ڕژێمی ئینترۆپی وفەلسەفەی فینۆمینیۆڵۆژیا لەدەقەكانی كەژاڵ ئیبراهیم خدر دا

    پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
  پ.د.نیان نەوشیروان فوئاد مەستی

كورتەی لێكۆڵینەوەكە:
لەدیدێكی فیزیكییەوە،ئینترۆپی ،كەلەبنەڕتدا ووشەیەكی یونانی كۆنە،بریتیە لەگۆڕانكارییە هەڕەمەكی وبێ پلانییەكان،دواتر ڕژێمێك لەكێش وقەبارە وڕووبەر دەخوڵقێنێت.ڕژَێمەكە،گەرچی هەڕەمەكی(عشوائی) دەیبات بەڕێوە،بەڵام لەگەڵاَ ئەمشدا هۆكارییەكان مۆتیڤێكی هەرە بەنرخی گۆڕانەكارییەكانە.بۆ نموونە،لەكاتێدا بڕە ئاوێكمان لەبەر تیشكی خۆر بۆ چەند ڕۆژێك دانا،دواتر تێبینی دەكەین گۆڕانكاری بەسەر ڕێژەكەدا هاتووە وڕێژەكە كەمی كردووە.لێرەدا هۆكاری ئەمە دەگەڕێتەوە بۆ تینی تیشكی خۆر،بەوەی گەردیلەكان،بەهۆی،بەریەككەوتنەوە،ڕێژەكەی كەم دەبنەوە یان وون دەبن.لێرەدا ئینترۆپی بەدوای مانای هێزە وونبووەكاندا دەگەڕێت،تا ڕێژەی ئینترۆپی كەمتر وون بێت ئەوا ڕێژەی زیانەكان كەمتر دەبنەوە وبەمەش كارەكە،لەئەنجامدا،بەرەو كردارێكی ئایدیاڵیزمی دەڕوات (بادیس ایدری:3-16).واتە جیاوازییەكان لەڕێژەی گۆڕانكارییەكان جۆرێك لەهاوسەنگێتی لەنێوان دوو توخمی جیاوازدا دروست دەكات وەك ئەوەی لادان لەیاساكان دەبنە هاوڕێی نزیكی یاساكان.دواتر هەردووكیان بەیەكەوە وبەشێوازێكی هەڕەمەكی وسروشتی یەكەیەكی سەربەخۆ دەخوڵقێنن.ئەمە بەدیوێكی تردا تێكەڵەكردنی دوو ڕژێمی جیاوازە كەئەنجامەكەی دروستبوونی قەوارەیەكی نوێیە،جیاواز لەوەی پێشووتر،وەك جوداكردنەوەی خوێ لەئاوی دەریاكان كەدواتر،بەهۆی كاریگەرییە دەرەكییەكانەوە،ئاوێكی سازگار دروست دەكات.یان گەر گوڵدانێكمان شكاند وپارچە پارچەمان كرد ،دواتر هەوڵماندا پێكیانەوە بلكێنین ئەوا شێوە نموونەییەكەی خۆی ناگرێتەوە،بەڵام گەر جارێكی تر كردمانەوە بەخۆڵ وقوڕ ودروستمان كردەوە وخستمانە فڕنی گەرمییەوە ئەوا هونەر وجوانی گوڵدانەكە دەردەكەوێت بەفۆڕم وفیگەرێكی ترەوە.بەمەش هێز وشێوەكە دەگۆڕێت بەڵام لەناو ناچێت،یان كۆتایان پێ نایەت.هەر لەبەر ئەمەشە گەورە زانای فیزیكی ئەڵمانی( كلاوسیوز- 1822- 1888) دەڵێت ترۆپی بەمانی گوڕانكاری وگواستنەوە دێت،بۆ نموونە،بەهای تەنێك،بەپێی ڕێژەكەی،لەگۆڕانكاریدایە،هەتا گوشارەكان لەزیادبووندا بێت ئەوا گەردیلەی تەنەكەش لەگۆڕاكاریدا دەبێت.گەورە زانای فەڕەنسیش(كارنۆ -  1796-1832    )بەم شێوەیە باس لەتیۆرەكەی دەكات كەبنەمایەكی گرنگی ئینترۆپییە"هێزی جووڵە وونبووەكە،لەڕێگەی پێكدادانی دوو تەنەوە، گۆڕانكاری لەهێزی جووڵەدا دروست دەكات وجارێكی تر ولەڕێگەی پێكدادان وبەریەككەوتنەوە هێزی جووڵە وونبووەكە دەگەڕێتەوە بۆ دۆخێكی نموونەیی گەورە" بۆ زانیاری زیاتر،بڕوانە:  (Marcelo :486)                               .
گەر لەڕوانگەی ئەدەبەوە،بەتایبەتی شیعر، سەیری ئەم تیۆر وڕژێمە بكەین،ئەوا دەشێت بڵێین لەپشت دەقەوە چەندین نهێنی شاراوە بوونیان هەیە،تەنانەت ئەو دەقانەش كەبەشێوەیەكی سادە  دەردەكەون.ئەمەش لەكاتێكدا چەمكی دەق،لەسەر ئاستی فۆڕم وناوەڕۆك وبەهۆی كردارە بەریەككەوتنەكانەوە،فیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی،لەگۆڕانێكی بەردەوامدایە( نیان نوشیروان: 172) .بەمانایەكی جیاوازتر،دەق بونیادێكی وەستاو نیە،بەڵكو توانای گۆڕینی خۆی هەیە وهەر جارە وبەشێوە وشێوازێك بەدەردەكەوێت هاوشێوەی نەخشە بیناسازی وتەلارسازییەكان.واتە،ئەم گۆڕانكارییە لەنەخشە وكەرەستە وبابەت گۆڕانكاری لەڕاڤە وهەڵسەنگاندن وتێگەیشتن وهەستكردندا دەكات.ئەوەی لێرەدا گرنگ بێت،ئەم گۆڕانكارییە دەرئەنجامی هۆكارییە جۆراوجۆرەكانە كەچەمكی هەڕەمەكی،نەك یاسایەكی دەستكرد ودانراو،سەرچاوەیەكی هەرە بەهێزە،بەڵكو كارەكە بەم هەڕەمییەكە ئەنجام دەدرێت.دواتر هەر ئەو هێزی هەڕەمەكییە،وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا، بابەتێكی نوێی سەربەخۆ دروست دەكات ودەبێتە بنەمایەكی كاركردن (ترنس هوگز:13)،ئەمە هەندێك جار لەچەمكی لادانەكانیشدا (الانزیاح)بەدی دەكرێت،ئەمە لەكاتێكدا لێكۆڵینەوەكە پشت بەم لادانە نابەستێت.
ئامانجی لێكۆڵینەوەكە:
لەبەردەم لێكۆڵینەوەكەدا چەند ئامانجێك هەیە،لەوانە:
- بایەخدان بەهەردوو جەمسەری دەق وخوێندنەوە،ئاستە سروشتی وقووڵەكان،چونكە دەق چەند سادە بێت ئەوا خاوەن بیرۆكە ونەخشە وهێز وتوانای خۆیەتی ولەهیچ دانەمەزراوە.خاوەنەكەشی بەهۆی گۆڕانكارییە زەمەنی وجێگەیی وفینۆمینۆڵۆژیاكانەوە بەوەستاویی نامێنێتەوە ولەگۆڕانكارییەكی بەردەوامدایە.بەئاڕاستەیەكی تر،لەسەر یەك هێڵی نەخشەیی وبابەتی نامێنێتەوە،وەك كارێكتەرێكی شانۆیی وسینەمایی لەنواندنی جۆراوجۆرە.بۆ هەر ڕۆڵێك جۆرێك لەنواندن.سەركەوتنی ئەم كارێكتەرانە بەرجەستەكردنی ڕۆڵی نواندنەكانیانە.گەر دەقەكەش ئاڵۆز بێت بەهۆی بەكارهێنانی هێما ونیشانە وئاماژە ئایكۆنەكانەوە،ئەوا بۆ ئەمەشیان كردنەوەی دەقەكان نیشانەكانی گۆڕانكاری ئاشكرا دەكەن ودواتر خوێنەر،بەتایبەتی نموونەیی،دەتوانێت دەستنیشانی هێزی دەق وبەریەككەوتن وخوڵقاندنی هێزی نوێ بكات.
