نۆمادۆڵۆژیا دەقە شیعرییەكانی لەتیف هەڵمەت بەنموونە

  پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
پ.د.نیان نەوشیروان فوئاد مەستی

كورتەیەكی لێكۆڵینەوەكە:
ئەم لێكۆڵینەوەیە, كەهەڵگری ناونیشانی"نۆمادۆڵۆژیا –دەقە شیعرییەكانی لەتیف هەڵمەت بەنموونە",جەخت لەسەر بونیادە بیركردنەوە سروشتییەكانی شاعیر وكۆمەڵگەی كوردی دەكاتەوە كەچۆن تاكەكان,بەدەر لەبۆچوونە فیكری وفەلسەفی وئایدیۆڵۆژیاكان,كاری ڕۆژانەی خۆیان بەدەربڕینە هونەری وشیعرییەكان ئەنجام دەدەن وداوە ولەم ڕووەشەوە تا ڕادەیەكی گونجاو توانیویانە كارلێكێك لەگەڵ فینۆمینیای زەمەن وجێگەدا دروست بكەن .بەوپێیەی ئەم كۆمەڵگایە وەك هەر كۆمەڵگایەكی سەرەتایی تر لەگوندنشین وژیانی كۆچەری پێكهاتووە ئەوا لەهەمان كاتیشدا ئاڵوگۆڕە ناوەكییەكان كاریگەری تەواوی بەسەریەوە هەبووە وەك ئەوەی پەیوەندییەكی سۆسیۆڵۆژی توانیوێتی پردی جەمسەرەكان بەیەكەوە ببەستێتەوە وبەمەش كاروباری ڕۆژانەی بەشێوە سروشتییەكەی ئەنجام داوە.لەتیف هەڵمەت ,بەئاڕاستەیەك ئەندامێكی خاكی وپەیوەست بەژینگەی ڕەسەنی گوندنشینی گەرمیان وبەئاڕاستەیەكی تریش كۆچەرێكی بزێوی ناوچە جیاوازەكانی كوردستان,بەشێكی زۆری دەقەكانی دەرهاویشتەی ژیانە سروشتییەكەی كۆمەڵگاكەیەتی ولەم نێوەندەشەوە تێڕوانینی بۆ وێنە ودیمەن وبابەتەكان خۆڕسكانە لەدایك بوون ودەبن ولێرەشەوە سروشتی كۆمەڵگاكەی دەبێتە پرنسپێكی ووزەبەخش بۆ بیركردنەوە خۆڕسكییە ئەدەبی وشیعرییەكانی.
كێشەی لێكۆڵینەوەكە:
لەكاتێكدا بەشێك لەزانایان, بەنموونەی هەردوو زانای فەڕەنسی دێلیوزە ( 1925 - 1995  ) وگواتەر (1930 - 1992  ),باس لەنۆمادۆڵۆژیا دەكەن ئەوا دەیبەستنەوە بەچەمكی كۆچەرێتی وقەرەجێتییەوە.بەڵام كارنامەی ئەم لێكۆڵینەوەیە تا ڕادەیەكی زۆر دوور دەكەوێتەوە لەم تێگەیشتنە گشتگیرییە.لەئەدەبیاتی عەرەبی وكوردیشدا كار لەسەر ئەم زاراوایە نەكراوە.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەسەرچاوەیەكی پێویست لەبەردەستدا نەبێت.بێگومان ئەمە لەڕووی تیۆر وپراكتیكەوە كێشەیەك دروست دەكات.لەگەڵ ئەمەشدا یەكێك لەمەرجەكانی لێكۆڵینەوە دەستنیشانكردنی كێشەیەكە بەمەبەستی چارەسەركردنی.ئەدەبی كوردیش لەم ڕوەوە پێویستی بەتێگەیشتنە زاراوەییەكانە بەشێوە تیۆری وپراكتیكییەكەیەوە.نۆمادۆڵۆژیا لەلایەكەوە زاراوەیەكی نوێ ونامۆیە بۆ خوێنەرە گشتی وخوێنەری كوردی بەشێوە تایبەتییەكەی كەئەمە وای كردووە لێكۆڵینەوەكە زۆر پشت بەسەرچاوە زانستییەكان نەبەستێت وهەوڵی توێژەران لێرەدا جۆرێكە لەسەركەشییە كردارییەكان.لەلایەكی تریشەوە بەپێویستی دەزانین كەلەڕێگەی بەشێك لەزاراوە نوێ وگرنگەكان گرێكوێرەی بەشێك لەدەقەكانی پێ بكەینەوە یان بەئاڕاستەیەكی تر,گۆشەیەكی جیاواز لەداهێنانی نووسەران وشاعیران بدۆزینەوە.
