هێغنز وبنچینەی شەپۆلەكان - دەقەكانی بەندی عەلی بەنموونە -

                             
 پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
پێشەكی:

بەشێوەیەكی گشتی,دەقە ئەدەبی وشیعرییەكان ڕۆڵی كارا وكاریگەر دەبینن لەئاڕاستەی بیركردنەوەكانی وەرگر وخوێنەر,بەڵكو ئەو دەقانە دەبنە سەرچاوەیەكی بەهێزی پرسیار وپرسیاكردنەكان ولەوێشەوە ڕووبەر وسنووری دەقەكان بەكراوەیی دەمێننەوە.ئەوانەشی بەشدار دەبن لەخوڵقاندنی پرسیارەكان مەرج نیە هەمیشەی كات لەدۆخێكی تەواوكاری وكارلێكیدا بن بەڵكو جەمسەرە دژایەتی ودایەڵۆگییەكانیش توانای بەشداریكردنیان هەیە بەوپێیەی ناوەڕۆك وگوتاری دەق دابەش دەبێت بەسەر ئایدیۆڵۆژیا جیاوازەكاندا.لەگەڵ ئەمەشدا,خوێنەر, لەڕوانگەی ڕووداوەكانەوە,دیدێكی گشتگیری وتایبەتی لادروست دەبێت,یان مەسەلەی ناوەڕۆكەكان جووڵەیەك بەخوێنەر دەدەن ولەزۆر دۆخیشدا بەرپرسیارێتی ئەو ڕووداوانە لەئەستۆ دەگرن بەتایبەتی ئەو ڕووداوانەی كەپەیوەندی بەتێكڕای خەڵكییەوە هەیە بەنموونەی خاك ونیشتمان وگەندەڵی ...هتد.لێرەدا,دیدی خوێنەر بەڕووداوە هەستپێكرا وناهەستپێكراوەكان جیاوازی دروست دەكات ئەویش بەپێی هێز وتوانا وڕۆِشنبیریەتی خوێنەر.واتە ڕووداوەكان هەندێك جار بەشێوەیەكی داینامێكی وئاسایی خۆیان بۆ وەرگر وخوێنەر نمایش دەكەن ولەئەنجامدا بەرلێكەوتەی لێدەكەوێتەوە.هەندێك جاری تریش ڕەنگدانەوەی ڕووداوەكان بەشێوازێكی ناڕاستەوخۆ ونائاسایی بەرجەستە دەبن وپرسیارە ئاڵۆزەكان زیاتر لەمەیاندا خۆیان دەبیننەوە ,بەمەش جیاوازی لەدید وبۆچووندا دروست دەبێت وەك ئەوەی بەردێك بكێشیت بەئاودا وهێزی بەردەكە چەندین شەپۆل لەخۆ بگرێت كەهەر شەپۆلە وخاوەن خەسڵەت وبیركردنەوەی خۆی,ئەمە لەكاتێكدا ئەو ئاوە بەرلەوەی بەردەكەی بەركەوێت لەدۆخێكی هێمن وجێگیردا بووە.

- كورتەیەك لەبنچینەی هێغنز:
بنچینەی هێغنز دەگەڕێتەوە بۆ گەورە زانای هۆڵەندی كریستیان هێغنز ( 1629- 1695),پسپۆڕ لەبواری فیزیك وماتماتیك وگەردوونناسی,كەیەكەم كەس بوو ڕاڤەی بۆ تیۆری شەپۆلەكان كرد بەتایبەتی تیشكییەكان, لەڕاڤەكەیدا جەختی زیاتری لەسەر بنەما بینینی وئەندازەییەكان دەكردەوە.گەر بەلای ئیسحاق نیوتن ( 1643 - 1727   )ەوە ڕووناكی بریتی بێت لەگەردیلە  ووردەكان,ئەوا لەلای هێغنز,لەساڵی (1678), بریتیە لەو شەپۆلانەی كەتوانای گۆڕانكاری ئاڕاستەكانی هەبێت.بەمەش هەر بەشێك لەبەشە دەستپێكەكانی شەپۆل دەبنە سەرچاوە وچەق بۆ شەپۆلە نوێییەكان,ڕەفتاری ئەو شەپۆلە نوێیانە دابەشبوونی شەپۆلەكانە بۆ چەندین شەپۆلی بچووك كەبەكاریگەری هێزی شەپۆلە سەرەكییەكە دروست دەبن.دواتر سەرجەم ئەو بەشانە,كەهێز دروست دەكەن,دەبنە كردارێكی یاریدەدەر وهەر بەشەو شەپۆلێكی سەربەخۆ بونیاد دەنێت (Huygens:9-41).واتە هەر جووڵەیەكی هێزی هۆكارە بۆ گۆڕینی شەپۆلەكان.ئەمەش بەو مانایە نایەت كەهێزی سەرەتا لەڕووی كێش وقەبارەوە جیاواز بێت لەوانی تر,بەڵكو هەر بەشە وخاوەن هێز وهێڵێكی تایبەت بەخۆی.لێرەدا مەسەلەی بەچەقبوون لەبازنەیەكی دیاریكراودا كۆتایی پێ دێت بەوپێیەی هەر شەپۆلە ودەسەڵاتێكی سەربەخۆ.ئەمە تەواو هاوشێوەی دەقە شیعرییەكانە ئەویش بەوەی هەر دەقە وجۆرێك لەدەربڕینە زمانی وفەرهەنگی ووێنەییە ڕەوانبێژییەكان گەرچی هەمووشیان لەبازنەیەكی بابەتی دیاریكراویشدا بسووڕێنەوە.بەمەش دەقەكان دەرئەنجامی كۆپیكردن نین,بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هێزی خاڵی دەستپێك یان چەق بزوێنەری سەرەكی  ئەم كردارەیە.هەر لەبەر ئەمەشە شەپۆلەكانی هێغنز تەنها خۆیان نەبەستۆتەوە بەشەپۆلە تیشكییەكان بەڵكو بۆ سەرجەم شەپۆلە كارەبایی ومۆگناتیسییەكانیش.بەئاڕاستەیەكی جیاوازتر,ڕاڤەی هێغنز بۆ شەپۆلەكان بریتیە لەوەی گەر ئەو شەپۆلانە بەرلێكەوتنیان لەگەڵ تەنە بەرامبەرەكانی تردا هەبێت ئەوا توانای بڵاوبوونەوەی هاوشێوەی دەبێت كەبەمە دەگوترێت " شەپۆلە نوێیەكان" (    H.Blok:35-50   ) ,بەنموونەی هەر دیمەن ودۆخ ومەسەلەیەك كەچەندین دەق دەخوڵقێنێت.لەبنچینەكەی هێغنز دا هاتووە گەر پەنجەرەیەك لەژوورێكدا بكەینەوە ئەوا ڕووناكی توانای بڕینی پەنجەرەكەی دەبێت ولەهەمان كاتدا تیشكی ڕووناكییەكە بڵاودەبێتەوە,چونكە هەر هێڵێكی تیشكی دەبێتە سەرچاوەیەكی لاوەكی بۆ چەقە سەرەكییەكە وبەخێراییەكی زۆر ڕووبەری ژوورەكە داگیر دەكات.