- بەڕۆشنبیركردنی دەق وخاوەنەكەی بەوەی هێزی دەق وگۆڕانكارییەكانی دەرئەنجامی خەستبوونەوەی ڕوشنبیرییەكی مەعریفی وفیكری وسۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژییە،بەمەش دەقی ئەدەبی بەشێوەیەكی گشتی دەرئەنجامی فرە ڕۆشنبیرییە.
- زانین وتێگەیشتنی ئەو هۆكارانەی كەدەبنە خوڵقاندنی هێزی دەق بەتایبەتی هۆكارە سروشتییەكان نەك دەستكردەكان.
- كێشەی لێكۆڵینەوەكە:
ئەم لێكۆڵینەوەیە،كەبۆیەكەم جارە لەسەر ئاستی چەمكە ئەدەبییەكان كاری لەسەر دەكرێت وئەنجام دەدرێت،هەوڵێكە بۆ چارەسەری هێزی گۆڕانكارییەكان،چونكە زۆر جار لەنزیكەوە ئاگاداری ڕەوتی گۆڕانكارییە هەڕەمەكییەكان نین كەدواتر ئەو گۆڕانكاریانە كاریگەری گەورە لەسەر ئەدەب وكۆمەڵگا دروست دەكەن.واتە،خوێنەر پێویستە ئاگاداری هۆكارییەكانی بەریەككەوتنەكان بێت ،كەپەیوەندیان بەدۆخە سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكرییەكانەوە هەیە.خوێنەری سروشتی تەنها مانا گشتییەكەی دەق لەخۆ دەگرێت وناچێتە نێو ووردەكاری هێزی بەریەككەوتنەكان.هەر بەریەككەوتنێك هێزێك دەخوڵقێنێت كەلەكەسێكەوە بۆ كەسێكی تر جیاوازە.هەتا ئاستی ڕۆشنبیری خۆینەر لەگەشەدا بێت ئەوا هێزی ڕژێمی ئینترۆپی زیاتر دەردەكەوێت،بەڵكو ئەو ڕژێمە دەبێتە سەلمێنەر وبەڵگەی گۆڕانكارییە نوێیەكان.بۆ نموونە،پەیوەندییە مێژوویی وئەدەبییەكانی ئەدەبی كوردی،لەسەر ئاستی شیعر،بەتەوژمە نوێخوازە ئەدەبییەكەی تورك بەتایبەتی ئودەبای فەجری ئاتی وسەروەتی فنون،فۆڕمێكی نوێی لەشیعر دروست كردوو وشاعیرانی كوردیش(گۆران وشێخ نوری ...)گەڕانەوە بۆ كێشە بڕگەییەكان،هاوشێوەی توركەكان.
-سنووری لێكۆڵینەوەكە:
لێكۆڵینەوەكە،لەڕووی پراكتیكەوە،پشت بەدیوانە شیعری كەژاڵ ئیبراهیم خدر "ژنێك لەباخی گێلاس" دەبەستێت،ئەمەش بەوپێیەی دەقەكانی شاعیر دەرئەنجامی هێز وبزوێنەرە فینۆمینیۆڵۆژیاكان لەدایك بوون وشێوەی لەدایكبوونەكەش سروشتی وخۆڕسكییە وبابەتەكانی گوشار دەخەنە سەر زمان ودیمەن ووێنە ودەربڕینەكان.واتە لەدایكبوونەكە ناسروشتی نیە وهێزە هەڕەمەكییەكان خوڵقێنەری دەقەكانە ولێرەشەوە ئەو هێزانە دەبنە ستراتیژ وئایدیۆڵۆژیا.لەلایەكی تریشەوە،دەقەكانی كەژاڵ ئیبراهیم خدر لەمنداڵدانی ئێش وئازارە داخراوەكان لەدایكبوون،ئەمەش كاریگەری لەسەر هەستی شاعیر دروست دەكات،بەوەی هەمیشە لەجووڵەیەكی بەردەوامدا بێت.لەدیدێكی ترەوە هێز وگوشاری چەمكە فیكری وسۆسیۆڵۆژییە نێگەتیڤەكان بزوێنەری جووڵەكانە.لێرەدا ئینترۆپیا ،جگە لەگۆڕانكارییەكان،بەكاری هاوسەنگێتی هەڵدەستێت،هاوسەنگێتی لەنێوان نەخشە سۆزدارییە ئایدیاڵیزمەكان كەشاعیر نوێنەرایەتی دەكات،لەگەڵ نەخشەی بەرامبەرە میتریاڵیزمەكان.لەم نێوەندەدا بەریەككەوتنەكان ڕوو دەدەن ودواتر نەخشەكان گۆڕانكاریان بەسەر دێت.ئەم گۆڕانكارییەش لەپێناو ڕاگرتنی باڵانس وهاوسەنگێتییە.كەژاڵ ئیبراهیم خدر،وەك لەدەقەكانیدا بەدەردەكەوێت،خاوەن ناسنامە وشوناس ونەخشەیەكی دیاریكراوی بەها زاڵە جوانەكان وهەمیشە وەك كەسە ئایدیاڵیزمەكان دەڕوانێتە شت ومەسەلەكان،لەبەرامبەردا ئەوانی تر هەڵگری پەیامێكی جیاوازن وئینترۆپیاش لەهەوڵی ئاشكراكردنی بەریەككەوتنەكان وئەنجامەكەیەتی چونكە لەبنەڕەتدا گۆڕانكارییەكان پێویستە نەخشەیەكی نوێ بخوڵقێنن..
