تیۆری گونجاندن لەنێو دەقەكانی عەبدوڵڵا پەشێو دا

    پ.د.زاهیر لەتیف كەریم              
پ.د.نیان نەوشیروان مەستی

سەرەتا وبەهۆی نزیكایەتی نێوانیان بەپێویستی دەزانین كەجیاوازییەك لەنێوان ئەرك وكارنامەكانی پێكەوەلكاندن وگونجاندندا بكەین بەوەی پێكەوەلكاندن پەیوەندی بەئامڕازە پەیوەندیدارەكانەوە هەیە بەخاڵبەندیشەوە،ئەمەش لەپێناو پێكەوەلكاندنی ووشە وفرەیز ورستەكانی دەق.بەمانایەكی تر،پێكەولكاندن،لەپێناو پڕكردنەوەی بۆشاییە دەربڕینی وماناییەكان، پشت بەئامڕازە زمانییەكان دەبەستێت.

بەڵام گونجاندن،كەكرۆكی باسەكەمانە،پەیوەندی بەڕیزبەندی وڕێكخستنی وێنە وگرتە وڕووداوەكانی دەق لەگەڵ خۆی ودەرەوەی خۆیدا هەیە.بەمەش گونجاندن،كەلەڕووی زمانییەوە بەمانای گرتنی شتێك لەشتێكی تردا دێت،بریتیە لەكۆمەڵێك پڕۆسەی دەربڕینی ئاشكرا وشاراوە كەئەم پڕۆسانە گوشار دەخەنە سەر خوێنەر تاشارەزایانە بچنە نێو ووردەكاری وڕاڤەكردنی دەقەكانەوە.كەواتە،گونجاندن،لەپاڵ ئەركەكانی خۆی،هەڵدەستێت بەئاشكراكردنی پەیوەندییەكانی دەق.ئەم ئاشكراكردنە،وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا،بەیارمەتی وەرگر وخوێنەرەوە ئەنجام دەدرێت (صبحی ابراهیم:94). لەگۆشەیەكی ترەوە،پێكهاتەی دەق،گەرچی بریتیە لەپەیوەندییە مۆرفۆڵۆژییەكان،بەڵام ،هەر وەك ڤان دایك (1943 -    )دەڵێت ،لەوەش گرنگتر پەیوەندییە ماناییەكانە (تون أ.فان دایك:46).تەنانەت بەكارهاتنە گرامەری وڕستەییەكان پێویستە لەخزمەت پەیوەندییە ماناییەكاندا بێت (تون أ.فان دایك:48).واتە،گەر پەیوەندییەكان لەڕووی گرامەری وڕستەییەوە بەدەرنەكەوتن ئەوا ئەمە ئەوە ناگەیەنێت كەئەم پەیوەندییانە لەڕووی ماناییەوە دووردەكەونەوە لەچەقێتێ دەق چونكە هەندێك جار چەمكە مەعریفی وڕێبازی ونەریتییەكان پەیوەندییەكان دەدۆزنەوە ( تون أ.فان دایك:60).لێرەشەوە چەقێتی ماناكان هەمیشە بەكراوەیی وبەردەوامی دەمێنێتەوە،بەڵكو هەر چەقێتییەك دابەش دەبێت بەسەر چەندین چەقی سەرەكی وناسەرەكی  تردا تا ئەو ڕادەیی وەرگر وخوێنەر بەتەواوی نزیك دەبنەوە لەتێگەیشتنی ماناكانی دەق (احمد عفیفی:90).ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەگونجاندن لەڕێگەی پەیوەندییە ئاشكرا وشاراوەكانەوە بەدوای دەقی هاوشێوەی تردا دەگەڕێت ئەمەش بەمەبەستی وەرگرتنی زانیاری زیاتر وەك ئەوەی دەقە نوێیەكە دەبێتە سەرچاوەیەكی ووزەبەخش بۆ دەقە سەرەتاكە ( محمد خگابی:5).

ئەو سەرچاوە سەرەكیانەی كەیارمەتی دەرخستنی ووردەكارییەكانی دەقی هەیە بریتین لەپێشینە مەعریفی وفیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژی وهونەرییەكان.بۆنموونە یەكێك لەپێشینەكان بریتیە لەوەی كەدەقەكە لەسەر چ بنەمایەكی ڕێبازی یان فەلسەفی دامەزراوە!گەر خوێنەر زانیاری تەواوی لەسەر ئەو ڕێباز وفەلسەفەیە نەبوو ئەوا بێگومان وەك پێویست ناتوانێت زانیاری تەواو بخاتە بەردەست وڕاڤەكردنەكەشی خۆڕسكانە دەبێت كەتەواو دووردەكەوێتە لەزانستی ڕاڤەكردن.یان خوێنەر،بەهەچ هۆكارێك بێت، گەر زانیاری تەواوی لەسەر خاوەن دەق نەبوو ئەوا دەتوانێت لەڕێگەی دەقەكانییەوە زانیاری پێویست وەربگرێت.واتە، گەر  خوێنەری كورد، یان بێگانەش،سەرچاوەیەكی مێژوویی لەسەر كورد لەبەردەستدا نەبوو ئەوا دەقەكانی مەم وزینی خانی ونالی وحاجی دەتوانن زانیارییە مێژووییەكانیان بخەنە بەردەست خوێنەرانەوە.هەمان شت بۆ ئەدەبیاتی عەرەبی پێش ئیسلام،لەكاتێكدا دەقە هەڵواسراوە بەناوبانگەكان دەتوانن بەشێكی گرنگ لەمێژووی عەرەبی پێش ئیسلام دەستنیشان بكەن.