پێناسەی زاراوەكە:
ئەم زاراوەیە لەڕووی كردارە كارنامەییەكانەوە ,كەلێكۆڵینەوەكە پشتی پێ بەستووە ,خۆی لەدوو جەمسەری تێگەیشتندا دەبینێتەوە:
یەكەمیان,تێگەیشتنە گشتگیرییەكەی كەهاوتای كۆچەرێتییە ئەویش بەوەی كەسەكان یان تاكەكان لەلایەكەوە لەجێگۆڕكێیەكی جێگەیی وزەمەنی بەردەوامیدا گوزەر دەكەن كەئەمە لەكلتووری كوردەواریدا پێی دەوترێت گەرمیان وكوێستان.لەلایەكی تریشەوە كاریگەر دەبن بەو ژینگانەی كەتێیدا دەژین.
دوهەمیان,تێگەیشتنە تایبەتییەكەی ئەوەیش بەكاریگەری زانستە سۆسیۆڵۆژییەكان لەكاتێكدا "ڵۆژیا"دەلكێت بە "نۆمادۆ "وە.لێرەدا ئەركەكە قورستر دەبێت وناوەڕۆكی زاراوەكە پێدەنێتە قۆناغی پرنسپی "ناچاریگەرایی"ییەوەوەك ئەوەی سەرچاوەی پرسیارە ئاڵۆزەكان دوور دەكەوێتەوە لەهێزی مرۆڤ ولەم ڕووەوە مرۆڤەكان بەجیاوازی زەمەن وجێگەكانیانەوە تواناكانیان لەدەست دەدەن ولەبری ئەمە ملكەچی ئەو وەڵامانە دەبنەوە كەبۆیان دانراوە.بۆ نموونە لەو پرسیارە ئەزەلییەوە دەست پێدەكەین كەدەڵێت ئایا مرۆڤەكان لەبنەڕەتدا لەچاكەوە لەدایك بوون یان پێچەوانەكەی؟ یان كێ بڕیار لەسەر ئەنجامی كردارە چاكی وخراپییەكانی مرۆڤ دەدات؟ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەژینگە سۆسیۆڵۆژییەكان دەبنە یاسا وڕێسا وكلتوور بۆ كەس وتاكەكان.هەر تاكە وبەپێی ژینگەكەی خۆی یاسای بۆ دانراوە كەلادانی كارێكی سەركەشییە.لێرەدا كرداری مرۆڤ وچۆنییەتی ژیانیان بەدەست خۆیان نابێت وبەڵكۆ بۆی بڕاوەتەوە ئەویش دەرئەنجامی گەلێك هۆكار بەتایبەتی هۆكارە سۆسیۆڵۆژییەكان كەدەسەڵاتیان بەسەریدا ناشكێت.هەر ئەمەش وادەكات كەنۆمادۆڵۆژیا بابەتێكی ئەدەبی یان شیعری نەبێت بەڵكو بابەتێكی بەرهەمهێنەرە كلتوورییەكانە ئەویش لەپێناو بەدەرخستنی كەسێتی كەس وتاك وكۆمەڵگە.بەمانایەكی جیاوازتر,نۆمادۆڵۆژیا بریتیە لەهێزی ڕاستییەكانی ژیان كەلەڕێگەی دیاردە ناچارییەكانی فینۆمینیاوە بەدەردەكەوێت.لێرەشەوە گریمانەكانی ئەو ڕاستیانەش بەشێوە سادە وسروشتییەكان سەرهەڵدەدەن ودووردەكەونەوە لەئاڵۆزییە فەلسەفی وفیكرییەكان.واتە هەڵسەنگاندن بۆ كەرەستەی سروشت هەر لەڕێگەی پێكهاتە سروشتییەكانەوە دروست دەبێت نەك كاریگەرییە فیكرییەكان كەزۆر جار ڕاستییەكان تێكدەشكێنێت.
