەتەوە.شیعری"لەبەندیخانە" نزیكترین بەڵگەی ئەم بۆچوونەن.بیستن وخوێندنەوەكان ئەوەمان پێدەڵێن هاوڕێیانی گۆران گلەیی ئەوەیان لێكردووە  كە بۆچی لەكۆچی "ستالین"دا شیعری بۆ ئەم سەركردەیە نەنووسیوە؟گۆران یش بەم شێوەیە وەڵامی داونەتەوە"زۆر گریام بەڵام گریانەكەم نەبوو بە شیعر ". ئەم وەڵامە زۆر یەكسانە بە بەیتە شیعرەكەی گۆران خۆی لەكاتێكدا دەڵێت:
 هەر چەن ئەكەم ئەو خەیاڵەی پێی مەستم،بۆم ناخرێتە ناو چوارچێوەی هەڵبەستم
بۆ هەردوو حاڵەتەكە(وەڵامەكەی گۆران وبەیتە شیعرەكە)، بەپێی تیورە زانستییەكانی داینامیك وەك،تیۆرەكانی كێش وقەبارە ولەش  وبەرگری و دالمبێرت و كارنۆ وهێزی پاراستنی ووزە وكۆمەڵەی هێزەكان (مجموع العزوم) وكار وكاردانەوە،ئەم جۆرە شیعرانە پێوستە لەدایك نەبن. كۆڵیرج،گەورە شاعیر وڕەخنەگری ئینگلیزی دەڵێت "شاعیرە ڕۆمانسیزمەكان خاوەنی ڕاستییەكی زۆر قووڵن، كەس،لەدەرەوەی ئەمان، ناتوانێت یەكسان بێت جگە لەخۆیان( 55:7). ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت، هەر وەك (لۆسیان گۆڵدمان ) لەخوڵقێنەرەكەیدا ئاماژەی پێكردووە،كە بونیادی ئەم خوڵقێنەرە لەبنەڕەتدا لەو گریمانەیەوە دەستپێدەكات كەهەر دۆخێك لەدۆخەكانی هەڵسوكەوتی مرۆڤایەتی خۆی لەخۆیدا هەوڵێكە بۆ كاردانەوەی هەڵوێستەیەكی دیاریكراو كەئەمەجۆرە هاوسەنگییەك دروست دەكات لەنێوان خودی بكەر وبابەتەكەی (44:4). مەرجیش نییە هەمیشە ئەو هاوسەنگییە لەدەقدا ڕووبدات لەبەر ئەم هۆكارانەی لای خوارەوە:
-  هەر واقیعێكی سۆسیۆڵۆژی گەر هاتوو نەیتوانی لەڕێگەی هەستەكانەوە (وعی) بچێتە نێو دەق ئەوا ئەو دەقە وەك پێویست سەركەوتن بەدەست ناهێنێت.
- بنەمای سەرەكی هەست هۆكارێكی سەرەكییە بۆ سەرخستنی دەق .بەپێچەوانەوە، دەق بەرەو ئاكارێكی ناتەندروست دەڕوات.
-  ڕاڤەكردنی واقیعی دەووروبەر  وژینگەی دەرەوەی دەق، دیسانەوە هۆكارێكی سەرەكییە بۆ تیگەیشتنی دەق لەهەموو ڕوویەكەوە. بەپێچەوانەوە دەقەكە بەرەو داخران دەچێت ‌ودواتر نازانین چون مامەڵە لەگەڵ یەكەكانی دەقەكەدا بكەین وكامیان بكەین بەچەقەكەی (مركز) وكامەشیان دەبێتە چەقێتی(تمركز).گەر شاعیر لەناخدا بەهۆی دوور كەوتنەوەی لەپرسی كارلێككردن لەگەڵ بازنە دەرەكییەكاندا كەبابەتەكەیە،تووشی حاڵەتێكی ناجێگیری سایكۆڵۆژی بوو،ئەوا بێگومان بەرهەمەكەشی بەهەمان شێوە بەناجێگیری دەمێنێتەوە.ئەمەش دوورە لە هەڵوێستەی شاعیرێكی ڕاستەقینەی داهێنەر بەنموونەی گۆران.لەلایەكی ترەوە گەر گۆران سەر بە ڕێبازی ڕۆمانسیزم بێت، ئەوا بەرگەی ئەوە ناگرێت كەبابەتەكەی دوابخات بۆ كاتێكی تر بەڵكو هەر زوو ئارەزووی ئەوە دەكات بیكات بەشیعر (55:9).