گونجاندن لەسەر چەند فاكتەر وپرنسپێك دادەمەزرێت وەك:
یەكەم/پرنسپی سیاقی دەق.ئەم پرنسپە پەیوەندی نێوان دەق وخوێنەر نیشان دەدات ئەویش بەدەستنیشانكردنی دۆخ ومەسەلە وبابەتەكانی زەمەن وجێگە.وەك ئاشكرایە ئەدەب بەشێوە گشتییەكەی بریتییە لەچالاكییە سۆسیۆڵۆژییەكان،لێرەدا دەق مافی خۆیەتی پەیوەندییەكانی لەگەڵ خوێنەردا دروست بكات چونكە دووركەوتنەوە لەپەیوەندییەكان دەقەكە پێدەنێتە مانا داخراوەكانەوە. بەمەش مانا وكۆدی دەق،بەتایبەتی مانا سۆسێوڵۆژییەكان،بەداخراوی دەمێنێتەوە وسنووری تێگەیشتنەكانیشی دیاریكراو دەبێت.لەلایەكی تریشەوە دەق خۆی ڕاڤەی خۆی دەكات بەبێ ئەوەی خوێنەر بەشێك بێت لەو دەقە. نووسەرانی عەرەبی كۆن بەنموونەی عبدالقاهر الجرجانی دەڵێن، سیاق بریتییە لەمانایەكی پیرۆزی گەورە ( الجرجانی: 262)،هەروەها السجلماسی(أبو محمد القاسم) دەڵێت، سیاق بریتیە لە"پەیوەندی قسەكەر بەمەبەستێكی دیاریكراو".(   السجلماسی:18).لەئەدەبیاتی نوێشدا ڕوونكردنەوەی مانای مەبەستێتی لەڕێگەی سیاقە زمانەوانییەكانەوە ئەنجام دەدرێت بەوەی ووشەیەك هەڵگری چەندین پێناسە ومانایە وسیاقی دەقەكان بەهۆی ئەم فرە ماناییەوە بەرەو كردنەوە دەچن.زمانەوانی ئینگلیزی،جۆن فێرس (1890- 1960) دەڵێت گەر بمانەوێت بەدوای ماناكاندا بگەڕێین ئەوا ووشەكان ودەستەواژەكانی كەرەستەیەكی هەرە كاریگەرە بۆ ڕوونكردنەوەكان (احمد مختار :68).بەوپێیەی نموونەی لێكۆڵینەوەكەمان بریتییە لەدەقە شیعرییەكانی عەبدوڵڵا پەشێو ئەوا لێرەدا تەنها پشتمان بەو دەقانە بەستووە كەلەدیوانە شیعرییەكەی بەنێوی "بروسكە چاندن "دا هاتووە.  پەشێو لەدەقی " فوتبۆڵ  " دا،كەلەبەرواری 3/11/1974 ،مۆسكۆی لەسەرە،دەڵێت:
ئاژانسەكانی دەنگوباسی ڕایانگەیاند:
یارییەكی فوتبۆڵ دەكرێ.
دوو تیپەكە – كرێمل وكۆشكی سپی.
تۆپ –سەری كورد
گۆڵ –كوردستان
تەماشاكەر –دنیای كڕی وەك گۆڕستان (دیوان:6 ).
گەر بەپێی بۆچوونە كۆنەكان سەیری ئەم دەقە بكەین ئەوا شاعیر لەڕێگەی گەمەی فوتبۆڵەوە بەدوای مانا گرنگ وهەستیارەكانی نیشتماندا دەگەڕێت كەپەیوەندی بەهەمووانەوە هەیە بەجیاوازی جێگە ودیالێكتە جۆراوجۆرەكانەوە.ئەم مانایە پێشتر بەواڵایی كاری لەسەر كراوە بەڵام ئێمەی خوێنەر بەشێوە گشتییەكەی ئاگاداری مەترسییە ناوەڕۆكەكانی نەبووین.پەشێو پەردە لەسەر دەمامكی ئەم مانایە هەڵدەداتەوە ئەویش بەكاریگەری بۆچوونە نوێیەكە كەپشت بەشێوازە دەربڕینە زمانییەكان دەبەستێت.لەدەرەوەی سیاقی ئەم دەقە،ئەم خوێنەرە گشتییە ئەو باوەڕەی لادروست ببوو كەجیهانی كۆمۆنیزم وكەپیتەڵیزم لەڕووی سیاسەت وستراتیژیەت وكارنامەوە دوو شتی زۆر جیاوازن بەوەی جیهانی كۆمۆنیزمی پشتگیری لەهەژار وگەلانی چەوساوە دەكات ولەهەمان كاتدا دەیەوێت گوزەرانی تاكەكانی بەرەو خۆشی وباشی بەرێت.بانگەوازی جیهانی كەپیتەڵیزمیش بریتییە لەئاوەدانكردنەوەی گەلانی ژێردەستە وزوڵم لێكراو كەبەمە دەوترێت "ئیمپریالیزم".بەڵام ئەم سیاقە دەقییە ئەوەمان بۆ دەسەلمێنێت كەهەردوو جەمسەر بەیەك ئاڕاستەی هاوشێوەی بیركردنەوە سیاسی وئابوورییەكان كار دەكەن ولەبنچینەدا هیچ جیاوازییەكیان نییە.بەڵگەی ئەمەش ئەو گەمەیەیە كەلەزەمەنی دەقەوە،1974،دەستی پێكردووە وهەتا ئێستا بەهەمان هێز وتەكنیك وشێوازەوە بەردەوامی هەیە بەبێ دابڕان یان بەبێ وەستان.ئەمە لەكاتێكدا هەموو ئاگاداری ئەو ڕاستییەین كەگەمەی فوتبۆڵ زەمەنی دیاریكراویی خۆی هەیە ولەوزەمەنە زیاتر تێپەڕ ناكات.بەڵام ئەم دوو جەمسەرە هاوشێوەیە بەمەیل وئارەزووە بەرژەوەندییەكانیان ماوەی گەمەكە درێژ دەكەنەوە وبەمەش یاسای گەمە بەهاكانی خۆی لەدەست دەدات وهیچ مانایەكی نامێنێت وەك ئەوەی ئێمە پێشتر لێمان ڕوون بێت كەگەمەكان بەكراوەیی دەمێننەوە وتیپەكانی گەمەش جگەلەكات بردنەسەر هیچی تریان پێنابەخشرێت.لەلایەكی تریشەوە تەماشاكەران كەئاماژەیە بۆ زۆر شت لەوانە دەوڵەتانی ئیسلامی وووڵاتە یەكگرتووەكان وڕێكخراوە مەدەنی ومرۆڤایەتییەكان وبەشێكی هەرە گەورەی ووڵاتە زلهێزەكانی ئەوروپا،جگە لەچێژ وەرگرتن لەگەمەكە وقوماركردن بەپیرۆزی كورد وهاوشێوەكانییەوە هیچ ڕۆڵێكی تریان نیە.تەنانەتە ئاژەنسەكانیش لەپێناو گەمەكەران وتەماشاكەراندا كار دەكەن. ئەم كڕبوون وسڕبوونی تەماشاكەران وئاژانسانە،وەك مردووی سەرقەبران،لەخۆڕا نەهاتووە ولەپشتییەوە چەندین مۆتیڤ بەدی دەكرێت وەك بەرژەوەندی وسوودوەرگرتن وقازانجە ئابووری وسەربازییەكان.لەهەموو ئەمانەدا ئەم سیاقە دەقییە ئاست وڕێژەی هەڵسەنگاندن وبیركردنەوەی خوێنەر قووڵتر دەكات بەوەی تەنها خۆیان نەبەستنەوە بەمانا جێگیر وداخراوەكان بەڵكو لەجیاتی ئەمانە جووڵەیەك بەماناكان بدەن لەوانە نەمانی جیاوازییە فیكری وسیاسییەكانی هەردوو جەمسەر(كۆمۆنیزم وكەپیتەڵیزم).یان گرێدانی هەردوو جەمسەر بەهۆی بەرژەوەندییە هاوبەشەكانیانەوە. بەئاڕاستەیەكی تر،پەشێو گەرچی دەقەكەی لەچەقی كۆمۆنیزمیدا نووسیوە،بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا،ئەم جێگەیە نەیتوانیوە ئاڕاستەی بیركردنەوەكانی، بەتایبەتی بەرامبەر بەخاك ونیشتمان، بگۆڕێت.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەجێگە هەمیشەی كات نوێنەرایەتی ئایدیاكان ناكات بەڵكو لەسەروو ئەو ئایدیانەوە،بەتایبەتی فەلسەفە دانراو ودەستكردەكان،ویژدانێكی خۆڕسكی كارەكان دەبات بەڕێوە كەجێگە هەستییەكەی گەلێك گەورەتر وفراوانترە لەجێگەی ئایدیاكان.بەمەش بۆچوون وڕاڤەكردنی بابەتەكەی پەشێو،لەلایەن خوێنەرەوە، بەكراوەیی دەمێننەوە وبازنەی خوێنەری گشتی پێدەنێتە بازنەی خوێنەرێكی بەئەزموون ونموونەیی وەك ئەوەی ئەمبێرتۆ ئیكۆ باسی لێوە دەكات.