ئامانجی لێكۆڵینەوەكە:
ئەم لێكۆڵینەوەیە,وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا, سەرەتایەكە وپێشتر كاری لەسەر نەكراوە,بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا هەوڵێكە بۆ بەدەستهێنانی ئەم ئامانجانەی لای خوارەوە:
- گەڕانەوە بۆ مەسەلە سروشتییەكان ودووركەووتنەوە لەئاڵۆزییەكانی فەلسەفە وفیكر وئایدیا.گەر سەیرێكی ئەدەبیاتی كڵاسیزمی كوردی بكەین ئەوا هەر زوو لەوە دەگەین كەشاعیرەكان بەپێی ئەو نۆرم وپێوەرە شیعرییانە كاریان كردووە كەعەرەب وفارسەكان نەخشەیان بۆ داناوە.لادان لەو نۆرمانە بەواتای نەفامی وتێنەگەیشتنی خاوەن دەقەكان دەهات.هەر لەبەر ئەمەشە لەلایەكەوە ووردەكارییەكی ئەندازەیی وڕەوانبێژی پێوە دیارە .لەلایەكی تریشەوە كارەكانیان هەڵگری پەیامێكی هونەر بۆ هونەرن بەوپێیەی تەنها خاوەن دەسەڵاتە شیعری وهونەری وڕۆشنبیرییەكان دەتوانن ڕاڤە بۆ ئەو دەقانە بكەن.
-بایەخدان بەبەها زاڵەكان(القیم المهیمنە ) بەنموونەی ڕەوشت ودڵسۆزی بۆ تاك ونیشتمان وخاك وچەمكە سۆزداری و سۆسیۆڵۆژییەكان.ئەمەش پێویستی بەیارمەتی هەستەكانە كەسنوورەكەی لەبەردەم تاكەكاندا هەمیشە كراوەیە وسنووردار نییە ئەویش بەهۆی ئایدیۆڵۆژیایەكی دیاریكراوەوە.
- بەدەرخستنی ئەنجامی ململانێی نێوان عەفەوییەت وئایدیۆڵۆژیا.
پلانی لێكۆلێنەوەكە:
بەوپێیەی لەتیف هەڵمەت شاعیرێكی نوێخواز وسەردەمیانەیە ئەوا زەمەنەكەی بەشێوەیەكی گشتی وتایبەتی بریتیە لەكێشە وگیروگرفت وململانێ وكارەسات وپشێویی كەسەرجەمیان دەرهاویشتەی فیكر وسیاسەت وئابوورین.كاریگەرییە ڕاستەوخۆ وناڕاستەوخۆكانی فیكر وئایدیا بەرۆكی تێكڕای نووسەران وشاعیرانی گرتبۆوە وتا ئەمڕۆكەش دەیگرێتەوە.هەڵوێستە فیكری وئایدیۆڵۆژییەكان بەئاشكرا بەدەردەكەون.نووسەران وشاعیرانیش بەشێوەیەكی گشتی دابەش بوون بەسەر دوو جەمسەری سەرەكیدا.یەكەمیان نەتەوایەتی وئەوی تریان سوشیالیستی یان كۆمێنستی.لەتیف هەڵمەت بەدەر نیە لەم دوو جەمسەرە.بەڵام بەپێی ئەزموون وتاقیكردنەوەكانی هەندێك جار دزە دەكات بۆ بابەتە سروشتییەكان ودوور دەكەوێتەوە لەئایدیۆڵۆژیا.دیارە ئەمەش كارێكی سروشتی وخۆڕسكییە بەوەی شاعیران وەك كردارێكی دەقئاوێزانی بەهۆی هەستە باڵاكانەوە دەچنە نێو میتا ماناكانەوە وئایدیا دەستكردەكان تێدەپەڕێنن وەك ئەوەی حەللاج وئیبن عەرەبی ئەنجامیاندا.لێرەشەوە ناوەڕۆكی بابەتەكان لەفیكر وسیاسەتەوە پێدەنێنە نێو ئەو بابەتانەی كەپەیوەندی ڕاستەوخۆیان بەسۆسیۆڵۆژیاوە هەیە.هەر لەبەر ئەمەشە نۆمادۆڵۆژیا زیاتر بابەتێكی سۆسیۆڵۆژییە نەك شتی تر.ڕۆمانسیزم گەرچی ڕێبازێكی فەلسەفی ولەهەلومەرجێكی خراپی سیاسی وئابووری وسۆسیۆڵۆژیدا سەری هەڵدا بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا وبەهۆی بابەتە سۆسشیۆڵۆژیاكانەوە هەماهەنگییەك لەگەڵ نۆمادۆڵۆژیا دروست دەكات بەوپێیەی چەمكە عەفەویی وخۆڕسكییەكان بابەتێكی هەرە سەرەكی ئەم ڕێبازەیە.لەم ڕووەوە پێشەنگی ڕۆمانسیزم ,ووردزورس سەبارەت بەمانیفێستۆی ڕێبازەكەیەوە  كەلەپێشەكی چامە لیریكییەكاندا هاتووە دەڵێت" شیعر هەلقوڵاوێكی سروشتییە بۆ هەستێكی قووڵ وبەهێز(Wordsworth,1800).