-كێشەی لێكۆڵینەوەكە:
گەرچی لێكۆڵینەوەی زۆری زانستی لەبواری زانستە فیزیكییەكاندا ولەسەر بنچینەی هێغنز وشەپۆلە تیشكییەكان ئەنجام دراون بەڵام هەتا ئێستا ئەو زانستە,بەپێی زانیارییەكانی ئێمە,نەهاتۆتە نێو جیهانی ئەدەب وشیعرەوە.لەم گۆشەیەوە, كەمی سەرچاوە ولێكۆڵینەوە كاریگەری خۆی لەسەر لێكۆڵینەوەكەمان دەبێت.لەلایەكی ترەوە ئەم لێكۆڵینەوەیە هەوڵێكە بۆ گرێدان ونزیكبوونەوەی تیۆر وچەمكە زانستی وئەدەبییەكان,كەدەرئەنجام چالاكییەكی هزری ومەعریفی دەبەخشێت بەخوێنەر.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت ,دەقی شیعری بەهۆكاری چۆنییەتی مانایی وفرە ڕەهەندییەوە توانای بەشداریكردنی زانستە جۆراوجۆرەكانی, وەك فیزیك وماتماتیك وئەندازە,هەیە .میشال دیكۆت لەكتێبە بەنرخەكەیدا "خوێندنەوەی دەق بەشێوازێكی میتۆدی" دەڵێت"خوێندنەوەكان نابێت چەقبەستوو بن بەڵكو هەوڵ وتێكۆشانی هەڵسەنگاندن وڕاڤەیان دەوێت,ئەمەش لەپێناو بەدەرخستنی گوتاری دەقەكان" ( عبدالرحیم كلمونی:12 )
-سنووری لێكۆڵینەوەكە:
ئەم لێكۆڵینەوەیە,وەك لەناونیشانە لاوەكییەكەدا هاتووە,كار لەسەر دەقەكانی( بەندی عەلی) دەكات بەوپێیەی دەقەكانی هەڵقوڵاوی مانا ئامادەییەكانە كەهێز وتوانایەك دەدات بەوەرگر وخوێنەر.ئەمەش جۆرێكە لەلكاندن وكارلێكی نێوان دەق وئیستاتیكای وەرگر لەپێناو پڕۆسەی گەیاندن ووەرگرتنی زانیارییەكان بەتایبەتی زانیارییە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكان. ئامانجی لێكۆڵینەوەكەش بریتیە لەگۆڕینی ئاڕاستەی بیركردنەوەی زۆرینەی خەڵكی بۆ ئەو جۆرە زانیاریانە.بەدیوێكی تردا نائامادەبوونی ڕۆشنبیری بۆ زۆرینە مۆتیڤ وهۆكارێكی هەرە گرنگی كۆسپە تێگەیشتنی وهەستكردنییەكانە,گەر كارەكەش بەم شێوەیە بەڕێوە بچێت ئەوا دەقەكان بەهای ڕاستەقینەی خۆیان لەدەست دەدەن.كەواتە كارنامەی هەرە سەرەكی شاعیر (بەندی عەلی) بریتیە لەدامەزراندنی بیرێكی مەعریفی بۆ كۆمەڵگا وئەو زۆرینەیە لەنێو زۆنگاوێكی ئاڵۆزی هەڵسوكەوت وڕەفتاردا.ئەم بیرۆكەیە دەرئەنجامی ڕۆڵی شیعر وئەدەبە لەسەرخستنی پڕۆسەی فێركاری وپەروەردەیی وخوڵقاندنی نەوەیەكی گۆشكراوی ڕۆشنبیر كەلەپاڵ هێزە دەقییەكاندا توانای گۆڕینی ئاڕاستەكانی هەبێت.بەندی عەلی لەڕێگەی ئەزموونە پێش وەخت وڕاستەوخۆكانی خۆیەوە توانیوێتی بەشدار بێت لەپڕۆسەی دامەزراندنە مەعریفییەكانی سەردەم.بابەتەكانیش تەواو كاریگەری وگوشاریان خستۆتە سەر دامەزراندنی بەرهەمەكانی وبەبەردەوامی لەچاودێرییەكی ووردی دۆخەكاندایە.لەسەر ئەم بنەمایانە,چەمكی شیعر لای بەندی عەلی ڕەهەندێكی پەروەردەیی وچاكسازی لەخۆ دەگرێت,هەر لەبەر ئەمەشە لەزۆربەی دەقەكانیدا جەخت لەسەر جیاوازییە چینایەتی ویەكسانی لەماف وئەرك وگەڕان بەدوای بەها زاڵە مرۆڤایەتییەكاندا دەكاتەوە.
بەندی عەلی كێیە؟
-لەسلێمانی ,ساڵی 1963 لەدایكبووە.دەرچووی كۆلێژی كشتوكاڵی زانكۆی سەلاحەدین,1986.ئێستا ئەندازیاری كشتوكاڵییە لەكۆلێژی زانستە ئەندازارییە كشتوكاڵییەكانی زانكۆی سلێمانی.
لەسەرەتای هەشتاكانی سەدەی ڕابردووەوە بەرهەمی بڵاوكراوەی لەگۆڤاری كاروان وبەیان دا هەیە.ئەندامی یەكێتی نووسەرانی كوردە وخاوەنی ئەم بەرهەمە شیعرییانەی خوارەوەیە:
- دونیای گوڵاڵە سوورە,سلێمانی,1994.
- عیشقی ئێمە,سوید,1997.
- عومری حەبیبەكەی من ,ئەڵمانیا, 2002.
- پەرداخی تەمەن ,سلێمانی, 2012 .
- پەرداخی تەمەن ,سلێمانی,2014.
- لێرە بارانیش بێزارە ,سلێمانی,2016 .
- كتێبێكی بێ ناونیشان وەك نیشتمان,سلێمانی,2019.
- ئەو ڕۆژانەی لەباڵی پەپوولە دەچن ,سلێمانی,2020.