لەدەقێكی تریدا بەنێوی"جیهانی ئازاد"دا كەلەهەمان جێگەی پێشووتر،مۆسكۆ،نووسراوە لەبەرواری،1979 دەڵێت:
جیهانی ئازاد
هێندەی گوێ هەڵخا
بۆ زەمزەمەی نەوت لەجەرگەی خاكا
كەڕ وكووڕ بووە،
هەست بەسووتانی لووتكەی كێو ناكا (دیوان:28).
بەرلەهەموو شتێك،زەمەنی دەق،1979،ئەوەمان پێدەڵێت كەدۆخەكان،لەسایەی جیهانی ئازادیدا،لەشوێنی خۆیان قەتیسماون وبەجێگیری ماونەتەوە.ئەمە لەكاتێكدا ئەم جیهانی ئازادە بەشێوە زارەكییەكەی، نەك پراكتیكەكەی،بانگەوازی یەكسانی ودادپەروەری وئاوەدانكردنەوە دەكات كەئەم بانگەوازە بۆتە دروشمی هەمیشەییان. پەشێو لەڕێگەی دەقەكەیەوە وبەیارمەتی سیاقەكەیەوە ئەوەمان بۆ دەردەخات كەئەم جیهانە جگە لەبەرژەوەندی میترایاڵی هیچی تری لێ سەوز نابێت وگوێیان لەئاست كوشتن وبڕین وسڕینەوەی نەتەوەكاندا، بەنموونەی كورد كەپەشێو لەدەقەكەیدا نوێنەرایەتی دەكات، كەڕ بووە وزمانیشیان ڵاڵ.هەر ئەم سیاقە دەقییە داهێنان وهونەرێكی شاعیرمان بۆ دەردەخات كەبریتیە لەچەمكی پێشبینیكردن بەرەو دەرخستنی زانیارییەكانی ئایندە.ئەمڕۆش ،دوای تێپەڕبوونی سی وحەوت ساڵ بەسەر زەمەنی دەقدا،هاوشێوەی بیست وحەوت ساڵەكەی بێكەس،دەبینین نەك هەر جیهانی ئازاد لەسەر هەمان میڵۆدی زەمەنی ڕابردوو گوزرەر ناكات بەڵكو خاوەن دەسەڵاتەكانی كوردی سەردەمیشی خستۆتە نێو بازنەكەی خۆیەوە وبەمەش جۆری مامەڵە وبیركردنەوەكانیان بەهەمان ئاڕاستە كار دەكەن.بەمانایەكی تر،لەگەڵ ئەوەی ئەمڕۆكە تاكی كورد ڕووبەڕوی چەندین قەیرانی سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی وئابووری وسیاسی بۆتەوە وگەندەڵی بۆتە مەسەلەیەكی دیاردەگەرایی وسەرجەم سێكتەرەكانی ژیانی گرتۆتەوە،بەڵام دەسەڵاتداران بەكاریگەری سیاسەتە دەرەكییەكان بێ ئاگایی خۆیان دەرهەق ئەو مەسەلانە نیشان دەدەن.لەم گۆشەیەوە،سیاقە دەقییەكەی پەشێو،وەك گوتارێكی سیاسی وفیكری وئەخلاقی،پێناسەیەكی گشتی خاوەن دەسەڵاتەكان دەكات بەدەرەكی وناوەكییەوە بەوپێیەی دەسەڵاتدارانی كوردی هاوچەرخیش،هاوشێوەی دەسەڵاتدارانی جیهانی دەرەوە،بەشێوەیەكی ڕووكەشی وبەیارمەتی ئاژەنسەكانیان، بانگەوازی جیهانی ئازاد دەكەن بۆ سەرجەم تاكەكان بەبێ جیاوازی.لەبەرامبەریشدا پەیڕەوی ڕێچكەی بێبەشبوون بۆ تاكەكان دەكەن.
دوهەم/پرنسپی ڕاڤەكردنی خۆیی.ئەم پرنسپە پەیوەندی نێوان دەق ودەقەكان دەدۆزێتەوە وەك ئەوەی ووشەیەك یان دەستەواژەیەك دەبێتە فاكتەرێكی ووزەبەخش بۆ ڕاڤەكردنی دەقەكە بەبێ ئەوەی خوێنەر ڕۆڵی سەرەكی تێدا ببینێت.بەمانایەكی جیاوازتر، دەقەكان لەنێوان خۆیاندا بەكاری ڕاڤەكردن هەڵدەستن وەك ئەوەی گەر بڵێین"جیهانی ئازاد" ئەوا مەرج نییە ئەو جیهانە لەناوەڕۆكدا ئازاد بێت چونكە زۆرجار ئەو جیهانە بەرگێكی نواندنی لەبەر دەكات ولەولاشەوە ڕووەكانیان دادەپۆشرێت بەچەندین دەمامكی جیاواز. گەر ڕاڤەكردنی ماناكانی سیاقی دەق نەبێت ئەوا هەڵماڵینی ئەو دەمامكانە ودەرخستنی ڕاستییەكان كارێكی ئاسان نیە بەڵكو زۆریش ئاڵۆزە.پەشێو لەدەقی "مەزاد" دا دەڵێت:
كێ كڕیارە ؟
هەرچیم هەیە،
هەمووی تاڵانفرۆش دەكەم.
كێ كڕیارە؟
دەی...وەرنە پێش !