 لەبەر ئەم هۆیانە، گەر هاوكێشە وهاوتەریبی وكارلێكێتی ڕاستەقینە ببوایە لەنێوان گۆران وئایدیا سیاسییەكەیدا، ئەوا دەبوو گریانەكەی بۆ (ستالین ) ببوایە بەشیعر.بەڵام لەبەر ئەوەی لەڕەگ وڕیشەدا  بۆشاییەك بوونی هەبووە (نێوان شاعیر وئایدیا )،وەك ئەوەی لەناخەوە باوەڕی بەو ئایدیایە نەبێت، ئەوا ئەو گریانەش ناگوێزرێتەوە بۆ شیعر. شاعیریش بەوپێیەی لەگەڵ كەسێتی خۆیدا ڕاستگۆ بوو ئەوا گوشاری نەخستە سەرناخ وهەستی خۆی بۆ ئەوەی شیعرەكەی بنووسێت وهاوڕێكانی قایل بكات، كە ئەمە هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێدا ،بەلای (جیرار جینێت ) ەوە بەكاری چەواشەكاری لەقەڵەم دەدرێت وەك ئەوەی شاعیر نەیەوێت ڕاستەوخۆ بەرامبەرەكان تووشی دڵەڕاوكێ بكات.ئەمەش،بەگۆشەیەكی ترەوە، دەچێتە نێو پڕۆسەیەكی پڕۆتۆكۆڵییەوە،نەك پەیوەستێتی.واتە هەموو دەقێك لە ڕێگەی دوو هێزی سەرەكییەوە لەدایك دەبێت.یەكەمیان، هێزی دەرەكی. دووهەمیان،هێزی ناوەكی.گەر هێزە دەرەكییەكە،لەنموونەكەی گۆران دا كەمردنی (ستالین )ە، لاواز بێت ئەوا هێزی ناوەوە چەند بەهێزیش بێت ناتوانێت كارلێكێك – تفاعل – دروست بكات.بەپێچەوانەشەوە،گەر هێزی دەرەكی بەهێز بوو، وەك  "خەیاڵەكەی"گۆران كەلەبەیتە ئاماژەپێكراوەكەی سەرەوەدا هاتووە، بەڵام هێزی ناوەوە ئامادەباشی تێدا نەبوو بۆ وەرگرتنی ئەو خەیاڵە، ئەوا دیسانەوە شیعرەكە لەدایك نابێت.لەلایەكی تریشەوە،سەبارەت بەشیوەن نەكردنی گۆران بۆ (ستالین ) بەشیعر، ڕەنگە بگەڕێیتەوە بۆ ئەوە  گۆران وەك ڕوناكبیر وخاوەن ئەزموون وسەرچاوەیەكی مەعریفی ناوەوە و دەرەوە ئەو هەستەی لا دروست بووبێت گەر شیعرەكە بنو‌وسێت ئەوا ئەو شیعرە دەچێتە خانەی شاعیرە دووفاقییەكانەوە ولەولاشەوە بەهای كەسێتییەكەی پێ  لاواز دەبێت.لەلایەكی تریشەوە ڕەنگە پێشبینی ئەوەشی كردبێت كەكەسێتی )ستالین (لەئایندەدا وەك زەمەنی پێشوو نامێنێتەوە. وەڵامەكەی گۆران بۆ هاوڕێكانی جۆرێك بوو لەدەربازبوون لەئایندە وهەڵوێستە داخرا وشاراوەكەی.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەگۆران،بەر لەوەی بچێتە نێو جیهانی ڕیالیزم وگروپێكی سیاسی دیاریكراوەوە،شاعیرێكی گەورە بوو ‌وشیعرە سیاسییە نەتەوایەتییەكانیشی،وەك،قالە مرد وشەهید ودەمی ڕاپەڕینە وكوردستان،بەڵگەی ئەم ڕاستییەن.