-پلانی لێكۆڵینەوەكە:
سروشتی شەپۆل وتیشكەكانی هێغنز, كەسەرچاوە سەرەكییەكەی بریتییە لەوزە وهێز,پێكهاتووە لەمانەی لای خوارەوە:
یەكەم / شكاندنەكان.شكاندن دیاردەیەكی فیزیكییە بەمانای لادان لەڕێڕەوی خۆی دێت لەكاتێكدا هێزی شەپۆلەكان بەرلێكەوتنیان لەگەڵ تەنێك دەبێت.بەمەش سستمی جووڵەی شەپۆلەكان بەهۆی ئەم بەرلێكەوتنەوە تووشی گۆڕانكاری دەبن.ئەمە بەدیوێكی تردا خۆی لەبنچینەی جیاكردنەوەكاندا( التفریق ) دەبینێتەوە, شەپۆلەكان بەهۆی دیاردەیەكی سروشتییەوە جیاوازی  لەنێوانیادا دروست دەبێت,لێرەشەوە هەر شەپۆلە وڕێژەیەك لەتێكشاندن وڕەنگدانەوە كەجیاوازە لە شێوەی شەپۆلێكی تر,بۆ نموونە,ڕەهێڵەیەكی چڕ وبەهێز هۆكاری باران بارینە ودوای بارانەكەش بەهۆكاری دەركەوتن ولێدانی خۆر لەئاسماندا پەلكەزێڕینە بەدەردەكەوێت.پەلكەزێڕینەكەش پێكهاتووە لەچەندین ڕەنگ وهەر ڕەنگە وستوونێكی داگیر كردووە.گەر ئەم یاسایە بگوێزینەوە بۆ دەقێكی ئەدەبی یان شیعری ئەوا دەشێت بگوترێت كەدەقەكان بەهۆی هێزی گوشاری ڕووداوەكان وئەو هۆكارانەی كەڕووداوەكانیان خوڵقاندووە لەسستمی یاسایی خۆیان لادەدەن ومەبەستییەكی دیاریكراو بۆ خۆیان دروست دەكەن.واتە تا ڕێژەی چڕی ڕووداوەكان نائاسایی بێت,یان لەڕادەبەدەر,بەنموونەی نادادپەروەری سۆسیۆڵۆژی ودووركەوتنەوە لەبەها زاڵە جوان وپیرۆزەكان وبڵاوبونەوەی گەندەڵی,ئەوا كارخانەی تێكشان لەزیاد بووندایە بەهەمان كێش وقەبارەی ئەو نموونانە.لەلایەكی ترەوە ,ئەم جۆرە تێكشانە,یان مەبەستێتییە كەبۆتە چەقی تێكشاندەكە, هەمیشەیی نیە وبەندە بەمانەوە ودرێژەپێدانی تێكشاندنەكان.خوڵقاندنی وێنە مەبەستییەكان دەرئەنجامی تێكشان وڕەنگدانەوەكانە.بەئاڕاستەیەكی جیاوازتر,گەر شەپۆلەكە بریتی بێت لەنادادپەروەری (چەقی مەبەستێتی) ئەوا ئەم شەپۆلە بەدوای خۆیدا هەژاری ونەخوێندەواری وگەندەڵی وبێبەشبوون وتاوان ...هتدد, بەدوای خۆیدا ڕادەكێشێت.قورسایی ئەم ڕەهەندانە لەڕووی كێش وقەبارەوە یەكسانن چونكە شەپۆلەكە لەكاتێكدا بەر دژە تەنەكە دەكەوێت ئەوا شەپۆلە لاوەكییەكان لەهەموو ڕوویەكەوە هاوشێوەن,وەك ئەوەی كاریگەری هەژاری وبرسێتی هاوشێوەی تاوان بێت.هەر لەبەر ئەمەشە لەیاسای تێكشاندا هاتووە لێدانی شەپۆلەكان لەدژە تەنێك,لەڕووی هێزەوە, یەكسانە بەبەرلێكەوتەكان.ئەمەش ئەوەمان پێ دەڵێت, تا نادادپەروەری ببێتە دەسەڵات ئەوا لەبەرامبەردا یاسای بەها زاڵەكان لەدۆخی بەرگریدا دەبن وكارە نادادپەروەرییەكان كارەكانیان بەئاسانی تێ ناپەڕێت.ئەمەش لەكاتێكدا كەسە هەستیارەكانی زۆرینە بەنموونەی زۆرینەی شاعیران ونووسەران توانای بەرگرییان لەمەسەلەكان هەیە .بەندی عەلی دەڵێت:
لەوەتەی هەین..
لەئاوێنەی تراویلكەیا,
خۆمان لێ دەبێتە هەڵۆ,ئێمەی كێشكە..
خۆمان لێ دەبێتە شێخ و
عاریف وحەكیمی لوقمان
ئێمەی هێشتا لەنێو بێشكە..
چاومان لەنێو خەونا ڕوا
چەقۆی تیژی سەبریش سوا
لەداخی بێ دەنگی ئێمە,
بەردیش سوا ..
تازە بەتازە پێم دەڵێن
ڕەنجی دزراوی ئێمە كوا,
ئەوانەی تەوژی سەدای
پرخەیان دەگاتە لای خوا ( بەندی عەلی,كتێبێكی بێ ناونیشان وەك نیشتمان: 222 )
سەرچاوەی شەپۆلەكە لەهەڵخەڵەتاندنەوە دەستی پێ كردووە (تراویلكە - سەراب),ئەویش بەوەی هەڵۆ نیە وخۆی بەهەڵو هەژمار دەكات,شێخ وعاریف وحەكیم نیە وڕۆڵی لوقمان دەبینێت,گەندەڵە وخۆی بەخاوەن یاسا نیشان دەدات.لەبەرامبەر ئەم دیمەنەدا بێبەشبوانیش كەمافیان لەڕێگەی ئەم شەپۆلەوە خوراوە بێ هەست ولەخەوێكی بێ ئاگایی هەمیشەیدا گوزەر دەكەن,ئەمەش هۆكاری بەردەوامی شەپۆلەكەیە بەدرێژایی زەمەن.لێرەدا تراویلكەكان بەنەمان كۆتایان پێ دێت هاوشێوەی ئەوەی كەسە تینوەكانی بیابان بەهۆی هەڵخەڵەتاندنی چاوەوە بەدوای ئاودا دەگەڕێن وهەتا شەپۆل وباراستایی تراویلكەكەكان لەزیادبووندا بێت هێندەی ئەوەش وزیاتریش مەترسی لەسەر كەسە تینووەكان دروست دەبێت تاڕادەی مردن لەتینوێتیدا.بەندی عەلی خەمخۆری نیشتمان ودادپەروەری,یەكێكە لەوانەی هەڵخەڵەتێنراوە بەوەی لەڕۆڵەكاندا ڕۆڵی پاڵەوانی پێ بەخشراوە بەڵام لەڕاستیدا ئەو ڕۆڵە جۆرێك بووە لەنمایش,هاوشێوەی ڕۆڵی كارێكتەری چیرۆك وڕۆمانەكان.بەدیوێكی تردا,گەر جۆری شەپۆلەكە ,لەسەرەتاوە,جێگەی مەترسی بێت ئەوا بەردەوامی ئەو شەپۆلە ئاماژەیە بەقورساییەكەی ولەئەنجامدا كارەساتی گەورەی لێدەكەوێتەوە هاوشێوەی (تسۆنامی).لەم گۆشەیەوە,بەندی عەلی وەك ڕزگاربوویەك لەو شەپۆلە دەكەوێتە گێڕانەوەی چیرۆكی خۆی لەنێو ئەو شەپۆلە كوشندەیەدا,زۆر بەكورتی پێمان دەڵێت خۆتان مەدەن لەقەدەری ئەو شەپۆلە,چونكە كوشندەیە.واتە باوەڕتان بەوانە نەبێت كەبانگەواز بۆ دادپەروەری دەكەن,ئەمە تەنها لەجۆری ئەو تراویلكەیە كەمنی بەكوشتدا.
لەهەمان دیواندا,دەقێكی تر بەدی دەكرێت كەتەواو پشتگیری لەبۆچوونەكەی پێشوو دەكات بەوەی مەسەلەكان بەتایبەتی خاك ونیشتمان بەرەو ئاسۆیەكی نادیار بەڕێ دەكەوێت ,ئەنجامەكەی هەمان ئەنجامی تراویلكەی دەقەكەی سەرەوەیە.ئەمەش لەلایەكی ترەوە كارلێكێكی ناوەكی دروست كردووە هاوشێوەی ئەو ەی جیرار جینێت ئاماژەی پێداوە لەكاتێكدا دەڵێت"هەر دەقێك دەرئەنجامی چەند پەیوەندییەكی ئاشكرا وشاراوەیە لەگەڵ دەقەكانی تردا" ( عبدالحق بلعباد : 50-51).شاعیر دەڵێت:
مەهێڵن خەونەكان بفڕن..