فەرموون:ئەمە كالانەی چاو،
بڕبڕەی پشت وكاسەی سەر،
كڵاوی كەریم خانی زەند
شیر وزرێی سەڵاحەددین
مێژوو لینگە وقوچی بێبەر،
یەكە یەكە
پەندەكانی پەیمانی مۆڕفینی سیڤەر
ددانەكانی نیادرتاڵی
پیرە ئەشكەوتی شانەدەر!
كێ كڕیارە ؟
هەرچیم هەیە
هەمووی تاڵان فرۆش دەكەم
مەزاد...مەزاد !
هەرچیم هەیە هەمووی مەزاد
بەپارچەیەك پەڕۆی سادە
كەهەڵبكرێ وبشكێتەوە
لەسەر بستێك زەوی ئازاد
مەزاد...مەزاد
هەرچیم هەیە هەمووی مەزاد (دیوان:61 ).
سەرەتا،ئێمە وەك خوێنەر،زانیاری تەواومان لەبەردەستدا نییە كەمەزادەكەی شاعیر بۆ چ مەبەست ومانایەكە وهەروەها نازانین ئەو شتانە چین كەدەچنە نێو پڕۆسەی مەزادەكەوە! ئایا شاعیر بەمەبەستەوە دەچێتە نێو مەزادەكەوە یان گوشارەكان پاڵنەر وهۆكارەكانە؟ بەهای شتەكان بەنرخن یان زیادەن لەپێویست؟یان شاعیر لەڕێگەی مەزادەوە گاڵتەجارشی بەشتەكان دێت بەوپێیەی شتەكان لەكار كەوتوون وهیچ بەهایەكیان نەماوە!ئەنجامی مەزادەكە بەرەو كوێ؟واتە لەبەرامبەر مەزادی شتەكان شاعیر چی دەست دەكەوێت؟ دەستكەوتەكە بۆ خودی خۆیەتی یان درەوەی خۆی!ئەمانە وچەندین پرسیاری تر كەسەرجەمیان دەكەونە دەرەوەی سیاقی دەقەكەوە.بەڵام كەدێینە نێو سیاقی دەقەكەوە،زۆر شتمان بۆ رشووندەبێتەوە.ئەم كردارە بەكاریگەری ڕاڤەكردنی دەستەواژەكان كەهەر دەستەواژەیەك بەشێك لەوەڵامی پرسیارەكان دەداتەوە.لەدەستەواژە بەكارهاتووەكانی دەقەكە ئەوەمان بۆ ئاشكرا دەبێت كەشتەكان هەڵگری دوو جۆر بیركردنەوەن.یەكێكیان لەجۆری بەنرخ.ئەوی تریان پێچەوانەكەی.شتە بەنرخەكان وەك مەزادی بەنرخترین بەشی شاعیر كەچاوە.دواتر بڕبڕەی پشت وكاسەی سەری.مانای دوهەمیش گاڵتەجاڕی بەكڵاوەكەی كەریم خانی زەند وشیر وزرێكەی سەڵاحەدیین كەهیچیان بۆ كورد ونیشتمانەكەی شاعیر نەكرد.مێژووش بەشێوە گشتییەكەی پێدەنێتە شتە بێ بەرەكان هاوشێوەی پەیمانە مۆڕفیمەكەی سیڤەر.هەتا ئێرە جارێكی تر ئێمە نازانین شاعیر لەبەرامبەر چی ئەم شتانە مەزاد دەكات.دوای وێنەكانی سەرەوە شاعیر دێتە سەر كرۆكی باس ومەبەستەكەی ئەویش مەزادكردنی ئەو هەموو شتە لەبەامبەر هەڵكردنی تەنها پەڕۆیەكی سادە وەك ئاڵایەك بەڵام لەژێر چەتری ئازادیدا.بۆ ئەمەشیان نازانین  ئایاپڕۆسەی مەزادەكە سەركەوتن بەدەست دێنێت یان تەنها بریتیە لەخەیاڵاتی شاعیر وهیچی تر.بەئاڕاستەكی تریش ئایا ڕێگرییەكان دەبنە دیوارێكی كۆنكرێتی لەبەردەم دۆڕان وسەرنەكەوتنی مەزادەكە.بۆ وەڵامی ئەمەش بەكارهێنان ودووبارە بوونەوەی دەستەواژەی "مەزاد...مەزاد،هەرچیم هەیە هەمووی مەزاد"لەدوا بڕگەی دەقەكە ئەوە دەردەخات كە كەس بەدەنگ مەزادەكەوە ناچێت.لەهەمان كاتیشدا مەزادەكەی شاعیر هەمیشە بەردەوامییان هەیە.ئەم بەردەوامییەش ئاماژەیە بۆ هیوا وئامانجە داهاتووەكانی شاعیر.ئەمەش نیشانەی پەرۆشی شاعیر نیشان دەدات بەرامبەر خاك ونیشتمان.بەڵگەی ئەم پەرۆشیەش لەهەڵچوونە لەڕادەبەدەرەكەی شاعیردا بەدەردەكەوێتكەبەتەواوی كۆنتڕۆڵی سایكۆڵۆژی خۆی لەدەست داوە.
لەدەقێكی تردا بەنێوی"دوێنێ وئەمڕۆ"كەلە مۆسكو لەبەرواری،21/6/ 1980 نووسیوێتی دەڵێت:
دوێنێ ویستم
بێمە بەردەمت،چۆك دادەم.
پەردە لەسەر چاوی شینی ئەوین لادەم.
نەفسی بەرزم ڕێگەی نەدام،
ترسام بڵێی:
"ئارام بگرە..هێشتا زووە.."
كەچی ئەمڕۆ
لەكاتێكدا تۆ خۆت هاتووی،
كژ گۆڕاوە
قاز وقورینگ
قەتاریان بۆلایەكی تر بەستووە.
دڵی منیش،
ڕووە وعەرشی شۆخێكی تر،
سەری ماندووی داخستووە! (دیوان:46 ).