میتۆد وپلانی لێكۆڵینەوەكە:
گەرچی زاراوەی ئینترۆپی هەتا ئێستا نەهاتۆتە نێو چەمكە ئەدەبی وشیعرییەكان بەڵام زانستە ڕەخنەییە تازەگەراییەكان ودوای تازە گەراییەكان،بەنموونەی فینۆمینیۆڵۆژیا(الڤاهراتیە).ئەم چەمكە ڕەخنەیی وفەلسەفییە،كەلەسەر دەستی گەورە زاناو ڕەخنەگری ئەڵمانی (ئێدمۆند هۆسرڵ، 1859-1938 )ەوە بەدەركەوتووە،جەخت لەسەر پێكهاتە فینۆمینیۆڵۆژیاكان دەكات وتێگەیشتنە هەستییەكانی نێو زەمەن وجێگە دەكاتە سەرچاوەی كاركردن.ئەمەش پەیوەندی بەئەزموونی مرۆڤە هەستیارەكانەوە هەیە بەنموونەی نووسەر وشاعیرەكان لەكاتێكدا بەشێكیان دەگەڕێن بەدوای پەیوەندییە بەهێزەكانی فینۆمینیۆڵۆژیا وزەمەن وجێگە وكەسەكانی.دیارە لەپێناو گەیشتن بەڕاستییە شاراوەكانی مرۆڤدایە،بەوپێیە مرۆڤەكان هەر لەسەرەتای دروست بوونیانەوە خۆیان لەنێوان ئایدیاڵیزم ومیتریاڵیزمدا دەبیننەوە وهەر یەكەیان هەڵگری نەخشەیەكی بیركردنەوەكانن.لەپێناو هاوسەنگێتی نێوانیان،فینۆمینیۆڵۆژیاكەی (هۆسرڵ) كەلەبنەڕتدا لەسەر بنەمای ماتماتیك دامەزراوە و(هۆسرڵ)یش خۆی بەماتماتیك دەستی پێكرد، بەدوای ووردەكاری چەمكە هەڕەمەكییەكان دەگەڕێت تابتوانێت بۆ هەر بابەتێك لەو جۆرە دید وتێڕوانینێكی لۆژیكی بهێنێتەوە،لەهەمان كاتیشدا بۆشاییەكانی نێوان ئایدیاڵیزم ومیتریاڵیزمیش پڕ بكاتەوە.ئەو پرنسپانەی (هۆسرڵ ) كاری لەسەر كردوون ( سماح رافع :129—204) ،بریتین لە:
یەكەم / مەبەستێتی.كەباس لەهەستكردنی خود دەكرێت،ناكرێت نەیبەستیتەوە بەبابەت،بەوپێیەی هۆشی خود بەستراوەتەوە بەشتێك یان مەسەلەیەكی دەرەكی.واتە (من) بەبێ (ئەو)ی بەرامبەر كارەكانی پێ ئەنجام نادرێت،یان خود بەبێ بابەتە واقیعییەكان توانای دەمەزراندنی بابەتێكی نیە.ئەم بۆچوونەی (هۆسرڵ)پەرچدانەوەی بیرۆكە كۆجیتۆكەی (دیكارت)ە ،لەكاتێكدا دەڵێت"من بیردەكەمەوە،كەواتە من هەم"  ( ادموند هوسرل:139- 140).لێرەدا ئەركی مەبەستێتی پڕكردنەوەی بوەَشاییەكانە،یان ڕاگرتنی هاوسەنگێتییە لەنێوان خود وبابەت.شیعرییەتی كەژاڵ لەسەر بنەمای ئەم مەستێتییە دامەزراوە.ئەمەش لەكاتێكدا وبەهۆكارە سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكانەوە بەشدار بوو لەپڕۆسەی مانا ومەسەلەكان.بەدیدێكی تردا،ئەوەی شاعیری هێنایە سەر هێڵی نووسین،مەبەستێتی بوو.گەرچی پەیوەندی هێزی خود لەگەڵ هێزی ئەوی بەرامبەر لەگۆڕانكاریدایە،بەڵام لەتێكڕای دەقەكانی كەژاڵ دا پەیوەندییەكان لەجۆری تەواوكاریدایە.ئەوی بەرامبەر ،بەهۆكاری جیا،چەند نائامادە بێت ئەوا خودی بكەری شاعیر دەستبەرداری نابێت چونكە  لەبنەڕەتدا بونیادی ماناكانی شاعیر لەڕێگەی كارلێكە سۆزداری و ویژدانییەكانی هەردوو جەمسەر (من ) و(ئەو) هاتۆتە كایەوە،دامەزراندنەكە تەنها پەیوەندی بەهێزی خودە وە نیە،بەڵكو ئەوی بەرامبەریش بەهەمان ڕێژە وڕووبەری خودی شاعیر بەشدارە.گەر مەبەستێتی لەدەقی شیعریدا وون بوو یان كۆتایی پێهات ئەوا پڕۆسەی شیعریش ،وەك وەستانی دڵ،لەكار دەكەوێت.گەر وانەبێت ئەوا ئەو لادانە لەهەستە ڕاستەقینەكان وكارەكە پێدەنێتە بەرنامەی ترەوە بەتایبەتی چەمكی "فانتازماوە" ،كەبریتیە لەئامادەبوونی ئەوی بەرامبەر بەشێوازی سێبەری .لەدەقی "وەرزی پێنجەمی خۆشەویستیی"دا كەژاڵ  مەبەستێتی خۆی بۆ هەمووان ئاشكرا دەكات وئەوی بەرامبەر وەك هێزێكی هەرە گەورە وكاریگەر دەبینێت، وەك ئەوەی گەر( ئەو) نەبێت ئەوا( ئەم) یش نابێت،بەمەش  (ئەو) دەبێتە كارێكتەرێكی سەرەكی وتەوەری بۆ سەرجەم دەقەكانی.هێزی (ئەو)ئەوەندە بەهێز وكاریگەرە تەنانەت توانای وەستان وڕاگرتنی زەمەنەكانی هەیە وهەموو وەرزەكان لەزەمەنێكدا كۆ دەكاتەوە ،ئەویش زەمەنی خۆشەویستییە.ئەم كردارە لەڕێگەی توانەوە وكارلێكە هەستییەكان ئەنجام دەدرێت،یان واقیعێكی هەستی دەبێتە فیگەر وفاكتەری ئەم وەستان وڕاگرتنە.ئەوەتا شاعیر دەڵێت:
من پیرنابم
هەر بەگەنجی دەمێنمەوە
چونكە خوێنت 
لەلاشەمدا قوڵب ئەدا
- - - -     - - - -
من خۆشەویستیم نەناسی بوو
عشقت كەژیانی پێبەخشیم
بوو بەشیعر و،بوو بە ماچ و،
بوو بەهاودەم
- - - -    - - - -
هێندە شیعرم بۆ نووسیوی
خەریكە چاوم هەڵدەوەرێ
بەدەم خەمەكانتەوە هێندە گریاوم
هەموو جەستەم هەڵئەلەرزێ
من دەمەوێ تۆ و،شیعر بكەمە ئەستێرە و
لەدەشتی ساماڵدا بڕوێ (كەژاڵ،دیوان:276- 280).
هەمان شت لەدەقی"ناسك..ناسك،ئاڵ..ئاڵ، شەپۆلی دڵم ئاو بدە"دا دەبینرێت.لەم دەقەدا هێزی ئەوی بەرامبەر بەدەركەوێت ،وەك سێبەرێك نایەتە بەردەم شاعیرەوە.ئامادەبوونی (ئەو) جووڵەیەكی داینامیكی دەبەخشێت بە(من) ی شاعیر.ئەمەش نیشانەی پەیوەستێتی ومەبەستێتی ناوەڕۆك وماناكانی دەق نیشان دەدات،بەوەی ئەو مانا وناوەڕۆكانە،گەرچی بەشێوازێكی كتوپڕی وهەڕەمەكی لەدایك بوون،بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا شوناسێك بۆدەقەكانی شاعیر نیشان دەدەن،بەڵكو ستراتیژییەتی كارنامە شیعرییەكانی خۆی لەم مەبەستێتی وپەیوەستێتیدا دەبینێتەوە.ئەمە هێڵ ونەخشەی بیركردنەوە مەبەستییەكانە كەكردارەكە تەنها بەخودی شاعیر ئەنجام نادرێت.جارێكی تر،زەمەنی دەقەكان وەستاون وسەرجەم بیركردنەوەی هەردوو جەمسەری (من) و(ئەو) تەرخانكراوە بۆ مەبەستێتی ماناكان،خۆشەویستی ئایدیاڵیزم چەقی ئەم مەبەستێتییە.ئەوەتا شاعیر ،ڕاستەوخۆ،دایەڵۆگ لەگەڵ(ئەو)ی بەرامبەردا دەكات وزەمەنەكانی لێبووە بەیەك زەمەن،شەو ڕۆژ جیاوازیان نامێنێت .ئەم دەقەش ڕووداوێك یان دیمەنێكە لەچیرۆكی خۆشەویستی هەردوو جەمسەر.لێرەدا تەنها ئاماژە بەچەند كۆپلەیەك دەكەین وئەوانی تر ئەركی خوێنەرە:
بەشەو وبەڕۆژ لێم دەڕوانیت
هێندە  وردی
لەكانی چاوت وردبوومەوە
كاتێ زانیم ناسك ناسك
بەسەر دیدەی تۆدا دەگریم
بووم بەمنداڵ ،ژیر بوومەوە
- - - -    - - - -
ئەو ساتانەی لەگەڵتا بم
كۆترە باڵ نەخشینەكەی نێو رۆحی تۆم
چۆنم بووێ ئاوا دەفڕم
كەلێم دوور بیت
لەقەفەزێكدا بەند دەبم وئۆقرە ناگرم (كەژاڵ،دیوان:377-384).