لەئاسمانی ئەم دەهرەیا
هەورەكان ئاوسن بەمین
ئەگەری لەبارچوونی ژیان
فرە مەزنەو.. دەستی بگرن..
دەبێ خەیاڵ فێری دارە دارە بكرێ
ئەگەر نا وەك مناڵێكی
گیرۆدە بەدەردی ئێسكە
نەرمە,ڕەنگە هەر پێ نەگرێ..!
چ بێ ئینسافە ئەم قەهرە..
چ بێباكانە پەروانەی ئومێد بەرەو 
تراویلكەی گڕێكی بێ
شوێن پێ دەبرێ (بەندی عەلی,كتێبێكی بێ ناونیشان وەك نیشتمان:125 ).
ئەم جارەیان,شەپۆلی سەرەتا,بەهۆی هێزە لەڕادەلەبەرەكەی,چەندین تەوژمی ترسناك دەخوڵقێنێت,بەوەی دەسەڵات سەرجەم دەرگاكانی ژیانیان لەسەر زۆرینە داخستووە,تەنها شت كەئەو زۆرینەیە پەنای بۆ ببات خەیاڵەكانە,نەك خەیاڵی شاعیرانە كەزیاتر پشت بەلێكچوون وخوازە ودركەكان دەبەستێت,بەڵكو ئەو خەیاڵەی كەهەستێكی بەربەرەكانی لەگەڵ واقیعدا دروست دەكات,لەمەش زیاتر دەبێتە جێگرەوەی واقیع بەتایبەتی لەوكاتانەی كەسەكان وزۆرینە,بەهۆی گەندەڵییەكانەوە,بەرەو نامۆبوون دەڕۆن.گریمانەی پێش وەختەكان,كەپشتی بەئەزموونەكان بەستووە,ئەوە بەشاعیر دەڵێن گەر خەیاڵیش كۆتایی پێهات ئەوا ئەوە ئاماژەیەكی ڕاستەوخۆی كۆتایی ژیانە.خۆ گەر ئازاریش درابوو ئەوا دەكرێت بۆ جارێكی تر وبەشێوازێكی جیاوازتر كاری لەسەر بكرێت هاوشێوەی ئەو منداڵەی كەدارە دارەی پێ دەكرێت.ئەمە خۆی لەخۆیدا جۆرێكیشە لەبوژانەوە ولەدایكبوونی خەیاڵ.خۆ ئەگەر,لەلایەن زۆرینەوە, پارێزگاری لەخەیاڵەكان نەكرا ئەوا,بێگومان,گەشتەكە پێدەنێتە كردارە هەڵخەڵەتاندنەكانی تراویلكە (سەراب),كەئەمەش جۆرێكە لە میكیاڤیلێتی .بەمەش شەپۆلەكە,هاوشێوەی تسۆنامییەكی تر,سەرجەم بەها زاڵە جوانەكان (خۆشەویستی,خاك,نیشتمان,دادپەروەری,یەكسانی,برایەتی...هتد)لەناو دەبات.لەبەرامبەردا هێزی بەرگری خەیاڵەكانە وەك ئەوەی بڵێین "نوقم بوو لەئاودا خۆی هەڵدەواسێت بەهەموو گژو گیایەكدا".لێرەدا ژیانەوەی خەیاڵەكان فرسەت لەخاوبوونەوەی شەپۆلەكان دەهێنێت ,لەم نێوەندەدا زۆرینەش لەدۆخی خۆئامادەباشیدایە تاپارێزگاری لەهێزی ئەو خەیاڵە بكات,ئەم جارەیان جۆری خەیاڵەكە داهێنەرانەیە وئەگەری زۆری هەیە زاڵ بێت بەسەر هێزی شەپۆلە ترسناكەكاندا.لەسیاقە مێژووییەكاندا چەندین نموونە بەردەستە بەنموونەی كاوە وشۆڕشی فەڕەنسی وبەهاری عەرەبی.
دوهەم / ڕەنگدانەوەكان.گەر بەپێی زانستی فیزیك پێناسەی ڕەنگدانەوە بكەین ئەوا بریتیە لەكەوتنە خوارەوەی ئەو شەپۆلانەی كەلەسەرچاوەوە دەستی پێكردووە ودواتر بەر تەنێك دەكەوێت,تەنەكەش كەوتۆتە نێوان دوو نێوەندی جیاوازەوە.لەكاتێكیشدا شەپۆلەكان بەرلێكەوتنیان دەبێت لەگەڵ تەنەكاندا ئەوا بۆ جارێكی تر ئەو شەپۆلانە دەگەڕێنەوە شوێنی پێشووتری خۆیان.ئەمە لەتیۆرەكەی (كارنو) داجێگەی بۆتەوە لەكاتێكدا هێزێك بەمەبەستی تێكشاندن خۆی دەكێشێت بەتەنێكدا ودواتر ئەو تەنە بەرگری لەخۆی دەكات گەر لەڕووی كێش وقەبارەوە هاوشێوەی قورسایی ئەو هێزە بێت,بەپَچەوانەوە گەر جیاوازی هەبوو ئەوا یەكێكیان بەرەو تێكشاندن دەچێت. ( نیان :  172-173) بەتێگەیشتنێكی ماتماتیكیش ئەم كردارە هاوشێوەی ڕەنگانەوەی وێنەیەكە لەئاوێنەدا بەوەی هەردوو وێنەكە, لەهەموو ڕوویەكەوەتەواو لەیەك دەچن یان لەڕووی كێش وهێز وقەبارەوە یەكسانن بەیەك كەبەمە دەگوترێت "تەوەری ڕەنگدانەوە". وەك ئەوەی نووسینی ووشەی (إسعاف) لەسەر ئۆتۆمبێلی فریاكەوتن بەپێچەوانەوە بنووسرێت ئەمەش لەپێناو بینین وناساندنەوە ئەم وشەیە لەئاوێنەی ئۆتۆمبێلەكانی پێش خۆی.لێرەدا,وشەكە بەهەڵگەڕاوەیش هەمان مانای وشە سەرەكییەكە دەبینێت.لەڕوانگەی ڕەخنەییەوە ئەم وێنە وهاوسەنگییە لەمانادا بەوە  دێت ,گەر (ئەو)ی بەرامبەر گوشار بخاتە سەر (ئەم)ی شاعیر,بەنموونە,ئینجا گوشارەكە سۆزداری بێت یان سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسی,ئەوا نامەی (ئەم) پێویستە,لەلایەكەوە بەشێوازێكی ڕاستەوخۆ وئاشكرا ڕووبەڕوی (ئەو ) بێتەوە ولەلایەكی تریشەوە (ئەم ) پێویستە لەهەوڵی كۆكردنەوەی زانیاری وخۆئامادەباشیدا بێت تا بتوانێت هاوكێشەیەك لەگەڵ(ئەو)دا دروست بكات ودووركەوێتەوە لەدۆڕاندنە گەورەكە .بەتێگەیشتنێكی ئەدەبی,ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كەدەقی شیعری بونیادێكی ووشك وڕەق نیە ,بەڵكو بەبەردەوامی توانای گۆڕانكاری هەیە. ئەمە لەجەمسەرێكی ترەوە,جۆرێكە لەهێزی مۆگناتیسی (ئەو) كەتوانای ڕاكێشانی (ئەم)ی هەبێت بۆلای خۆی.واتە (ئەو)ی بەرامبەر ڕۆڵی شەپۆلەكە دەبینێت كەخۆی كێشاوە بە (ئەم)ی شاعیردا ودواتر شەپۆلەكە دەگەڕێتەوە شوێنی خۆی و(ئەم)ی شاعیر بەلای خۆیدا ڕادەكێشت,مەبەستیش لەڕاكێشان دەرخستنی هێزی هەردوو جەمسەرە وەك كارێكی ململانێ .ئەو لەزۆربەی دۆخەكاندا كەسێتییەكی بەكێشەیە و(ئەم )ی شاعیریش وەك تەنێك بەرگری لەكەسێتی خۆی ودەرەوەی خۆی دەكات بەتایبەتی ئەو زۆرینەیەی كەلەڕێگەی (ئەو )ی بەكێشەوە گرفتی زۆری بۆ دروست كراوە.بەندی عەلی لەدەقی "دوا شەوی ساڵ" دا كەوتۆتە نێو ئەم شەپۆلی ڕەنگدانەوەیە,بەڵكو لەزۆربەی دەقەكانیدا ئەم دیاردە ودۆخە دووبارە بۆتەوە,بەوپێیەی (ئەو) هەمیشە لەدۆخی گوشار وخوڵقاندنی كێشەیەدا,لەبەرامبەریشدا خودی بكەری شاعیر (ئەم) لەدۆخی بەرگریدایە.ئەوەتا دەڵێت:
ئەگەر من وئەو سەیری خۆمان 
كەین لەبەر ئاوێنەی چاوی قەدەردا
مەعلومە كێمان شەنی عومر ئەكاو
كێمان خەرمانی گشت بەهەدەردا ( بەندی عەلی,پەرداخی تەمەن:37 ).