گەرچی ناونیشان هەمیشە كلیلی عەقڵی دەقە،بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا وبەپێی پرنسپی ڕاڤەكردنی خۆیی ناونیشانی ئەم دەقەی سەرەوە بەتەنها توانای بەخشینی ماناكانی دەقەكەی نیە.ئەوەی ئاشكرا بێت لەم ناونیشانە بریتیە لەئارگیومینتی نێوان دوێنێ وئەمڕۆ بەڵام ئێمەی خوێنەر لەنزیكەوە نازانین ئارگیومێنتەكە لەسەر چیە وهەروەها ناشزانین ناوەڕۆكی ئەم ئارگیومێنتە لەچیەوە سەرچاوەی گرتووە!جارێكی تر،ئاگاداری ئەوە نین كەشاعیر بەچ مەبەستێك دوو زەمەنی جیاوازی كردۆتە بەردی بناغە ودامەزراندنی بیرۆكەی دەقەكەیەوە.دوای ناونیشان،یەكسەر شتێكمان بۆ ڕوون دەبێتەوە كەمەسەلەیەكی سۆزداری سۆسیۆڵۆژی كاری ئەم دوو زەمەنە جیاوازە دەبات بەڕێوە.خودی شاعیر كەوتۆتە خۆشەویستی ئەوی بەرامبەر.لەڕێگەی دوو ئاماژەی خێراوە بۆمان دەردەكەوێت كەسەرچاوەی جێگەی ئەم سۆزدارییە لەكوێوە دەستی پێكردووە.بەكارهێنانی دەستەواژەی "چاوی شینی ئەوین" هەر لەسەرەتاوە،ئاماژەیەكی ناڕاستەوخۆی ئەوی بەرامبەرە كەكورد نیە.ئاماژەی دوهەم كەلەكۆتایی دەقەكەدا هاتووە ،لەكاتێكدا شاعیر نوسیوێتی 21/6/1980،مۆسكۆ، گریمانە وبۆچوونی یەكەممان پشت ڕاست دەكاتەوە بەوەی ئەوی بەرامبەری خۆشەویست كەسێكی بێگانەیە وبەپێی گریمانەكان خەڵكی ڕوسیایە.دواتر بەهۆی بەكارهێنانی دەستەواژەی"چۆك دادەم"بۆمان دەردەكەوێت كەجۆری پەویوەندییە خۆشەویستییەكە لەجۆری ئیفڵاتۆنییە وشاعیر وەك سۆفییەك لەبەردەم ئەوی بەرامبەردا كڕنووش دەبات ودەتوێتەوە.هەروەها بەهۆی بەكارهێنانی دەستەواژەی "نەفسی بەرزم ڕێگەی نەدام" بۆمان ڕوون دەبێتەوە كەكەسێتی خودی شاعیر لەجۆری "نارسستیكە"(هەر ئەمە خۆی پێویستی بەلێكۆڵینەوەیەكی تایبەتە).دابڕان وجودابوونەوەی ئەم دوو جەمسەرەی "من " و"تۆ"،لەسەر بنەمای جیاوازی ڕەگەزی یان چینایەتی سەرچاوەی نەگرتووە،بەڵكو،بەهۆی بەكارهێنانی دەستەواژەی"ئارام بگرە..هێشتا زووە" كەبەشێكە لەمەنەڵۆگی شاعیر لەگەڵ خۆیدا كەئاماژەیە بۆ ئەوی بەرامبەر كەبەخودی شاعیر بڵێت،پەلە مەكە وئارام بگرە وكات هێشتا ماوێتی.بەڵام وەك دەردەكەوێت بەهۆی جۆری كەسیەتییەكەی خودی شاعیرەوە پەیوەندییەكە بەرەو هەرەس دەڕوات ودەرئەنجامیش خودی شاعیر بەرەو عەرشی شۆخێكی تر دەڕوات هەروەك خۆی لەدەقەكەدا ئاماژەی پێداوە.لەگەڵ ئەمەشدا وبەهۆی بەكارهێنانی دەستەواژەی"سەری ماندووی داخستووە" بۆمان دەردەكەوێت كەخودی شاعیر دوای دابڕانی لەگەڵ ئەوی بەرامبەری خۆشەویستی یەكەمدا هێشتا پەیوەندییە ڕۆحی وئەوینییەكەی لەگەڵیدا نەپچڕاوە ولەناخدا زۆریش ماندوو وغەمبارە.
سێهەم/ پرنسپی لێكچوونی.ئەم پرنسپە بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ پەیوەندییە لێكچوونییەكانی نێوان دەقەكان دەردەخات بەناوەوە ودەرەوە كەهەڵگری هەمان بابەت وناوەڕۆكن.لەگەڵ ئەمەشدا دەستنیشانی جۆری ڕێبازی كاركردنی دەق دەكات كەهەڵگری چ ڕێبازێكی ئەدەبی وفەلسەفییە.بەئاڕاستەیەكی جیاواز،لەنێو جیهانی گەندەڵی وقەیران ونەهامەتییەكانی مرۆڤدا بابەتەكان، وەك پڕۆسەیەكی هەڵچوونی وكاریگەری وئایدیۆڵۆژی وپەیوەستێتی و ویژدانی،دووبارە دەبنەوە بەڵام بەفۆڕمی جیاواز.لەگەڵ ئەمەشدا هیچ دەقێكی ئەدەبی یان شیعری بەبێ بەرنامەی ڕێبازە ئەدەبی وفەلسەفییەكانەوە بەڕێوە ناچێت،بەڵكو كارێكی زۆر مەحاڵیشە.گەر بڕوانینە دەقی"كودەتا"ی پەشێو دەبینین شاعیر هاوشێوەی دەقەكەی پێشوو"دوێنێ وئەمڕۆ" لەنێو دوو زەمەنی جیاوازی دژ بەیەك گوزرە دەكات.زەمەنی یەكەم،زەمەنی بێئاگایی لەشتەكان .یان وەرگرتنی شتەكان بەبێ بیركردنەوە  قوڵە فەلسەفییەكان.یان زەمەنی خۆپەرستی كەجگە لەخۆی وبەرژەوندییە تەسكەكان هیچ شتێكی تری لاپەسەند نەبێت.ئەوەتا دەڵێت:
پێش تۆ ناسین
مناڵێكی خۆپەرست بووم،
وام دەزانی
ئاسمانی پان دەوارێكە،
تەنیا بۆ من هەڵدراوە،
زەوی دورگەی دوای تۆفانە
جگە لەمن،
هیچ كەسێكی تیا نەماوە.
زەمەنی دوهەم،زەمەنی هەستە باڵاكانە كەبەهۆیەوە شتەبچووكەكان گەورە دەبن یان جوانتر وورد دەكرێنەوە.تا ڕێژەی بیركردنەوەكان لەگەشە وفراوانبووندا بێت ئەوا چەمكی خۆپەرستی وبچووكردنەوەی جیهان تەنها لەخودێكدا بوونیان نامێنێت،بەڵكو ئەو خودە دەبێتە بوونەوەرێكی هەرە بچووكی ئەو بیركردنەوانە.واتە شاعیر لەزەمەنی دوهەمدا بەهەست وهزرێكی فەلسەفییەوە دەڕوانێتە شتەكان نەك سەرپێی زەمەنی هەرزەكاری ومنداڵی.ئەوەتا لەم بەشەدا بەم جۆرە مامەڵە لەگەڵ مەسەلەكەی خۆی دەكات ودەڵێت:
ئەوینی تۆ لەپڕ هات و
شوورە وقەڵامی خاپوور كرد
ڕەنگەكانی هەموو گۆڕی،
یاساكانی ژێر وژوور كرد.