دوهەم / هەستكردن بەدەوروبەر.ئامانجی فینۆمینیۆڵۆژیا بریتیە لەهەستكردن بەبابەتێكی هەستیار،بەڵام بەشێوازێكی لۆژیكی وبابەتیانە.لەڕێگەی هەستكردن بەشتەكان دەتوانێت بچێتە نێو ووردەكاری بابەتەكانی واقیعەوە.خود،لێرەدا،پێویستە لەسەر بنەماكانی ئینترۆپی بڕوانێتە بابەتەكان ولەچەمكە هەڕەمەكییەكان لۆژیكێك بخوڵقێنێت.زۆرجار،هەستكردنی خود بەجیهانی دەرەوە لەڕێگەی كاریگەرییە زەمەنی وجێگەیی وڕووداوە واقیعییەكان ئەنجام دەدرێت،كەهێزی بەریەككەوتنەكان كەرەستەیەكی هەرە بەهێزی تێگەیشتنەكانە ولەوێشەوە چارەنووسی خود لەبەرامبەر ئەوی تر بەدەردەكەوێت.لەدەقی"ئەگەر هاتی پەلە مەكە،بادڵم هێشووی تۆ بگرێت"،كەژاڵ ئەو هەستەی لادروست بووە كەهێزی نیشتمان وئازادی ومافەكانی ژن هەرەسیان پێهێنراوە.لەدیمەنی ژمارە (18)دا ڕاشكاوانە ئاماژە بەوە دەدات،خاوەن دەسەڵاتەكان سنوور وقەبارەی ئازادی ونیشتمان وژنیانیان تەسك كردۆتەوە وبەرەو ئایندەیەكی نادیاری دەبەن.لێرەدا، هێزی دەسەڵات كاریگەری ڕاستەوخۆی هەیە لەگۆڕینی نەخشەی ئەو هێزانەی كەئاماژەمان پێدا،لەبەرامبەریشدا هێزێكی تر لەهەوڵی ڕاگرتنی هاوسەنگییەكاندایە.ئەو هێزەش بریتیە لەهێزی بڕوابوون بەخۆ كەخودی بكەری شاعیر نوێنەرایەتی دەكات.بەمەش،هەردوو جەمسەری هێز لەململانێی بەدەستهێنانی گرەوی سەركەوتندان:
ئازادییان كردە تفەنگ
چی باڵندەی رووناكی بوو
هەموویان كوشت
ژنیان كردە بووكە شووشەو
لەسەر خوانی مێزەكاندا سەمایان كرد
نیشتمانیان كرد بەخەم و
شنەی ئازاری دایپۆشین
وەرزێكی پڕ خۆڵەمێشی بوو
جوانی خاكی لێ سەندین
من نەمزانی لەچاوتروكانێكدا
تەمەن دەڕواو
خۆشەویستی هەر دەمێنێ
ژیان بێ تۆ تەنیاییەو
پایز بەهار ناوەرێنێ (كەژاڵ،دیوان:366).
بەپێی فەلسەفەی فینۆمینیۆڵۆژیا،ئەو نووسەر وشاعیرەی هەست بەكێشەكانی دەوروبەر نەكات ئەوا كەسێكی داخراوە ولەولاشەوە ئەزموونی كارەكانی لەسنوورێكی تەسكی ماناكاندا گوزەر دەكات.بەپێچەوانەوە زانیاری وڕاڤە وهەڵسەنگاندنی نووسەر وشاعیرە هەستدارەكان جێگەی متمانە وكارنامەیە.جگە لەمە ئەم جۆرە لەنووسەر وشاعیر خاوەن باوەڕێكی توندی ململانێن وهەروا بەئاسانی ملكەچی هێزی بەرامبەری دەسەڵات نابن.واتە گەر تەوژمەكانی بەرامبەر بەهێز بێت ئەوا تەوژمی خودە بزێوەكانیش بەنموونەی ،كەژاڵ ئیبراهیم خدر،بەهێزتر دەبن.بەدەربڕینێكی تر،ئەم كەسانە كەسانێكی ئاسایی نین وهەڵگری پەیامێكی سۆسیۆڵۆژی وفیكرین.لەمامەڵەشدا،بەتایبەتی لەگەڵ هێزی بەرامبەر كەسانێكی بوێرن وقسەی خۆیان دەكەن.ئەمەش بەومانایەی هەستەكانیان بۆ دەوروبەر ڕۆڵی ئایدیۆڵۆژیایەكی پیرۆز دەبینێت.كەژاڵ ئیبراهیم خدر گەرچی بەشاعیرێكی ڕۆمانسی وهەست ناسك ناسراوە،بەڵام هیچ كات مەسەلەكانی تری فەرامۆش نەكردووە بەنموونەی نیشتمان وخاك ونەتەوە،لەدەقی"ژنێك بەخوێنی خۆی نیشتمان زیندوو دەكاتەوە"شاعیر چیرۆكە تراژیدیاكەی ئەنفال لەكۆڵ دەگرێت ولەنێو ئەو چیرۆكەدا خودی خۆی وەك ژنێك بەرجەستە دەكات ولەوێشەوە ڕووداو دیمەنە نەبیستراو ونەبینراوەكانمان بۆ دەخاتە ڕوو،وەك ئەوەی خۆی یەكێك بوبێت لەئەنفالكراوەكان.دوو هێزی جیاواز لەململانێیەكی سەختدان،لەپێناو سڕینەوە ومانەوەدا دەجەنگن.دەسەتێكی بێ ویژدان وبێ بەزەیی،ژنە ئەنفالكراوێكی فریشتە كەتەنها تاوانی پارێزگاریكردنە لەشوناس وكوردبوون. بەریەككەوتنەكان ڕوو دەدەن وهەریەكەیان بەشێوازێك دەجەنگێت.هێزی قەدەرێكی هەڕەمەكی ئەم جەنگەی دروست كردووە،لەجەمسەرێكەوە نەخشەیەكی جوگرافی كاریگەر لەناوچەكەو ،لەجەمسەرێكی تریشەوە دەوڵەمەندی ئەو جێگە جوگرافیایە بەكانزاو شتە بەنرخەكان كەهەمیشە دوژمنان چاویان تێی بڕیوە.ئەوەتا لەئەنفالدا وهەڵوێستەی ژنە كوردێك:
ئەو ژن بوو،
پێش ئەنفال لەناو گیرفانی خۆیدا،
بەردێكی گوندەكەی هەڵگرت...
لەسەری  نووسی،
ئەی بەرد تۆ جەستەت چەندە ڕەقەو
منیش دڵم،
عەرعەریش ناتوانێ نیشتمانم بیرباتەوە...
- - - -    - - - -
ئەو كچۆڵەی لەگوندەكەی شەرم خواردی،
لەزینداندا ببوو بەشێر،
بوو بەژنێك
پیاوەكانیش لێی دەترسان،
چونكە شۆڕە ژنی گەرمیان بوو ( كەژاڵ،دیوان:445-448).