ئاوێنەی واقیع,بەهەڵگەڕاوەیش بێت,مۆتیڤێكی كاریگەرە بۆ دەرخستنی زانیارییەكان بەتایبەتی لەنێوان شەپۆلی سەرەكی وسەرچاوەیی لەگەڵ بەرلێكەوتەكاندا.هێزی هەردوو جەمسەر یەكسانە,تا گوشاری شەپۆلی سەرچاوەیی بەهێز بێت ئەوا (ئەم )ی شاعیر یش ,لەڕێگەی ئامرازە یارمەتیدەرەكانییەوە,بەنموونەی هەستی نەتەوایەتی ونیشتمانی وجیهانی یۆتۆبیایی ونموونەیی...هتد,لەهەوڵی بەرگریدا دەبێت وخۆی نادات بەدەستەوە,ئەم جەنگەش جەنگێكی ئەزەلییە ولەجۆری گلگامێش وهابیل وقابیلە وبۆ هەمیشەش بەرداوامیان دەبێت.بەمەش ,وەك شاعیر خۆی لەدوا كۆپلەی دەقەكەیدا دەڵێت,وێڕای خەم وژان وبێباكی زەمەن بەڵام لەپشت ئەمانەوە هیواكان ڕاوەستاون,نوێبوونەوەیەك دەكەن بەبەرگی (ئەم) دا,ئەمجارەیان هاوشێوەی تەموز وئەتیس وئەدۆنیس,خوداوەندەكانی بەپیت وبەرەكەت وژیانەوە:
وەك وێڕای خەم,وێڕای ژانی دڵ
ئەی دەهری بێباك, من هەر بەهیوام
ئەم دوا شەوەی ساڵ دەروازەیەك بێ
بۆ دەهرێكی نوێی خۆشنوود وئارام (بەندی عەلی,پەرداخی تەمەن:37) .
لەدەقێكی تریدا,بەنێوی"دیسان.. سلێمانی",هێز وتەوژمی شەپۆلی سەرچاوەیی هۆكاری تێكشانی شوناسی (ئەم) ی شاعیرە.مێژووی ئەم شەپول وتێكشاندنە,هاوشێوەی دەقەكەی پێشوو,هەر لەسەرەتاوە دەستی پێكردووە ولەهەر قۆناغ وزەمەنێكدا جۆرێك لەئازار ومەینەتی وژان.ئەمەش جۆرێكە لەقەدەر كەشەپۆلەكە دەبێت بەو شێوەیە ڕەفتار لەگەڵ دەرەوەی خۆیدا بكات.لەبەرامبەریشدا,هێزی عیشق (ئەم) ی شاعیر بۆ شوناسەكەی (سلێمانی),هەر جارە وبەشێوازێك شان دەداتە بەر ئەو هێزی شەپۆلە,گەرچی لەڕووی كێش وقەبارەی هێزەوە جیاوازی گەورە هەیە,بەڵام باوەڕبوون بەخۆ وپەیوەستبوون بەشوناس گێچی باڵانسەكە ڕێك دەخاتەوە وهێزەكان یەكسان دەبنەوە.ئەمە لەدەرەوەی ئاگایی شوناسە و(ئەم )ی شاعیر خۆڕسكانە شێت وعاشقێتی:
ئەوەندەی كێوێكی سەركەش
حەسرەتی ئەو لەدڵمایا
خەمی,پێدەشتێكە كاكی
ڕەگی ژانی,دوایی نایە
من دێوانەی عیشقی ئەوم و
ئەو شەمێكی بێئاگایە
دەڵێن ڕەنجێ ئەگەر وابێ 
بەلۆژیك,پوشی دەم بایە
دەڵێم ئەی حیكمەتی عیشقی
پەپولە وگڕ لەچی دایە
دەڵێن عەقڵت لەدەستداوە
دەڵێم وایە
عیشق كوا لۆژیكی تیایە؟ (بەندی عەلی,پەرداخی تەمەن:178 ) .