وای كرد دنیا
بۆ تەنیاییم وەك قەفەس بێ
فێری كردم
شەوان نیو سەرینم بەس بێ (دیوان:5).
بابەتی ئەم دوو زەمەنە دەشێت هەمان بابەتی دەقی "دوێنێ وئەمڕۆ"بێت بەوەی  شاعیر لەزەمەنی ڕابردوودا بەشێوازێكی هەڕەمەكی بەشداری لەپڕۆسەی خۆشەویستی كردبێت.دواتر وبەهۆی هێزی ئەوینی زەمەنی ئێستاوە ئاڕاستەی بیركردنەوەكان دەگۆڕێت وخۆشەویستی دەكاتە شتێكی هەرە پیرۆزی بیركردنەوەكانی كەشەو ڕۆژی بۆ تەرخان دەكات بەبێ دابڕان.خۆ ئەگەر خۆشەویستییەكە لەجۆری سۆزداری سۆسیۆڵۆژی نەبوو  ئەوا خۆشەویستی خاك ونیشتمانیش گەر زیاتر نەبێت ئەوا كەمتر نییە.ئەمە لەكاتێكدا گەر دیوێكی تری خوێندنەوە بۆ ناوەڕۆكی دەقەكە بكەین.لەهەردوو حاڵەتەكەشدا ڕێژەی پەیوەستێتی بەبابەتەكەوە لەئاستێكی بەرپرسیارێتیدایە.
لەدەقێكی تریدا بەنێوی"دایك" جارێكی تر شاعیر خۆی لەدوو وێنەی جیاوازدا دەبینێتەوە كەهاوشێوەی وێنەكانی دەقە ئاماژەپێكراوەكانی سەرەوەیە.لەلایەكەوە سێ كەڵە بەناوبانگی ژنی جیهان،جەمیلە،كەئاماژەیە بۆ جەمیلە بوحەیرەد(كچە فیداكاری جەزائیری) وژان دارك (كچە قارەمانی فەڕەنسی) وتریشكۆڤە (یەكەم ژنە گەردوونگەڕ) كەشاعیر لەڕێگەی هەستێكی ئایدیۆڵۆژیایی وفیكریی وڕۆشنبیرییەوە ڕێزیان لێدەگرێت وبەنموونەی ژنانی ئەژمار دەكات بەوپێیەی سەری خۆی بۆیان دادەنەوێنێت:
بۆ جەمیلە،سەردادەخەم،
بۆ ژان دارك وتریشكۆڤە،سەردادەخەم.
بەڵام كەدێتە سەر ژنە كوردێك كەهەمیشە لەخاكی مەرگدا خۆی فیدا دەكات لەپێناو خاك ونیشتمان ئەوا ئەمجارەیان ڕێژەی هەست وخۆشەویستی وپەیوەستێتی زۆر گەورەتر دەبێت لەژنەكانی پێشوو.ئەمجارەیان شاعیر كڕنووش دەبات:
بەڵام ژنێك،لەخاكی پڕ مەرگی مندا،
پێ لەجەرگی خۆی بنێت وببێ بەداك،
لەبەر پێیدا كڕنووش دەبەم
ناوچەوانم دەسووم لەخاك (دیوان:19).
جیاواز لەمانە،لەدەقێكی تریدا بەنێوی"ئیدیا"،كەلەبۆدابست لەبەرواری 29/1/1980 نووسراوە ، دەڵێت:
چەند ڕۆژێكە
ئیدیای شیعرێ
وەك مەلێكی سپی تیژباڵ
لێم ناگەڕێ ولێم ناگەڕێ.
هەرچەند خۆمی لێ ون دەكەم
لەپڕێكا
هەوری بیرم دەقڵیشێنێ وتێدەپەڕێ.
هەدا نادەم
نازانم كەی
ئەو باڵندە كێویلەیە هەڵدەنیشێ؟
كەی رام دەبێ؟كەی لێم رادێ؟
دەڵێی ژنە!
دوای دەكەوم –بۆم ناگیرێ.
دەكشێمەوە –بەدوامدا دێ (دیوان:32).
گۆران،بەر لەبەرواری ئەم دەقە وگەلێك زیاتر،لەشیعری "هەڵبەستی دەروون"و"زەنگی پەستی"دا هەمان شت دەڵێت ومەسەلەكەش هەمان مەسەلەیە كەلەدەرەوەی هێزی خودی بكەری شاعیر هێزێكی تر هەیە ڕێگری لەدروستبوون وپەیوەندییە واقیعییەكان دەگرێت ودەرئەنجامیش تەنها خەیاڵە كەبتوانێت ئەو بۆشاییانە پڕ بكاتەوە:
هەرچەن ئەكەم ئەوخەیاڵەی پێی مەستم           بۆم ناخرێتە ناو چوارچێوەی هەڵبەستم
لێكدانەوەی دەروون،قسەی زمانم                    بۆچی وەها دوورن لەیەك؟نازانم (دیوانی گۆران:113)
ئەوا دیسان لەگۆشەی نادیاری                   دڵم هەڵسا زڕەی زەنگی فگاری
بەئەسپایی،بەبێ هێزی،بەعاستەم،         هەوای ڕۆحم ئەخاتە سەر لەرەی خەم
_ _ _ _    _ _ _ _
چییە ئەم دەنگە؟ئەم ئاوازە دوورە            كەپێ هەڵهێنەری چاوی شوعوورە؟
كەدێ پەستم،كەنایە ئارەزووی دڵ           بەدوویا وێڵ ئەبێ:مەنزڵ بەمەنزڵ (دیوانی گۆران:177).