لێرەدا،گۆران هیچ پێویستییەكی بەڕیكلامی ئەم وئەو نەبوو.بەپێچەوانەی هەندێك شاعیری عەرەبی وەك،السیاب یان البیاتی،كەسوودێكی گەورەیان لەو ڕیكلامانە بینی.البیاتی لەقۆناغی یەكەمی پەیوەستێتی سیاسیدا وبەپێی ڕیكلامەكانی گروپەكەی بە شاعیرێكی شۆڕشگێڕ ئەژمار دەكرا. بەڵام كە شیعری "العرب اللاجئون" دەبینین ئەوا هەر زوو دەگەینە ئەو ڕاستییەی ئەم شیعرە لەڕووی پێكهاتە وێنەیی وزمانییەوە لاوازە ونەگیشتۆتە ئاستی سروشتی خۆی.هەر ئەمەش وای لەڕەخنەگران كرد بەشاعیرێكی داڕشتنی وپیاهەڵدانی لەقەڵەم( 11: 75-79). لەڕوانگەیەكی ترەوە، گریمان سەرچاوە مەعریفی و ڕوشنبیرییەكان خۆیان سیاسەتن، ئەوا دواتر پێویست ناكات تەنها گۆران لەڕێگەی پێكهاتەیەكی سیاسییەوە بناسرێت وپێكهاتەكانی تر فەرامۆش.گۆران وەك هەر شاعیرێكی ڕۆمانسیزمی،زیاتر حەزی بەتەنیایی وگۆشەگیری ونامۆیی وخەمخواردنەوە كردووە.ئەمەش یەكناگرێتەوە لەگەڵ قەبارەیەكی جیاوازی تردا كەڕیالیزمییەتی سیاسییە.لەجیهانی پسپۆڕی ئەمڕۆدا، ململانێیەك هەیە لەنێوان بابەت و كەرەستەكاندا.لێكۆڵینەوەكان ئەوە دەردەخەن كەتێكەڵبوونی سیاسەت بەئەدەبەوە جۆرێك لەدووفاقی دروست دەكات.لێرەشەوە كاری سیاسی پێویستە چەكێكی سەرەكی نەبێت بۆ ڕاڤەكردنی كارێكی ئەدەبی بەتایبەتی شیعر،بەوپێیەی بنەماكانی سیاسەت لەزەمەنێكەوە بۆ زەمەنێكی تر ولەجێگەیەكەوە بۆ جێگایەكی تر جیاوازە ولەهەمان كاتدا بەرەو گۆڕانكاری دەچێت. بەڵام ئاركۆلۆژیای ڕۆشنبیری وئەدەبی لەڕووی زەمەنەوە دەستكاری ناكرێت، هەروەك چۆن ئاینی ئیسلام بەهەموو هێزێكییەوە دەستكاری نموونەكانی شیعرە هەڵواسراوەكانی عەرەبی پێش ئیسلامی نەكرد، بەڵكو،هەتا ئەمڕۆكە،عەرەبەكان وەك میراتێكی نەتەوەیی سەیری دەكات وڕێزی تایبەتیشی لێدەگرێت.لەلایەكی ترەوە، لەسیاسەتدا تەنانەت لەكۆمەڵگایەكیشدا چەندین كێشە وململانێ‌ دروست دەبێت،بەڵام بۆ ئەدەبەكە هەموویان كۆك ویەكگرتوون.یان نۆرمە (معیار) سیاسییەكان دیاریكراون وتوانای گواستنەوەیان هەیە لەجێگەیەكەوە بۆ جێگەیەكی تر بەبێ‌ دەستكاری.بەڵام گۆڕانكارییەكان لەئەدەبدا مەرج نیە بەیەك ئاڕاستە وجۆری بیركردنەوە كاری لەسەر بكرێت وەك ئەوەی ڕۆمانسیزمی ئینگلیزی لەناوەڕۆك وئەركدا هەمان ڕۆمانسیزمی كوردی نیە،ئەویش بەهۆی جیاوازییە سۆسیۆڵۆژی وداب ونەریتەكانەوە.