سێهەم / خێراییەكان.خێرایی دیاردەیەكی فیزیكی ومیكانیكییە,دەرئەنجامی جوڵەی تەنەكان دروست دەبێت وهەستەكانیش بەكرداری ڕاڤەكردن هەڵدەستن.واتە كارەكە لەڕێگەی نێوەندێكی كاریگەرەوە ئەنجام دەدرێت.پێوەری خێرایی شەپۆلە نوێیەكان پشت بەسەرچاوە لەرینەوەییەكان دەبەستێت.تا ڕێژەی هاوكێشەی خێراییەكان لەزیادبووندا بێت ئەوا بارستە وقەبارەی شەپۆلە نوێیەكەش بەهەمان قورسایی خۆی نیشان دەدات.بەمەش سەرچاوەی خێراییەكان  لەڕێگەی قورسایی شەپۆل ولەرینەوەكانەوە ئەنجام دەدرێت.ئەم یاسایە لە دەقە ئەدەبی وشیعرییەكاندا بریتیە لەدژایەتی دوو جەمسەر بەوپێیەی شتەكان لەخودی خۆیاندا نیە بەڵكو جیاوازییەكان خوڵقێنەری ئەم دیاردەیەیە ولەوێشەوە دژایەتییەكان بەفۆڕمێكی نوێەوە سەرهەڵدەدەن.شاعیرە هاوچەرخ ونوێیەكان هەمیشە خۆیان لەنێو دژایەتییەكاندا دەبیننەوە وەك باسكردن لەجوانی وناشیرینی وبوون ونەبوون ...هتد.ئەمەش تەنها لەپێناو سەرنجڕاكێشانی خوێنەر نیە بەڵكو هەردوو جەمسەر خوازیارن نوێنەرایەتی هێزی باڵا بكەن.هەر ئەمەش وایكردووە كەڕەخنەگرێكی جیهانی (جان كۆهین) بڵێت "دژایەتییەكان دەرئەنجامی دوو جۆر هەستی جیاواز دروست دەبن,یەكێكیان خۆی لەڕژێمێكی هەستیاری ئاشكرادا دەبینێتەوە وئەوی تریشیان لەناهەستیاری شاراوەدا" ( جان كوهین : 187 ).ئەمە بەومانایە دێت كەبابەتەكان,بەتایبەتی سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسییەكان, دیاردەیەكی واقیعی ئاشكرایە وخاوەن دەقیش بەشێوازێكی هونەری ناڕاستەوخۆ دەربڕینی بۆ دەكات.لێرەدا لەڕووی بارستایی وقەبارەوە ,هەردووكیان خاوەن هێزن,بەڵكو گەر بابەت بوونی نەبێت ئەوا دەقیش لەخۆڕا لەدایك نابێت.لەبەرامبەریشدا گەر خاوەن دەقیش بابەتەكان نەخاتە بواری كارنامەییەوە ئەوا ئەو بابەتانە كاریگەری لەسەر وەرگر وخوێنەر دروست ناكەن ولەهەمان كاتیشدا گرفتی بابەتەكانیش لەبۆشاییەكی كراوەدا دەمێننەوە.لەلایەكی ترەوە تا بابەتەكان ,بەهۆی زۆری كێشەكانەوە,لەجووڵەیەكی خێرادا بن ئەوا خاوەن دەقەكانیش وەك كارخانەیەكی تۆپخانە ڕووبەڕوی ئەو بابەت وسەرچاوەكانە دەبنەوە بەڵام بەپێچەوانەی تۆپخانەی هێزی شەپۆلە سەرەكییەكە.بەئاڕاستەیەكی جیاوازتر,كارەكە خۆی لەچەمكی كارامای خوێندنەوە فیكرییەكاندا دەبینێتەوە,ئەمەش بریتیە لە دەرخستنی زانیارییە شاراوەكانی عەقلی ناهەستی وەك ئەوەی نامەی نێنەر بۆ وەرگر بریتی بێت لەئاشنابوون لەو زانیاریانە كەپێشتر ڕوون وئاشكرا نەبوون,بەتایبەتی لای زۆرینە وتێكڕای خەڵكی وبەمەبەستی هوشیاركردنەوە وفراوانكردنی عەقڵی ئەو زۆرینە وتێكڕایە.واتە,دژایەتییە جووتییەكان لەنێوان دوو هێزدا فۆرمێكی نوێ لەخۆ دەگرن,هێزی یەكەم(سەرچاوەی شەپۆل) بەشێوازێكی زۆر خێرا لەهەوڵی فەوتان وكوشتنی هێزی دوهەمدایە( زۆرینە,بەخودی بكەری شاعیریشەوە).لەبەرامبەردا ئەم هێزە (دوهەم) شێوازی خۆپاراستن هەڵدەبژێرێت وكردارە ناڕاستەوخۆكان دەكاتە بەردی بناغەی كاركردنی,بەوپێیەی ڕێژە وقورسایی خێرایی شەپۆلەكان كاریگەرن و (ئەم )ی بەرامبەریش گەرچی وانیشانی دەدات كەهەڵگری خاوەن هێز بێت ودەتوانێت بەرگری ڕاستەوخۆ لەخۆی بكات بەڵام تەكنیكێكی جیاوازتر هەڵدەبژێرێت بۆ بەرگری,ئەمەش لەپێناو مانەوە ودرێژەپێدانی ململانێكان.شێوازی دەربڕینەكان بەشێك لەو تەكنیكە لەخۆ دەگرێت.جیاوازی گەورە لەنێوان كەسە سروشتی وشاعیرەكاندا دروست دەبێت بەوەی شاعیر لەڕێگەی شێوازە دەربڕینە ناڕاستەوخۆكانەوە توانای بەرگری مانەوەی هەیە,پێچەوانەی كەسە سروشتییەكان كەتوانای دەربڕین وڕاڤەیان سادەیە( چیرۆكی خەوە ترسناكەكەی پاشا وڕاڤەی كەسە جیاوازەكان بۆ ئەو خەوە نموونەیەكی نزیكە).بۆ نموونە,بەندی عەلی لەدەقی "نامۆیەكی هەزارەی دووەم" كەلەشەش دیمەن پێكهاتووە دەڵێت:
حاڵی نەبوون,بەخشینی خودایە بۆ بەرد
تەنیایی سەرمەدی,بو َ مانگ
_ _ _ _    _ _ _  _
نابینایی,قەدەرێكی میهرەبانە
بۆ ئەوانەی پەڕەی دڵیان
لەباڵەكانی پەپوولە ناسكترە
كەئەم دەهرە نیگارێكی لێوانلێو بێ
لەبێ ڕەنگی,لەدێوەزمە,لەقێزەوەن
لەم زەمینە ئاپۆڕایا
چ بارێكی قورس وپڕ خاری ئەی تەمەن
كەڕو ڵاڵی
خۆشبەختیە لەسەردەمی ژاوەژاوا ( بەندی عەلی,پەرداخی تەمەن:47 -49 )