بابەتە سۆسیۆڵۆژییەكانیش بەشێوەیەكی گشتی خۆی لەم سێ بابەتەی لای خوارەوەدا دەبینێتەوە:
یەكەم/بابەتیئیكۆڵۆژیای سۆسیۆڵۆژیا.سەرەتا,ئیكۆڵۆژیا لەسەر دەستی زانای بایوڵۆژی ئەڵمانی ئیرنیست هیگل (1834 – 1919 ) دامەزرا كەبەلای ئەم زانایەوە بریتیە لەكارلێكە ژینگەییەكانی ئاژەڵ وڕووەك ومرۆڤ.دواتر ناوەڕۆكی پێناسەكە پێی نایە قۆناغێكی ترەوە كەپەیوەندی بەكارلێكە سۆسیۆڵۆژییەكانی مرۆڤەوە هەیە.لەم بارەیەوە زانای سۆسیۆڵۆژیای ئەمریكی جەیمس ئەلفرێد كوین (1881 – 1945 ) دەڵێت"پەیوەندییە جێگەیی وسایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژییەكان توانای گریدانی تاكەكانی هەیە...هەر تاكێكیش,لەڕێگەی ئەو پەیوەندیانەوە, دەتوانێت كاریگەر لەسەر تاكەكانی تر دروست بكات" (J.Quinn:Xii ).پەیوەندی وكاریگەرییەكان,بەلای ئەم زانایەوە,خۆی لەدوو ئاستی هەستیاری گرنگدا دەبینێتەوە:
أ – ئاستی پشتگیری.ئەم ئاستە خۆی لەپێشبڕكێ گشتگیرییەكاندا دەبینێتەوە وپڕۆسەكە دوور دەكەوێتە لەبەرژەوەندی تایبەتی خود بەنموونەی شاعیرەكان.لەتیف هەڵمەت لەم ئاستەدا زۆر دەوڵەمەندە وبەهەر شێوە وشێوازێك بێت پشتگیری لەناوەڕۆكە سۆسیۆڵۆژی دەقەكانیخۆی دەكات كەلەلایەكەوە ئەم دەقانە لەپێناو تێكڕادا لەدایك بوون ودەبن.لەلایەكی تریشەوە سەرچاوەكانی بریتین لەكردارە سروشتییەكان كەمێژووەكەی دەگڕێتەوە بۆ زەمەنی بیركردنەوەكانی مرۆڤ  وكردارەكە تەنها پەیوەست نیە بەزەمەنی خودی شاعیرەوە.بۆ نموونە لەدەقی " كەو  " دا شاعیر جەخت لەسەر چەمكێك دەكات كەزەمەنەكەی دەگڕێتەوە بۆ زەمەنی كۆیلایەتی لەكاتێكدا تاكە بەدیلگیراو وكۆیلەكان هەمیشە دەگەڕان بەدوای ئازادیدا گەرچی لەپشتییەوە بەرگێكی هەژاریش بوونی هەبووایە.لەدەقەكەدا,كەشێوازێكی نارأستەوخۆی گرتووە,كەوەكە دەگوێزرێتەوە بۆ مرۆڤ ومرۆڤەكەش خودی شاعیر یان ئەندامانی نیشتمانەكەیەتی كەبەهۆی ستەم وزوڵمی داگیركەرانەوە وەك كۆیلە سەیر كراوە ولەو نێوەندەشدا,وەك كردارێكی سروشتی, هەوڵی خۆی داوە بۆ ڕزگاری ودەستكەوتەكانیشی كەلەڕێگەی دوژمنەوە بۆ ئامادەكرابوو ڕەتكردۆتەوە:
شەوێ لەشەوان سوڵتان
بەچكە كەوێكی گرت لەكەژێكی دووری كوێستان
كچی سوڵتان تەواو هۆگری كەو بوو
كەو لەكۆشیا فێری خەو بوو
ساڵ هات وچوو
كەو گەورە بوو
كەو باڵی گرت
شەوێ پەنجەرەكانی شكان
بانگی لێكرد كچی سوڵتان:
بۆ كوێ ئەڕۆی ئەی كەوی جوان
كوێ لەكۆشم گەرمترە..!