سێهەم /لادان لەمیتافیزیكا.فینۆمینیۆڵۆژیا لەهەوڵی سەركوتكردنی میتافیزكادایە،چونكە دیدی میتافیزیكا لەسەرو واقیعەوەیە،پێچەوانەی فینۆمینیۆڵۆژیا كەمامەڵە لەگەڵ ماناكانی واقیعدا دەكات ،بەڵكو پێوەری تێگەیشتنی بۆ شتەكان پشت بەو مانایانە دەبەستێت.بابەتەكانی واقیعیش دیار وئاشكران وخودەكان،لەڕێگەی هەستەكانەوە،توانای بەرجەستەكردن وڕاڤەكردنیان هەیە. هێزە بەریەككەوتنەكان هۆكارێكە بۆ بەردەوامی خود لەگەڵ بابەتەكانی واقیع،ئەمەش،جارێكی تر،لەپێناو هاوسەنگێتی خود وبابەتەكەی،بەوەی خود بەپێی ئەگەرەكانی زەمەن وجێگە دەیەوێت بابەتی ئەوی بەرامبەر مسۆگەر بكات.واتە خود نایەوێت لەگەمەی واقیع دەربازی بێت ،بەڵكو،لەلایەكەوە مەسەلە وكێشەكەی لەگەڵ واقیعدایە ولەلایەكی تریشەوە هەڵناكشێت بەرەو میتافیزیكا كەڕەنگە ئەمە جۆرێك بێت لەهەڵهاتن لەبەریەككەوتەكانی واقیع.لەدەقی"لەشەوێكی هێمندا خەو بەتیشكی گوڵی لێوتەوە دەبینم"،كەژاڵ ئیبراهیم خدر زانیارییەكان لەسەر گۆی واقیع دەنووسێتەوە،ئەمەش لەكاتێكدا خۆی لەڕێگەی هەستە بینراوەكانەوە دەبێتە بەشێك لەڕووداو ومێژوو،چونكە ڕووداوەكان هەڵقوڵاویی ناخی خۆیەتی ونایەوێت بچێتە دەرەوەی بازنەی ئەو ڕووداوە واقیعیانە.بەئاڕاستەیەكی تر،ئەو ڕووداوانە خوڵقێنەری هێزی خودی شاعیرە.هەر لەبەر ئەمەشە خودی شاعیر خۆی دەبێتە هەڵسەنگێنەر وڕاڤەكەری ڕووداوەكان ودەسەڵات ناداتە ئەوانی تر تێكەڵ بەڕاڤەكانی بن،یان دۆسیەی بابەتەكەی بەشاراوەیی دەپارێزێت ونایداتە دەست كەسانی تر،.بەمەش خودی بكەری شاعیر ڕۆڵی سێ لایەنە دەبینێت:كارێكتەری سەرەكی+ ڕووداو+گێڕانەوە:
سەربەستی ژیان
بەهەوری خوێن ڕەنگ ڕێژ دەكەم
لەنێو دڵی پڕ تاساوی هەمووتانا
وەكو وڕێژنەی باران
ووڵات پڕ دەكەم لەڕەنگ
- - - -   - - - -
بەدەستی خۆم
تەمی نیگای زامەكانم دەنووسمەوە
ئەستێرە دەكەم بەتیشك و
دارستانێك سەوز دەكەم
پرچی هەتاو دەهۆنمەوە(كەژاڵ،دیوان: 520- 521).
لەدەقی"بمبەخشە ئایلا" كەژاڵ دایەڵۆگێك لەگەڵ خوداوەندی خوشەویستی(ئایلا) دادەمەزرێنێت وبەشێكی گرنگی ژیانی خۆی وتەنگەشەكانی بۆ باس دەكات،بەوەی دەرگا لەسەر مانا ڕاستەقینەكانی خۆشەویستی داخراوە وتاكە نەفامەكانی كۆمەڵگا نەخشەی خۆشەویستی تێكدەدەن وناشیرینی دەكەن.ئەمەش جۆرێكە لەسكاڵا دژ بەكەسە نەفامەكان .دیارە خوداوەند زانیاری پێش وەختی لەبەردەستدایە ودەزانێت هێزی بەریەككەوتنەكان تەوژمێكی ئایدیاڵیزمی دەبەخشن بەشاعیر وهاوشێوەكانی،ڕەنگە هەر ئەو بەریەككەوتانە بێت خۆشیان بەهەمان دەردی كەژاڵ بردبێت .گەر وانەبوایە ئەوا نەخوداوەند ونەكەژاڵ بەجوانی نەدەمانەوە وبەهەردووكیان هێزێكی ئینترۆپیان دروست نەدەكرد.بەمەش خوداوەند وشاعیر دەبنە ڕژێمێكی فەلسەفی بۆ چەمكی خۆشەویستی ڕاستەقینە:
من هاتووم لەنێو كێڵگەی ئەم خەمەوە
گۆرانی بۆ ژانێكی پرش لەجوانی بڵێمەوە
- - - -    - - - 
بمبورە ئەی خودای بەخشندە
بەچی دەڵێن عەشق و
بەچی دەڵێن خۆشەویستی ودابڕان
- - - -    - - - 
بمناسە ئایلا
منی ژن
لەنێو زەمەنێكی بەدڕك چێنراودا
لەدایك بووم
هەموو ئاوازێكی ژیانی تێدا قەدەغە و
پەلكەزێڕینەی بەختەوەری
تێدا نووقم بووبوو(كەژاڵ،دیوان:591-592).
چوارهەم / پەیوەندی خود بەبابەتەوە.گەر كۆجیتۆی (دیكارت) تەنها گرنگی بەهێزی خود بدات بەبێ بابەت،ئەوا هێزی خود لەفینۆمینیۆڵۆژیا  دەرئەنجامی هەستكردنێتی بەدیاردەكانی واقیع.بەمەش خود بەبێ بابەت هیچ مانایەكی نابێت،پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە.واتە هەستەكان لەنێو هێزی جیهانە بینراوەكانی واقیع لەدایك دەبن.لێرەدا هێزی خود یەكسان دەبێت بەبابەت.خود بەبابەتەكانی واقیعەوە توانای تێگەیشتنی ماناكانی هەیە،تەواو ملكەچی بابەتەكانە ودەستبەرداری نابێت.پرۆسەی شیعریش،بەنوونە، بەردەوامیان دەبێت بەبێ وەستان.لەنێو دیوانە شیعرییەكەی كەژاڵ ئیبراهیم خدر چەندین دەق دەبینین،خود بۆتە قوربانی بابەت وئەوی بەرامبەر،بەڵكو ئەوی بەرامبەر،بەئاشكرا وبەنهێنی بۆتە فانتازمایەك وهەمیشە لەبەردەم شاعیردا ئامادە دەبێت.بۆ نموونە،لەدەقی "بەبێ دەنگی بۆت دەدوێم" كەبریتیە لەپازدە دیمەنی جیاواز بەڵام لەنێو چوارچێوەی بابەتێكی سۆزداری ویژدانیدأ.شاعیر دەڵێت:
ئەگەر یەكێ لێم بپرسێ
شیعر بۆ چاوی كێ دەڵێی
كەمانچەی دڵە شەیداكەت
بەچ ئاوازێ لێدەدەیت
چی پێ بڵێم كەمن هێشتا
نازانم بۆ خۆشم دەوێیت
كەمن هێشتا دەتپەرستم و
نازانم چیت،نازانم كێیت
دەستێكم بدەیە،دەستێكم بۆ تۆ
چاوێكم بدەیە،چاوێكم بۆ تۆ
لێوێكتم بدەیە،لێوێكم بۆ تۆ
بادڵنیابم بەشێكی لەمن
بەشێكم لەتۆ (كەژاڵ،دیوان:109- 110)
خوێنەر بەخوێندنەوەی ئەم دوو دیمەنە،ئەوهەستەی لادروست دەبێت كەبابەت وئەوی بەرامبەر هێزێكی گەورەیان بەخشیوە بەشاعیر،واتە ئەوی بەرامبەر خاوەن هێزە وجووڵەی داوە بەخودی بكەری شاعیر تابەو شێوەیە ئاوێتەی بێت.بەمەش هەردوو جەمسەر خاوەن دەسەڵاتێكی هێزین .بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا بەریەككەوتنە سۆسیۆڵۆژییەكان لەهەوڵی خوڵقاندنی بۆشاییەكانە لەنێو ئەو دوو هێزە یەكسانە. خود لەوە گەیشتووە،گرێكوێرە سۆسیۆڵۆژییەكان ،لەزۆر دۆخدا ،تێكدەری پەیوەندییەكانە.یان سایكۆڵۆژیای ئەوی بەرامبەر لەدۆخێكی ناجێگیردایە وهێزی خۆی ناخاتە بەردەست خودی بكەری شاعیر.لەبەرامبەردا خودی بكەری شاعیر هەڵوێستەی خۆی ئاشكرا دەكات وڕایدەگەیەنێت،لەكاتێكدا دەڵێت :