گەر ناونیشانەكە بخەینە ژێر هاوێنەكانی سیمیۆڵۆژیاوە ئەوا دەشێت بگوترێت كەجیهان,نەك تەنها خاكی خودی شاعیر,بەگەندەڵی داپۆشراوە وشتەكان جێگۆركێیان پێكراوە وهیچ شتێك وەك خۆی كاری پێناكرێت.ئەمە بەلای كەسە هەستیارەكانەوە جۆرێكن لەبەنامۆكردنی زەمەن بەهەموو پێكهاتەكانییەوە.ڕەخنەگری جیهانی وڕوسی میخائیل باختین ( 1895 – 1975  )لەچەمكی دایەڵۆگدا تەواو ڕەهەندی تاكە دەنگی ڕەتدەكاتەوە,لەبری ئەمە جۆرایەتی هەڵدەبژێرێت ئەویش بەوەی پێویستە لەدەقە ڕۆمانەكاندا فرە ڕۆڵی هەبێت .ئەمەشی بەستۆتەوە بەململانێ ئایدیۆڵۆژیاكانەوە (میخائیل باختین: 11- 97 ).ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەژیان لەسەر  بنەمای یەك هێڵی نامێنێتەوە وهەڵكشان وداكشانی زۆری تێدەكەوێت وهەر زەمەنە وجۆرێك لەڕۆڵ  ونواندن.شتە نامۆكانیش,بەهۆی هێزی گەندەڵییەوە,دوای ئەم ناونیشانە هاتوون وشاعیر بەشە گرنگەكانی لەو شەش بەشەدا جێگە كردۆتەوە,ئەوانیش لەبری ئەوەی شاعیر بانگەواز بۆ ڕەهەندە ئاگاییەكان بكات ئەوا پەنا بۆ حاڵی نەبوون دەبات بەوپێیەی بەختیاری لەم حاڵی نەبوونەوە سەرچاوە دەگرێت.یان شاعیر لەبری ئەوی جەخت لەسەر بینین بۆ هەڵسەنگاندنی شتەكان بكات ئەوا نابینایی هەڵبژاردووە بەوپێیەی لەنابینایدا شتە ناشیرین وقێزەونەكان نابینرێن ,وەك ئەوەی بڵێت هەندێك جار ڕووناكی تیشكی خۆری تێژ چاوەكان ئەزیەت دەدەن نابینایی دیارییەكە خودا بەمرۆڤی دەبەخشێت.لەبری ئەوەی گرنگی بدات بەبیستن بەڵام لەپێناو نەبیستنی هەواڵە ناخۆشییە كاریگەرییەكانكەڕو ڵاڵی هەڵدەبژێرێت.بۆیە لەدوا دیمەندا شاعیر دەڵێت:
لەم هەزارەی دووهەمدا
زیندەگی هەر .. دڕك دەگرێ 
لەهەموو ئەمانەدا,هێزی گەندەڵی  (هێزی شەپۆل )بەخێراییەكی بێ ئەندازە خۆی دەكێشت بەبەها زاڵە جوانەكاندا وخودی بكەری شاعیریش,هێمنانە وبەشێوازێكی دەربڕینی شیعری ئاماژە بەسەرچاوە گەندەڵییەكان دەكاتبەوەی خوڵقێنەری گەندەڵییەكان هۆكاری سەرەكی تێكشان وبەنامۆكردنی مرۆڤایەتییە بەگشتی وجوگرافیای شاعیرە بەتایبەتی.لێرەدا گەرچی دەبربڕینی شاعیر وەك بێزاری ویاخیبوون دەردەكەوێت بەڵام لەهەمان كاتدا بەشێوازێكی ناڕاستەوخۆ نوقرچی گەورەی لەگەندەڵكاران گرتووە,بەوەی گەندەڵكاران ,بەهۆی هێزەكانیانەوە,هیچیان نەهێشتۆتەوە بۆ زۆرینەوە وتێكڕای خەڵكی جگە مەینەتی.ئەمەش جۆرێكە لەزیرەكی ئارتیفیشاڵی بەوەی خودی بكەر توانای ڕاڤەكردنی زانیارییە دەرەكییەكانی هەیە كەبەلای زۆرینە وتێكڕای خەڵكییەوە شاراوەن.ئەمەش لەپێناو ئاشنابوونی ئەو زۆرینە وتێكڕایە بەو زانیاریانە تا لەئایندەیەكی نزیكدا خۆیان بگونجێنن لەگەڵیدا  (  Matzel:325  ).ئەم كردارەش,هاوشێوەی پشكنەرە نهێنییەكان,ئەنجام دەدرێت بەبێ ئەوەی بەرامبەرەكان,ڕاستەوخۆ ,ئاگاداری ئەو پشكنانە بن. بەمەش كردارەكە توانای گەمەكردنی بەبەرامبەرەكان هەیە.گومان لەوەشدا نیە كەكرداری زیرەكی ئارتیفیشاڵی لەبەرژەوەندی زۆرینە وتێكڕای خەڵكی وكێشەكانیانە.
لەدەقێكی تریدا بەنێوی"بەختی شارێك" هەمان میكانیزمی كاركردنی پێشوو بەكاردەهێنێت.سەرەتا,هەر وەك لەناونیشانی دەقەكەدا بەدەردەكەوێت,شاعیر ئاماژە بەڕەهەندێكی گەشبینی دەدات ئەویش بەبەكارهێنانی وشەی "بەخت".واتە خوێنەر وا تێدەگات كەدەقەكە لەسەر بنەمای خۆشگوزەرانی دامەزراوە.دواتر,گریمانەكان پرسیارێك لای خوێنەر دروست دەكات بەوەی شارەكە كوێیە, چونكە ناوەكە (شار)گشتی ونەناسراوە (نكرە).بۆ وەڵامدانەوەی ئەم پرسیارە,شاعیر زۆر زیرەكانە مامەڵە لەگەڵ مەسەلەكە دەكات ودواتر بەشێوازێكی هونەری لەجۆری ڕەوانبێژی دەڵێت:
بەختی چاوڕەشیئەم شارە
قەترانی ئەشكی لێ ئەتكێ
ساڵ نیە گوڵدانی دڵی 
بەزیخی زوخاوێ نەشكێ
لێرەدا وەڵامەكە تەنها پەیوەندی بەجۆری بەختەكەوە هەیە بەوەی خۆی لەفۆرمێكی ناخۆشی وڕەشبینیدا دەبینێتەوە.بەكارهێنانی ووشەی قەتران وئەشك وزوخاو بەڵگەی ئەم فۆڕمەیە.لەگەڵ ئەمەشدا هێشتا شاعیر ناوی شارەكە ناهێنێت وبەشێوەی مەتەڵی هێشتویەتیەوە.دواتر بەشێوازی كارئاسانی دەیەوێت بەشێنەیی ولەسەرخۆ زانیاری بدات بەخوێنەر تابتوانن مەتەڵەكە هەڵبێنن,بۆیە دەڵێت:
باوەشی پڕ سۆزی واڵای 
خەم وناڵەی غەریبانە
كەچی هەر تیری ئەغیارە
سنگی ئەكات بەنیشانە
كانییەكی سازگاری ڕوونە
بۆ هەموو ڕێبوارێكی ڕێ
وەلێ هەر دەستی ڕێبوارە
بەردی بەدكاری تێ ئەگرێ
ئەوەندەی خۆر بەخشندەیە و
ئەوەندەی هەوریش خۆنەویست
بەڵام حەرفێكی ئینسافی 
لەلەبزی ئەشرافێ نەبیست
بەم شێوەیە شاعیر پێداگری دەكات لەهەڵڕشتنی ئەو زانیاریانەی كەپەیوەندی بەكەسێتی شارەكەیەوە هەیە تا دەگاتە دوا دێڕی دەقەكەو لەوێدا پەتی هەستە سایكۆڵۆژیاكەی دەپسێنێت ودەمامكەكە لەشار دەكاتەوە ومەتەڵیش هەڵدێت,ئەمە لەكاتێدا بەپێی گریمانەكان خوێنەریش ئەو هەستەی لادروست بووە بەوەی ئەم زانیاریانە پەیوەندی بەشاری سلێمانییەوە هەیە:
لەبەختی چاوڕەشت ئەفسوس
تەكێی عیشقی جاویدانی
ئەی دڵی بیماری هەموو ..
خەمزادەكان..سلێمانی ( بەندی عەلی,پەرداخی تەمەن:89 -91 ).