لەكۆتایدا دەگەین بەو ئەنجامەی ،شاعیران لەهەموو زەمەنەكاندا دابەشبوون بەسەر دوو جۆردا،یەكێكیان،لەپێناو بەرژەوەندییە تایبەتەكاندا،پشتگیری لەسستم ودەسەڵاتێك دەكات كەڕەنگە شایستەی ئەو پشتگیرییە نەبێت هەروەك شاعیرانی كۆشك وتەلار ئەنجامیاندا.جۆرەكەی تریان پشتگیری لەبابەتە تایبەتەكانی خۆی دەكات ولەپێناویدا دەجەنگێت،بەڵكو فیداكاری گەورەشی بۆ دەدات هەروەك لەهەڵوێستەی مەولانا وحاجی قادری كۆیی ...هتد بەدی دەكرێت.لەهەمان كاتدا مەرج نییە دووفاقی تەنها خۆی لەبازنەی بەرژەوەندییە میتریاڵییەكاندا ببینێتەوە،بەڵكو هەندێك جار ئەم جۆرە لەشاعیران لەپێناو هیچدا شیعرەكانیان دەنووسن  ،وەك ئەوەی ناوەڕۆكی بابەتەكانیان دوور بێت لەباگراوندە سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی وفیكری وپرسیار ومەسەلەكان.ئەمەش تەنها بۆ دەرخستن وسەلماندنی خۆیانە.ئەو لۆژیكە لەكوێدایە شاعیرێك ،لەیەك كاتدا،هەڵگری ناسنامەی چەند ین ئایدیا وفیكر بێت .ئەمە لەكاتێكدا پێویستە جەخت لەزەمەنی دەقەكانی بكات ونەترازێت لەئەخلاقییەتی ئەو زەمەنە.جارێكی تر،ئەخلاقی سۆسیۆڵۆژیا ڕێگر بوو لەبەردەوامنەبوونی (هەردی) لەپڕۆسە شیعرییەكەیدا وەك ئەوەی نەدەكرا لەیەك كاتدا پەیوەست بێت بەزەمەنی شیعرەكانی ڕابردوو وزەمەنی پەیوەستبوونی سۆزداری كەدەكەوێتە دوای ئەو زەمەنە.گەر وانەبوایە،ئەوا خوێنەر ،بەنموونەیشەوە ،نەیدەتوانی دەستنیشانی ڕاستگۆیی ڕاستەقینەی ئەزموونە شیعرییەكەی بكات.هەر ئەمەش وایكردووە،هەردی بەشاعیرە نموونەییەكان ئەژمار بكرێت.

پەراوێز و سەرچاوەكان 

1-الاثر اللساني في الدراسات الادبية / حسن مسكين .
http://members.lycos.fr
2-ادونيس منتحلا/ كاظم جهاد، مكتبة مدبولي، 1993.
3-الالسنية ،علم اللغة الحديثة ، قراءات تمهيدية، ميشال زكريا، المؤسسة الجامعية للدراسات / بيروت / الطبعة الاولى، 1984.
4-البنيوية التكوينية والنقد الادبي، لوسيان كولدمان ، ترجمة/ محمد سبيلا، مؤسسة الابحاث العربية ، بيروت، الطبعة الاولى، 1984.
5-البنيوية وعلم الاشارة، ترنس هوكز، ترجمة مجيد الماشطة، مراجعة ناصر حلاوي، الطبعة الاولى، دار الشؤون الثقافية العامة – بغداد، 1986.
6-البنيوية والنقد الادبي وملحق بكتاب البنيوية التكوينية والنقد الادبي لمجموعة من النقاد الفرنسيين ،ترجمة ابراهيم المظيف، مؤسسة الابحاث العربية ، بيروت، 1984.
7-الرومانتيكية، محمد غنيمي هلال، الطبعة السادسة، دار العودة ، بيروت ، 1981.
          8-سميح القاسم، حيث اكون تكون القصيدة العربية، لقاء ايلاف، عدد / الاربعاء/ 15.، 2004.
9-الشحنة الديناميكية في الابداع الرومانسي بين Shelley ، طوران ونازك الملائكة – دراسة مقارنة – د. نيان نوشيروان فؤاد، دار سردم للطباعة والنشر – الكتب العربية (5).
10.في الخطاب السردي، محمد الناصر العجيمي، نظرية قريماس، الدار العربية للكتاب، 1993.
11.في الشعرية، كمال ابو ديب، مؤسسة الابحاث العربية، بيروت لبنان- الطبعة الاولى، 1987.
12.النقدية الحداثية، دراسة في نقد النقد، محمد عزام-منشورات اتحاد الكتاب العرب-دمشق، 2003.
www awn-dam org/book/
         13-النقد الموضوعاتي على الأسس والمفاهيم ، محمد بلوحى .
                                                            www. Dorrar. Ws ،forum.            
14.الهدف الغائب عن حركات التغيير مقاربة تفكيكية لبنية الاجهزة السياسية والادارية، احمد دراج
www.alarabnew.com
15.Cultural Bias in : Douglas ، in the Active Voice .Mary Doglas ،London ،1982.
16. Epistemology without a knowing subject ،karl Popper، jerry H.Gill ،ed philosophy today ،no 2،Newyork ،1969.




زۆرترین خوێندراوە



created by Avesta Group and powered by Microsoft Azure

Copyright © 2015 khaktv all rights reserved