من سوێند دەخۆم
هەرگیز ئاگرت نەبینیووە
بۆیە هەست بەسووتانی ڕۆحم ناكەیت (كەژاڵ،دیوان: 112)
بەوپێیەی خودی بكەری شاعیر خاوەن هێزە ،ئەوا بەریەككەوتنەكان لاوازی ناكەن وملكەچی دۆخە سایكۆڵۆژییەكی ئەوی بەرامبەر نابێت،بەڵكو دەیەوێت بیسەلمێنێت بۆ خوێنەر وتێكڕای خەڵكی كەئەو هێشتا خاوەن هێزە ولەهەمان كاتیشدا،وەك هەڵوێستەیەك،ڕێز لەهێزی بەرامبەریش دەگرێت،ئەوەتا لەهەمان دەقدا دەڵێت:
دەمەوێ دوای مردنم
لەنێو باوەشی تۆدا بمنێژن
چونكە بەهەشتێك نییە
لەباوەشی تۆ ئاسووتر بێ و
دۆزەخێك نییە
وەك ئاگری خۆشەویستیت بمسووتێنێ (كەژاڵ،دیوان:111).
هەمان شت لەدەقی"چەند خونچە شیعرێكی بێ ناونیشان" بەدی دەكرێت ،لەكاتێكدا ئەوی بەرامبەر بەهۆكارێكی نادیار هێزی خۆی دەشارێتەوە.ئەم شاردنەوەیە،گەرچی كاریگەری سایكۆڵۆژیا لەسەر خودی بكەری شاعیر دروست دەكات،بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا ووزەبەخشیشە بۆ هێزی خودی بكەری شاعیر،بەڵكو هێزەكەی گەورەتر دەكات:
تۆ چەند خۆت دووردەخەیتەوە
زیاتر هەست دەكەم نزیكیت
پەنجەكانم هەمووی پڕن لەبۆنی تۆ
- - - -       - - - -
تۆ هەندێ جار پایزیت و
هەندێ جاریش وەرزی بەهار
كەوون دەبی خەزان لەباڵام دادەكا و
كەئەتبینم ژیانم پڕ دەبێ لەگوڵزار (كەژاڵ،دیوان:55-56).
پێنجهەم /ئامادەیی خود.ئەمە بەمانای ئامادەباشی خود دێت لەنێو دیاردەكانی واقیعدا.یان ئەم جۆرە لەخود خوڵقێنەری بابەتەكانە وبەریەككەوتنەكانیش سەرچاوەیەكی بەهێزی ئەم ئامادەیە.بەئاڕاستەیەكی تر،خود بەهەستەكانەوە دەتوانێت ڕژمێك لەئەزموون بخوڵقێنێت ودواتر ئەو ئەزموونە كاریگەری خوی دەبێت لەسەر خودەكانی تر. هەوڵەكانی خود جێگەی خۆی دەگرێت وبەفیڕۆ ناڕوات گەرچی خودی خۆشی لەنێو زەرەریشدا بێت،بەنموونەی مەسیح وحەللاج.كەژاڵ ئیبراهیم خدر  لەدەقی"دوو هێڵی تەریب"دا وەك هەستیارێكی بەرپرس ڕەخنەی توند لەیاسا وڕێساكانی سۆسیۆڵۆژیا دەگرێت كەبۆ چەندین سەدە وزەمەن كۆنترۆڵی مرۆڤەكانیان كردووە وئازادییەكانیان لێ زەوتكردوون.لەم دەقەدا،كەیەكەم دەقی شاعیرە ولەساڵی 1987 لەڕۆژنامەی هاوكاری بڵاوكراوەتەوە، (بڕوانە پەراوێزی دیوانی ژنێك لەباخی گێلاس:484)،كەژاڵ نایەوێت دوورە پەرێز بێت،بەپێچەوانەوە بەشدارە لەگۆڕینی ئاڕاستەی یاسا سۆسیۆڵۆژییەكە.ئامادەبوونی شاعیر نیشانەی بوونی بەریەككەوتنە لەنێوان ئەو دوو هێڵەدا،یەكێكیان بەئاڕاستەیەكی خواروخێچ،ئەوی تریان، كەشاعیر نوێنەرایەتی دەكات، بەڕاستكردنەوەی.كرداری ڕاستكردنەوەی هەڵەكان كارێكی  ئاسان نییە وپێویستی بەهەوڵ وماندوونەبوون وفیداكاری هەیە،بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا كەژاڵ لەپێناو بەرژەوەندییە گشتییەكان ومرۆڤایەتی خۆی دەخاتە نێو بەردەئاشی ئەو بەریەككەوتنە ولەئەنجامدا خوازیارە شتێكی ئەنجام دابێت:
ئەی مرۆڤی ئەم سەردەمە
بەگەكانی سەدەی ناوەند
دەتانەوێ فێرم بكەن
وەك خانمی دیوەخانەكان
بەپاییز وبەزستانان
لەژوورەوە خۆم بەند بكەم
تاكو وبرسی وبێ نەواكان 
نەبینم كە؟
لەكوێ دەنوون وچی دەخۆن؟
_ _ _ _    _ _ _ _
دەبا منیش پێتان بڵێم
كەلەڕوانینی چاوی من و
چاوی ئێوە
وەكو دوو هێڵی تەریب وان
هەستی من و،هەستی ئێوە
وەكو وێنەی،شەو ڕۆژ وان
قەت تێكەڵی یەكتر نابن (كەژاڵ،دیوان:481-483 )
لەدەقێكی تریدا بەنێوی"لەزەردەپەڕی بەیانیەوە لەڕەنگی پایز دەڕوانم" كەژاڵ ئیبراهیم دەڵێت:
شەو دۆزەخە
مەرگیش وەك ئەو
ئەو كاتانەی مەرگ و
دۆزەخ بەیەك دەگەن
من بیر لەچاوەكانی تۆ دەكەمەوە (كەژاڵ.دیوان:541 )
لێرەدا شاعیر،وەك خودێكی ئامادە وبزێو وپشت بەست بەهێزی هەستە ڕاستەقینەكەی،خاوەن توانا ودەسەڵاتێكی ویژدانییە،چونكە لەگەڵ بەربەستەكاندا، بەنموونەی مەرگ ودۆزەخ كەنیشانەی جەنجاڵییەكانی ژیان وژیانیش لەبەرامبەردا ماناكانی خۆی لەدەست داوە، هەڵگری وورەیەكی بەرزی بەرگرییە ولەمافە سۆزداری وویژدانییەكانی خۆ خۆش نابێت.گەر خودەكە ئامادەباشی نەبێت لەبەرامبەر بابەتەكانی ،ئەوا ناتوانێت بەو شێوازە بەرگری لەمافەكانی خۆ بكات. ئەمەش،بەدیوێكی تردا بریتیە لەبەرپرسیارێتی خود بەرامبەر مەسەلەكانی بەتایبەتی ئەو مەسەلانەی كەخۆی باوەڕی پێیەتی وبۆتە ستراتیژییەتی بیركردنەوە ونامەكانی. ئەوەتا بەئاشكرا پەردە لەسەر ڕاستییە سۆزدارییەكەی خۆی هەڵدەداتەوە بەوەی سەرچاوەی بیركردنەوەكانی بریتیە لەهێزی عیشق وخوشەویستی،جۆرەكەی كوشندەیە وتەنها خودی خۆی وهاوشێوەكانی نەبێت ئەوا كەس بەرگەی ناگرێت.هۆكارەكەشی بۆ بەریەككەوتنەكان دەگەڕێنێتەوە بەتایبەتی ئەوانەی مانای خۆشەویستی نازانن،یان ڕێزی لێناگرن.ئەم بەریەككەوتنە بەڕواڵەت زەرەرێكی گەورەی واقیعی لەشاعیر داوە ،لەهەمان كاتیشدا هێزی شیعرییەتی دروست كردووە وەك ئەوەی گەر ئەو بەریەككەوتانە نەبێت ئەوا شیعریش لەدایك نابێت.شیعریش بۆ كەژاڵ ژەمە خواردەمەنی سەركییە وبەبێ ئەو ناژی:
ئەوەی كزەو شنەی شەماڵی نەبینیبێ
نازانێ سەرچاوەی عیشق
لەكوێوە سەردەردێنێ
چەند  دەمەوێت پەنجەرەی دڵ بكەمەوە
لەگەڵ عەشق ئاشت ببمەوە
دەیان شوفار دەبنە ڕێگر
تاكوو پەردەی دڵم لەناوبەرن( كەژاڵ،دیوان:541) .