لێرەدا ئەم دەقانەی گۆران وپەشێو،جگە لەكاریگەری وپڕۆسەی دەقئاوێزان،دەچنە نێو یەك خانەی بیركردنەوە هەستییەكان كەبێگومان لەدەرەوەی ئەم دەقانەش چەندین دەقی هاوشێوەی تر بەدی دەكرێت لەسەر هەمان دۆخ ومەسەلە.ئەم بابەتە تەواو دەچێتە چوارچێوەی لێكۆڵینەوە سۆسیۆلۆژی وسایكۆڵۆژییەكان بەوەی چەندین گرێ وڕێگر بوونی واقعیان هەیە لەسەر لەبارچوونی بابەتێك لەبابەتەكان.بۆنموونە،هەردوو شاعیر خاوەن دەسەڵاتێكی مەعریفی وڕۆشنبیری وئەدەبی وفیكرین بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هەندێك جار، بەنموونەی ئەو دەقانەی سەرەوە،توانای لەدایكبوونی شیعریان نیە ئەمە لەكاتێكدا دەیانتوانی مەسەلەكە بەشێوازێك لەشێوازەكان ولەسەر كەسێتی شیعرییەت ئەنجام بدەن وچاوەڕوانی هیچیش نەكەن.بەڵام ئەمە بۆ شاعیرێكی هەست ناسك وڕاستگۆ شیاو وگونجاو نیە چونكە كارەكە پێدەنێتە زۆرەملێییەوە كەكاریگەری نێگەتیڤی لەسەر كەسێتی شاعیران دروست دەكات.لێرەدا ئەو ڕێبازە ئەدەبی وفەلسەفییەی كەیارمەتی ئەم جۆرە شاعیرانە دەدەن بریتییە لەڕۆمانسیزم كەجیهانەكەی پڕكراوەتەوە بەیۆتۆبیا وڕاستگۆیی.پەیوەستێتی ئایدیۆڵۆژی سیاسی زۆر جار گوشارێكی ناچاری دەخەنە سەر شاعیران كەلەهێڵی سەرەكی خۆیان لابدەن.هەر لەبەر ئەمەشە دەقە ئاماژەپێكراوەكانی گۆران وپەشێو ناچنە نێو چوارچێوەی ڕیاڵیزمەوە چونكە ئەم ڕیاڵیزمە،وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا،دژ بەخەیاڵە وهەروەها جێگەش بەخەیاڵەكان لێژ دەكات.
چوارهەم/پرنسپی چەقی سەرەكی.ئەم پرنسپە پەیوەندی چەقی سەرەكی وگوتار دەدۆزێتەوە.ئەم چەقەش هەندێك جار لەناونیشان وهەندێك جاری تریش لەووشە ودەستەواژەكاندا بەدەردەكەوێت كەئەمانە لەلایەكی ترەوە دەبنە تەوەری دەق ودواتر گوتاری لێ دروست دەبێت.پەشێو لەدەقی"لەدایك بوون"،كەلەتەرابلووس ولەبەرواری 20/5/1987 نووسیوێتی، دەڵێت:
گوێم لەهاواری نەتەوەكەمە...
بەڵام دڵنیام
جیهانی سبەی گوشاد وڕوونە:
لەدایك بوونی مناڵم دیوە -
قیڕە ولینگ كوتان
ئەمە نیشانەی لەدایكبوونە (دیوان:114)
بەمەبەستی دیاریكردنی چەقی سەرەكی دەق،پێویستمان بەم دەستەواژانەی خوارەوە دەبێت:
-ناونیشان.لەم ناونیشانەوە لەوە دەگەین كەشاعیر ،لەدوای شكستێك،پێویستی بەبووژانەوە ولەدایك بوونێك هەیە.جۆری شكستەكە كوشندەیە.بەڵگەی ئەمەش جێگە وزەمەنی دەقەكەیە كەدەرئەنجامی شاڵاوی ئەنفال هاتووە كەدەنگی ئازارەكانی ،بەشێوە ڕەوانبێژییەكەی،دەگاتە تەرابلووسی لیبیا.لێرەدا ڕۆح وجەستەی شاعیر، وەك ئەوەی قوربانییەكی ئەم ئەنفالە بێت،تێكەڵ بەئازارەكانی مەسیح دەبێت كەلەیەك كاتدا ئاماژەیە بۆ ئازار وزیندووبوونەوە ولەدایك بوون.بەمەش،ئەم دەستەواژەیە دەبێتە چەق وتەوەرێكی سەرەكی بۆ گوتاری دەقەكە وەك ئەوەی دوژمنان گەر وابیریان كردبێتەوە كەلەئەنفالدا گورزێكی كوشندەیان لەكورد دابێت وكۆتاییان بەمەسەلەكەیان هێنابێت ئەوا هیواكان دوای ئەم ئەنفالە بووژانەوەیەك بەمەسەلەكە دەدەن.پەشێویش هەروا دەڵێت"جیهانی سبەی گوشاد وڕوونە".
- دەستەواژەی "هاواری نەتەوەكەم".گەرچی ئەنفال هەموو كوردستانی نەگرتەوە،بەڵام بەلای شاعیرەوە سەرجەم جێگە وتاكەكانی كوردستان خۆیان لەیەك هاواردا دەبینێتەوە.ئەمەش نیشانەی یەكگرتنەوەی جیگە جیاوازەكانی كوردستانە وەك ئەوەی خەمی گەرمیان خەمی هەمووانە بەبێ جیاوازی.تەنانەت هێزی خەمەكان گەیشتونەتە دەرەوەی سنووری كوردستان وكوردانی تاراوگە، بەنموونەی پەشێو وهاوشێوەكانی، كەهەمان هاواریان لێهەڵساوە. بەئاڕاستەیەكی تر،ئەم كارە دەبێتە چەق وتەوەرێكی تر بۆ دەقەكە وگوتاری دەقەكەش تەواو پشت بەم دەستەواژەیە دەبەستێت بەوپێیەی لەدایكبوونەكەی پەشێو ئەو نرخەی نابێت گەر نەتەوەكەی لەگەڵدا نەبێت.لێرەدا چەمكی نەتەوەییبوون لای پەشێو بەڕوونی بەدەردەكەوێت.
- دەستەواژەی هاواری لەدایكبوونی منداڵ.شاعیر لەپێناو سەرخستن وبەگەرخستنی گوتارەكەی پەنا بۆ وێنەیەكی هاوشێوە دەبات ئەویش لەدوای هەر هاوارێك،وەك هاواری لەدایكبوونی منداڵ،گیانێك لەدایك دەبێت.بەتێگەیشتنێكی تر،ئەم دیمەنە سروشتییەخۆی لەدەقئاوێزانێكی ئاینییدا دەبینێتەوە بەتایبەتی قورئان.خودا  دەفەرموێت" فَإِنَّ مَعَ الْعُسْڕ یُسْرًا إِنَّ مَعَ الْعُسْڕ یُسْرًا "  (سورە الشرح،ایە: 5-6).واتە دوای هەرناڕەحەتی و ناخۆشییەك خۆشییەك بەڕێوەیە.دیسانەوە ئەمەشیان دەبێتە چەقێكی تری دەقەكە.بەمەش دەقەكە، بەشێوەیەكی گشتی ولەپێناو خوڵقاندنی گوتارەكەی،پەنای بۆ چەند چەقیك بردووە كەسەرجەمیان ڕۆڵێكی سەرەكی وتەوەری دەبینن بۆ ئەو گوتارە.ئەم جگە لەوەی سەرجەمیان ئاماژەیەكی ڕاستەوخۆیە بۆ گێڕانەوەی ڕووداوە ترسناكەكانی زەمەنی دەق.