كەواتە هێزی سەرچاوەی شەپۆل هۆكاری ڕاستەقینەی تێكشانە وشاعیریش بەناخونەك زۆربەیانی باس كردووە .ئەمەش لەڕوانگەی بەرپرسیارێتی بەرامبەر بەكێشە ومەسەلەكان,یان لەپێناو دەرخستن وڕاستكردنەوەی هەڵەكان.بەئاڕاستەیەكی تر,هێزی خودی بكەری شاعیر لەهەوڵی ئەوەدایە كەبۆشایی نێوان دوو هێز پڕبكاتەوە,هێزی شەپۆلی سەرچاوە وهێزی دژە شەپۆل,چونكە لاسەنگییەك لەڕووی هێزەوە,لەنێوانیاندا دروست بووە وهێزی دوهەم, بەهۆی كەمتەرخەمی وگوێنەدان وناكۆكییە ناوەكییەكان,لەڕەهەندە دایەڵۆگە دژایەتییەكان لاواز بووە ,وەك پێویست توانای بەرگری نەماوە.لێرەدا,شاعیر,وەك نێوەندگرێك, گڕو تینێك دەبەخشێت بەم هێزە وڕۆڵی بوژانەوەی دڵ دەبینێت.
- ئەنجامەكان:
لەم لێكۆڵینەوەیەدا,گەیشتوین بەم ئەنجامانەی لای خوارەوە:
- چەمكی دژایەتی لەنێوان دوو هێز,لەڕووی زەمەنەوە,زۆر كۆنە بەندە بەكۆنی دامەزراندنی بوونەوە.لەم نێوەندەدا,هەندێك جار هێزەكان بەیەك ئاڕاستەی بارستایی وقەبارە كاردەكەن وهەر هێزە وخاوەن كەسێتی خۆی,بەڵام هاوشێوە,لەبنەڕەتدا.هەندێك جاری تریش هەردوو هێز یەكدەگرن,ئەمەش لەپێناو بڕینی مەوداكان وتێكشانی بەرامبەرەكان.واتە بەرلێكەوتنی دوو هێزی جیاواز ,هێزێكی نوێی سەربەخۆ دروست دەكات .
- كاتێك شەپۆلەكان بەرلێكەوتنیان دەبێت لەگەڵ تەنەكاندا ,ئەوا هێزی نێوەندگیری بەرەو خاوبوونەوەیان دەبات وبەمەش هێزەكان ,بۆ ماوەیەك,پاشەكشە دەكەن, بەڵام ئەمە بەمانای كۆتاییهێنانی ململانێی شەپۆلەكان نایەت بەڵكو خۆ ئامادەكردنەوە بۆ شەپۆل وتەوژمێكی نوێ.
- لەتەوژمی شەپۆلەكاندا,یان قورسایی مەسەلەكان,بەرامبەر(خودی بكەری شاعیر) شێوازێكی تەكنیكی بەكاردەهێنێت چونكە باش دەزانێت هێزی (ئەو) قورسترە لەهێزی (ئەم).بۆ ئەم مەبەستە پەنا بۆ ڕەهەندە ناڕاستەوخۆكان دەبات وژێر بەژێریش كاری خۆی دەكات.لەلایەكی ترەوە,خودی شاعیر,دەستنیشانی هۆكار وچارەسەرەكانیش دەكات .ئەمەش جۆرێكە لەزیرەكی ئارتیفیشاڵی كەخودی بكەری شاعیر بەشێوازێكی پشكنینی ولەجۆری نهێنی كاردەكات.لێرەشەوە     لەهەوڵی ئەوەدایە هێزە وونبووەكانی  (ئەم) بگەڕێنێتەوە دۆخە ئاساییەكەی خۆی ولەهەمان كاتیشدا ئاڵای ململانێ بۆ جارێكی تر بەرز بكاتەوە.بەدیوێكی تردا,یارییەكە پێدەنێتە قۆناغێكی كراوەیی وبازنەیی وبێ كۆتایی.
- گەرچی ئەم سێ جۆرەی شەپۆل لەنێو زۆرینەی دەقی شیعریدا جێگەی دەبێتەوە,بەڵام بەندی عەلی زیرەكانە مامەڵەی لەگەڵدا كردوون وبۆ هەر جۆرێك شێوازێكی دەربڕینی بەكار دەهێنێت.لەو كاتانەی كەخاوەن هێز پێچەوانەی بەرامبەر وبەهەمان ڕێژە وقەبارە وبارستایی ئەو كار دەكات.بەڵام كەهەست دەكات جیاوازییەك لەهێزدا هەیە وەك ئەوەی هێزی (ئەو) زیاتر بێت لەهێزی (ئەم) ئەوا شێوازێكی تەكنیكی وناڕاستەوخۆ بەكار دەهێنێت.بەمەش دەزانێت زەمەنەكان چۆن پۆڵین بكات وبۆ هەر زەمەنێك شێوازێك لەبەرگری.لەهێزی راٍستەوخۆدا دەڵێت:
داوای بێ دەنگیم لێدەكەی
لەمەملەكەتی زریانا ...!؟
داوای بێ دەنگیم لێدەكەی..
لەسەردەمی قەڵەمڕەویی
چەتە یەكچاوەكانی دەریا..!؟
نا ببوورە..ئەمن وانیم
كەڕەشەبای بێدادی هات
لەنەسلی پەڵاش وكا..نیم (بەندی عەلی,كتێبێكی بێ ناونیشان وەك نیشتمان:15 ).
لەهێزە جیاوازەكانیشدا دەڵێت:
هیچ قسەیەكم نییە كاتێ
باسی ئومێدم بۆ دەكەن..
ئاخر,لەم گوندەی ئێمەدا
كانیەكانی ژیانیان پڕ 
كردووە لەحەبی خەون و..
هیچ شتێكیش هێندەی ئومێد
هەرزان وبێ سانسۆر نییە.. ( بەندی عەلی,كتێبێكی بێ ناونیشان وەك نیشتمان:109 ).
- پەراوێز وسەرچاوەكان:
- بەندی عەلی,پەرداخی تەمەن,چاپخانەی تاران,سلێمانی,2017
- بەندی عەلی,كتێبێكی بێ ناونیشان وەك نیشتمان,چاپخانەی چوارچرا,2019 .
- جان كوهين,اللغة العليا,النظرية الشعرية,ترجمة أحمد درويش, المجلس الأعلى للثقافة ,المشروع القومي للترجمة,1995 .
- عبدالحق بلعباد,عتبات ج. جنيت(من النص الى المناص ),تقديم سعيد يقطين,دار الشعرية للعلوم الناشرون, ط 1 ,2008 .
- عبدالرحيم كلموني,مدخل الى القراءات المنهجية للنصوص,منشورات صدى التضامن , 2006 .
- ميخائيل باختين,شعرية دوستوفيسكي,ترجمة جميل نصيف التكريتي,دار توبقال للنشر,الدار البيضاء  ,المغرب,1986 .
- نيان نوشيروان فؤاد,الشحنة الديناميكية في الإبداع الرومانسي بين شيللي ,طوَران ونازك الملائكة –دراسة مقارنة,مطبعة سردم,السليمانية,2006 .


- Matzel ,L.D.,& Sauce, B. (2017) Individual differences : Case studies of rodent and primate intelligence .Journal of Experimental Psychology : Animal Learning and cognition , 43 (4) .
- ChristiaanHuygens , Treatise on light , Leyden ,1690 .
-H.Blok; H A Ferwerda ,Huygens principle 1690 – 1990 : theory and applications ,Amesterdam:North – Holland ,cop.1992, studies in mathematical physics, vol .3 -