دەشێت سەرجەم پرنسپە ئاماژەپێكراوەكانی سەروە لەم هاوكێشەیەدا كۆ بكەینەوە:
بەریەككەوتنەكان= هێزێكی نەرم ولەسەرخۆ+ هێزێكی قورسی كاریگەر.
مەبەست لەهێزە نەرمەكە كۆكردنەوەی هەردوو جەمسەری هێزە لەهێزێكدا.واتە هێزی پێش بەریەككەوتن یەكسان دەبێت بەهێزی دوای بەریەككەوتن.بەمەش هێزە گشتگیرییەكە جێگیرە وناگۆڕێت.كەژاڵ ئیبراهیم خدر،لەكاتێكدا بازنەیەك یان چەقێك لەمەبەستێتی دروست دەكات،ئەوا پیَِشتر بڕیاری داوە كەكەسێكی نەگۆڕ بێت لەهەڵسوكەوت وبڕیاردان.دوای بەریەككەوتە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسایكۆڵۆژییەكانیش،خاوەنی هەمان هێزی پێداگرییە.لێرەدا هێزی مەبەستێتی وهەڵوێستەییەكەی نەگۆڕە. لەدەقەكانی سەرەوەدا ئەم پێداگری وجێگیرییە بەتەواوی دەبینرێت.لەدەقی "ژیانێك پڕ لەچرای خامۆشی"دا ڕاشكاوانە دەڵێت:
ئەی ڕۆحی ئاسمانی من
تۆ بەو سیما نەمیەی خۆتەوە
وەرە بالەژیان نەوەستین
باوەشی كەرمم پیاكە
منیش بەپیاسەی شنەی با 
فێنك دێم و
قژی جوانت شانە دەكەم
ئاڵ ئاڵ وەرەوە با بەردەوام بین (كەژاڵ،دیوان:224 )
مەبەستیش لەهێزێكی قورسی كاریگەر  خاوبوونەوەی هێزە دوای بەریەككەوتن.واتە هێزی دوای بەریەككەوتن كەمترە لەهێزی پیش بەریەككەوتن.لەدەقەكانی كەژاڵ ئیبراهیم خدر دا دۆخە سایكۆڵۆژییەكەی شاعیر،بەهۆی بەدەستهێنانی مەبەستێتی،بەرەو داكشان دێت،چونكە شاعیر،یان باشتر وایە بڵێین خودی بكەر،ئەوەی ویستوێتی بەدەستی هێناوە وئێستا،دوای بەریەككەوتن،شتێك نەماوە لێی بترسێت،بەڵكو ئەوی بەرامبەری بەلای خۆیدا ڕاكێشاوە ومسۆگەری كردووە.ئەمە لەكاتێكدا ولای زۆرینەی شاعیران كارەكە پێچەوانەیەوە وهەتا خودی بكەر لەگەڵ بابەتەكاندا بەریەككەوتنیان هەبێت ئەوا گرژییەكان زیاتر دەبن ودۆخە سایكۆڵۆژییەكی خودی بكەر لەهەڵكشاندا دەبێت.بەمەش نەخشەو پلانی هەردوو جۆر لەشاعیران گۆڕانكاریان بەسەردا دێت بەڵام لەكەژاڵ دا بەرەو خاوبوونەوەی هێز ولەوانی تر بەرەو زیادبوون وهەڵكشانی هێز.لێرەدا جیاوازییەكە لەوەدایە،كەژاڵ ئیبراهیم خدر گەیشتۆتە كۆتا باوەڕ (یەقین) كەلەلایەكەوە هیچ هێزێك نیە دەستكاری لەمەبەستێتی ناوەڕۆكە دەقییەكانی بكات،بەتایبەتی لەگەڵ (ئەو)ی بەرامبەر،لەلایەكی تریشەوە (ئەو)ی خستۆتە داوی مەبەستێتی ماناكانەوە ودەرچوونی نیە.هەر لەبەر ئەمەشە،هێزی دوای پێش بەریەككەوتن جیاوازە لەهێزی دوای بەریەككەوتن.لەدەقی"بڕیار" هەردوو جەمسەر بڕیاریان داوە پەیوەندییە مەبەستییەكە(خۆشەویستی)وەك بەرد وابێت وهیچ باران وتۆفانێك نەتوانێت جووڵەیان پێ بدات:
بڕیار وابوو ببین بەبەرد
كام بارانە،كام تۆفانە
زۆر بەخوڕە
ئێمە پێ نەتوێتەوە
- - - -   - ---
پێش ئەوەی ئەوەی باران ببارێ و
پێش هەڵكردنی ڕەشەبا
تۆ ڕۆیشتی ونەهاتیەوە
نەتدەزانی ئەوەی بچێ ماسی بگرێ
دەبێ قولەی پێشی تەڕبێ؟ (كەژاڵ،دیوان:101-102)
لەگەڵ ئەمەشدا،كەژاڵ هەندێك جاری كەم ،وەك زۆرینەی شاعیران،هێزی دوای بەریەككەوتنی كەمتر دەبێتەوە بەوپێیەی بەرامبەرەكەی وەك پێویست پارێزگاری لەمەبەستێتی ماناكانی ناكەن.خاوبوونەوە لەهێزەكەدا ڕوودەدات.بۆ نموونە لەدەقی "وشە هەڵوەریوەكانی عەشق"،دوای ئەوەی (ئەو)ی بەرامبەر نائامادەیە (من)ی شاعیر تۆڕەیە ونایەوێت بەردەوام بێت لەپڕۆسە سۆزدارییەكەدا.بەمەش هێزەكە لاواز دەبێت:
برَۆ ئیتر ناتبینمەوە
دەڕۆم ئیتر نامبینیەوە
كاتێك دڵشكا
عەشق شوێنی خۆی ناگرێتەوە(كەژاڵ،دیوان:122).