لەدەقێكی تریدا بەنێوی"قیبلەنما"كەلەتەرابلووس ولەبەرواری 1/11/1988 نووسراوە ،دەڵێت:
بیرم:قیبلەنمایەكە
بەشكاوی هاتە دنیا -
ڕوو دەكەمە هەر جێیەكی ئەم جیهانە
ڕووی میلی ئەو قیبلەنماكەم
تەنیا بەرەو كوردستانە (دیوان:117).
بۆ ئەم دەقەشیان ولەپێناو دەستنیشانكردنی چەقی دەق وگوتار،پێویستمان بەم دەستەواژانەی لای خوارەوە دەبێت:
- ناونیشان"قیبلەنما".ئەم ووشەیە لەبنەڕەتدا بەمەبەستی دۆزینەوەی جێگە بەگشتی وجێگە پیرۆزەكان بەتایبەتی هاتووە.یان لەوكاتانەی كەتاكەكان جێگەكانی خۆیان ووندەكەن یان لێیان ووندەكەن ودواتر بەمەبستی دۆزینەوەیان پەنا بۆ قیبلەنما كان دەبەن. كورد،بەدرێژایی تەمەنی بیركردنەوەی،جێگە ونیشتمانی لێ وون كراوە.هەر لەو زەمەنەشەوە بەدوایدا دەگەڕێت.قیبلەنماكەی پەشێو،بەشكاویش،دەتوانێت ڕۆڵێكی پۆزەتیڤی ببینێت بۆ دۆزینەوە یان دەستنیشانكردنی.كەواتە ئەم قیبلەنمایە دەبێتە چەق وتەوەرێكی كاریگەر بۆ دۆزینەوەی جێگە وونبووەكان.بەبێ ئەمەش گوتارەكە لەدایك نابێت.گوتارەكەش خۆی لەدۆزینەوەی كوردستاندا دەبینێتەوە.
- دەستەواژەی "بەشكاوی هاتە دنیا".ئەم شكاوییە بەقازانجی پەشێو دەشكێتەوە چونكە بۆ هەر جێگەیەك بڕوات ئەوا قیبلەنما شكاوەكە بەخۆڕسكی وعەفەویی ڕوو لەكوردستان دەكات وبەمەش پەشێو،كەنوێنەرایەتی كورد دەكات،كێشەی دۆزینەوەی كوردستانی نابێت.گەر قیبلەنما وكوردستان لەنەخشەی دەقەكە دەربهێنرێت ئەوا گوتارەكە هیچ مانایەكی نامێنێت بەڵكو هەر لەدایك نابێت.
لەهەموو ئەمانەدا دەگەین بەم ئەنجامانەی لای خوارەوە:
-دەق بەشێوەیەكی گشتی ودەقی شیعری بەتایبەتی،لەبەردەم  دوو پرنسپی پەیوەندیدایە.یەكەمیان،پێكەوەلكاندن كەپەیوەستە بەپەیوەندییە گرامەری وڕستەییەكان،كەئەمە لەلێكۆڵینەوەكەی ئێمەدا كاری لەسەر نەكراوە.دوهەمیان،گونجاندن،كەپەیوەستە بەپەیوەندییە تێگەیشتنیە ماناییەكان كەلێكۆڵینەوەكەمان پشتی بەمەیان بەستوووە.ناوەڕۆكی كارەكەشمان سوودی لەبۆچوونەكانی هەر یەك لەڤان دایك وڕۆبیرت دی بۆگراند بینیوە(بۆ زیاتر زانیاری بڕوانە،فان دایك:247 ،روبرت دی بوجراند: 103- 105) .
- پەشێو،وەك نێنەر،لەڕێگەی تیۆری گونجاندنەوە،بەتایبەتی لەسیاقە زمانەوانییەكاندا،توانای بەگەرخستنی كارنامە مەعریفی وئەدەبی وفیكرییەكانی هەیە ولێرەشەوە مانا گشتی وتایبەتەكانی دەق بەدەردەكەون.یان بوارێك بۆ خوێنەر دەڕەخسێنێت كەبەدوای ووردەكارییەكانی ماناكاندا بگەڕێت.
- لەڕێگەی هەمان تیۆرەوە،پەشێو دەچێتە نێو ئاستەكانی خوێندنەوەوە كەلەلایەن وەرگر وخوێنەرەوە ئەنجام دەدرێت.دیارە ئەمەش،وەك گەیەنەرێك، بەمەبەستی بەشداریكردنیانە لەپڕۆسەی ڕەڤەكردنی دەقەكان.
- جارێكی تر،لەڕێگەی تیۆری گونجاندنەوە ،دەقەكانی پەشێو خۆیان دەبنە ڕاڤەكەری خۆیان بەبێ ئەوەی وەرگر،یان خوێنەر بەشداری ڕاستەوخۆی ڕاڤەكردنەكان بكەن.
- ئەم تیۆرە ،وەك بابەت،بوارێكی ڕۆشنبیری وفیكری وئیستاتیكی دەبەخشێت بەپەشێو كەلەلایەكەوە خوێنەر بەلای خۆیدا ڕابكێشێت.لەلایەكی تریشەوە ببێتە بابەتی لێكۆڵینەوەكان.

پەراوێز وسەرچاوەكان:
- القرآن الكريم.
-احمد عفيفي،نحو النص،اتجاة جديد في الدرس النحوي،مكتبة زهراء الشرق،القاهرة،2001.
- احمد مختار عمر،علم الدلالة،عالم الكتب،1998.
- تون أ .فان دايك،علم النص،ترجمة سعيد حسن بحيري،دار القاهرة للكتاب،القاهرة،2001.
-روبرت دي بوجراند،النص والخطاب والأجراء،ترجمة تمام حسان،عالم الكتب،الطبعة الأولى،القاهرة،1998.
- السجلماسي،ابي محمد القاسم الانصاري السجلماسي،المنزع البديع في تجنيس اساليب البديع،تقديم وتحقيق علال الغازي،مطبعة المعارف الجديدة،1980.
- صبحي ابراهيم الفقي،علم اللغة النصي بين النظرية والتطبيق-دراسة تطبيقية على السور المكية،دار قباء ،القاهرة،2000.
- عبدالقاهر الجرجاني،دلائل الاعجاز،قراءة وتعليق،محمود محمد شاكر،الهيئة المصرية للكتاب،2000.
- فان دايك،النص والسياق،ترجمة عبدالقادر قنيني،افريقا الشرق،المغرب،2000.
 - محمد خطابي،لسانيات النص،مدخل الى انسجام الخطاب،المركز الثقافي العربي،بيروت،1991.
- عەبدوڵڵا پەشێو،دیوان،چاپی سوید،2000.
- گۆران،دیوان،بڵاوكراوەی پانیز،چاپخانەی دالاهو،تهران،2005.