-ئەنجامی لێكۆڵینەوەكە:
لەم لێكۆڵینەوەیەدا چەند ئەنجامێك دروست دەبن،لەوانە:
- فەلسەفەی فینۆمینیۆڵۆژیا،بەتایبەتی ئەو پرنسپانەی كە (ئیدمۆند هۆسرڵ)دەستنیشانی كردوون وكاریشی لەسەر كردوون بانگەوازێكە بۆ دووركەوتنەوە لەڕەهەندە ئەزموونییە فیزیكییەكان،بەڵكو دەیەوێت كار لەسەر  دیاردە مرۆڤایەتییەكان بكات وپەیوەندی مرۆڤ بەبابەتەكانی دەوروبەر. ئینترۆپی گەرچی ڕژێمێكی فیزیكییە بەڵام لەگەڵ ئەوەشدا یاساكانی تەواو دەچنە نێو پرنسپەكانی (هۆسرڵ )ەوە،بەوەی هێزەكان ،هەندێك جار، بەریەككەوتن ودوای بەریەككەوتن یەكسان دەبن وهەندێك جاری تریش هێزی پێش بەریەككەوتن جیاوازە لەهێزی دوای بەریەككەوتن.بەمانایەكی تر،مرۆڤ بەشێوەیەكی گشتی ولەمامەڵەكانیدا لەگەڵ بابەتەكان هەندێك جار پارێزگاری لەهێزەكەی خۆی دەكات وهێزەكان بەجێگیری دەمێننەوە،ئەمەش هۆكاری خۆی هەیە.هەندێك جاری تریش وبەهۆكاری تر،هێزەكان گۆڕانكاریان بەسەردا دێت.
- گونجاندنێك ودراوسێیەتییەك هەیە، لەنێوان یاسا زانستییەكان بەنموونەی فیزیك لەگەڵ ڕەهەندە ئەدەبییەكاندا بەنموونەی پرنسپە فینۆمینۆڵۆژیاكەی (هۆسرڵ).ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كەدیوار وسنوور لەنێوان ئەو دووانەدا كۆتایان پێ دێت.واتە دەشێت سەرجەم یاسا زانستییەكانی ئەندازە وفیزیك وكیمیاگەری بێنە نێو دەقە ئەدەبییەكانەوە
- لەزۆربەی هەرەزۆری دەقەكانی كەژاڵ ئیبراهیم خدردا تێبینی ئەوە دەكرێت كەهێزی خودی یەكسانە بەهێزی ئەوی بەرامبەر ومەسەلەكان.یان هێزی پێش بەریەككەوتن ودوای بەریەككەوتن یەكسانە وبەجێگیری دەمێننەوە،ئەوەش بەهۆی پابەند بوونی هەردوو جەمسەر بەو پرۆتۆكۆڵەی كەپێشتر لەنێوان هەردوو جەمسەردا واژوو كراوە.لەگەڵ ئەمەشەدا بەبڕێكی زۆر كەمی دەق،هێزی پێش بەریەككەوتن جیاوازە لەهێزی دوای بەریەككەوتن،ئەویش بەوەی ڕێژەو وڕووبەر وقەوارەی هێزی پێش بەریەككەوتن زۆر بەهێزە ،پێچەوانەی هێزی دوای بەریەككەوتن.لێرەدا هێزەكان ناجێگیرن چونكە گۆڕانكاریان بەسەردا هاتووە
- فینۆمینیۆڵۆژیا ڕێبازێكی بەڵگەیی وئەزموونگەرایی نیە چونكە مەبەستی نیە لەڕێگەی شتە ووردەواڵییەكانەوە ڕاستییەكان دەربخات،بەڵكو چەمكی ڕاڤەكردن ناكاتە بنەمای دەرخستنەكان ،بەپێچەوانەوە ،هەوڵدەدات خودەكان ڕۆڵیان هەبێت لەدەرخستنی زانیارییەكان،ئەویش بەهۆی ئەو ڕووداو دیمەنانەی كەلەدەوری كۆبۆنەتەوە وڕۆژانە مامەڵەی ڕاستەوخۆی لەگەڵدا دەكات..
- بۆ هەر بیركردنەوەیەك پێویستە خود بگەڕێتەوە بۆ پێناسەی  دەوروبەر كەتێیدا دەژی،بەوپێیەی خودەكان ناتوانن دەستنیشانی شتەكان بكەن تا نەچنە نێو مانا قووڵەكانی ئەو شتانە ودەرخستنی ڕاستییەكانی.كەواتە زانیارییە ڕەهاكان دەرئەنجامی هەوڵی خودە لەنێو دیاردەكانی دەوروبەر.بەمەش تێگەیشتنی خود بۆ ماناكانی دەوروبەر جێگەی متمانەی تێكڕای خەڵكییە بەوپێیەی ئەو خودە خۆی بەشێكە لەدیاردەكان ومەسەلەكانی،یان هەرخۆی خوڵقێنەری دیاردەكانە.
- دەقەكانی كەژاڵ ئیبراهیم خدر،سەرجەمیان،دەچنە نێو ڕژێمەكەی ئینترۆپی وپرنسپەكانی هۆسرل ەوە،ئەویش بەوەی خۆی خاوەن هێزە وهێزە دەرەكییەكانیش سەرچاوە وبزوێنەری دەقەكانێتی.هەندێك جار بەریەككەوتنی پێچەوانەیی لەنێوان دوو هێزەدا ڕوو دەدەن وئەنجامەكەشی خوڵقاندنی مەبەستێتی  وگوتاری شیعرییەتە.هەندێك جاری تریش،بەریەككەوتنەكان بەبێ ئاگای خودی بكەری شاعیرە .لێرەدا قەبارە وكێشی هێزەكە دابەش دەبێت وقورسایی گەورە بەر خود دەكەوێت،وەك ئەوەی بەریەككەوتنەكە لەڕێگەی دۆخێكی هەڕەمەكییەوە ڕوودەدات.گوژمەی هێزی دەرەكی لەدواوە خۆی دەكێشێت بەهێزی خودی شاعیر ولەئەنجامدا تووشی كێشەی سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی دەكات.لەگەڵ ئەمەشدا،خودی بكەری شاعیر بەرهەڵستی ئەم گوژمە بەهێز وتێكدەرە دەكات وخۆی نادات بەدەستەوە

- پەراوێز وسەرچاوەكان:
- كەژاڵ ئیبراهیم خدر،دیوانی "ژنێك لەباخی گێلاس"،چاپخانەی قانع،ز2019
- ادموند هوسرل،تأملات ديكارتية،ترجمة تيسير شيخ الارض،دار بيروت للطباعة والنشر،1958.
-باديس ايدري،الترموديناميك والميكانيك الاحصائي،،معهد الفيزياء،جامعة باجي مختار،عنابة،الجزائر،ربيع 2015 – ترنس هوكز،البنيوية وعلم الاشارة،ترجمة مجيد الماشطة،مراجعة د.ناصر حلاوي،دار الشؤون الثقافية العامة- بغداد، 1986.
- سماح رافع محمد،الفينومينولوجيا عند هوسرل،دراسة نقدية في التحديد الفلسفي المعاصر،دار الشؤون الثقافية العامة(آفاق عربية)،ط 1 ،بغداد ،1991
- نيان نوشيروان فؤاد،الشحنة الديناميكية في الابداع الرومانسي بين شيللي وكوران ونازك الملائكة، دراسة مقارنة،سردم، 2006 . 
- Marcelo Alonso، Edward.J.Finn ،Fundamentals University Physics،V3،Addison Wesley Company، U.S.A، 1978.