چی لەم كۆشكە بەرزترە..؟
كەوی فێرە بەفری كوێستان
وتی:لوتكەی چیاكانی كوێستان ( لەتیف هەڵمەت:94 )
لەدەقێكی تریدا بەنێوی"گەڕانەوەیەك بۆ سەرەتا" شاعیر بەبەراوورد لەگەڵ جێگە دێرینەكەی خۆی ,كفری, پایتەخت (بەغدا)بەهەموو جوانییەكانییەوە دەشوبهێنێت بەشاری سیرەمۆزە(زەردەواڵە) وبەڵكو خۆی وەك كۆیلەیەك سەیر دەكات بەوەی ئەم پایتەختە لەبنەڕەتدا جێگەی ئەو نییە ومانەوەی لەوێدا كارێكی زۆرەملێییە كەپێشتر بۆی ماوەتەوە:
هەموو شەوێ گەرمای پایتەخت.. وەكو شارە سیرەمۆزە
دوام دەكەوێ
گەرمای پایتەخت بێ سنوورە
ئەو كوێستانەی خۆشم دەوێ
زۆر زۆر دوورە...
ئای گەر ئێستا دەمتوانی بەڕاستی نەك بەخەیاڵ
دەبوومەوە بە مناڵ
چمكی كراسە شۆڕەكەمم
توند توند دەگرت بەدەمم
بەرەو كفری هەڵدەفڕیم بەپێ نەك بەباڵ ( لەتیف هەڵمەت:90 )
ب – ئاستی ڕۆشنبیری.ئەم ئاستە جەخت لەسەر پەیوەندێتی وڕێكەوتنی نێوان خودی بكەر وبەرامبەرە هاوشێوەكانی دەكات.كرداری ئەمەشیان كردارێكی خۆبەخشییە وپەیوەندی بەئایدیایەكی دیاریكراوەوە نیە.واتە پەیوەندی وڕێكەوتنەكە لەسەر بنەمای عەفەوییەتە سۆسیۆڵۆژیاكانە.بۆنموونە,لەتیف هەڵمەت لەدەقی " لێم مەپرسە" دا دەڵێت:
لێم مەپرسە ژمارەی ئەو كچانەی خۆشم ویستن
خۆشەویستم..
لێم مەپرسە لەژمارەی ئەو كچانەی نەیان ویستم
لێم مەپرسە لەژمارەی ئەو شۆخانەی دڵمیان شكان..
_ _ _ _   _ _ _ _
خۆشم ئەوێ ی
چۆن هەست بەبرسێتی دەكەم
چۆن هەست دەكەم كەخەمبارم..
چۆن هەست دەكەم كەبێ شارم
چۆن هەست دەكەم بەخۆر كاتێ كەدەكەوێ
وا هەست دەكەم خۆشتم دەوێ و
خۆشتم دەوێ (لەتیف هەڵمەت :112)
ئەم دەقە, گەرچی دەقئاوێزانێكی پێوە دیارە لەكاتێكدا لەڕێگەی جیهانە داخراوە هەستییەكانەوە دەچێتە نێو دەقێكی السیاب ەوە,بەنێوی "أحبینی":
وما من عادتی نكران ماچی الژی كانا
ولكن كل ممن احببت قلبك ما احبونی
ولا عگفوا علی عشقت سبعا كن احیانا
كەلەڕووی دۆخە سۆزداری وسۆسیۆڵۆژییەكەوە هەمان كێشەی هەڵمەتی هەیە,بەڵام لەهەمان كاتیشدا ڕاستییە سۆزداری وسۆسیۆڵۆژییەكانی كۆمەڵگامان بۆ دەردەخات كەسەرچاوەی كێشەكان دەگەڕێتەوە بۆ ناداپەروەری سۆسیۆڵۆژی وهەژاری وداب ونەریتە سەقەتەكانی كۆمەڵگا وستەمی ستەمكاران بەرامبەر بەلاواز وكەم  دەرامەتەكان.لێرەدا خودی شاعیر گەر هەرەسی هێنابێت بەرامبەر بەو ژمارە زۆرەی كەئاماژەی پێداوە ئەوا بەختەكەی لەكۆتا ژمارەدا لەژمارەكانی پێشوو باشتر نابێت كەئەمە تەنها قەدەری شاعیر نییە لەئەنجامەكەی بەڵكو مەسەلەكە پەیوەندی بەزۆرێك یان تێكڕای خەڵكییەوە هەیە بەتایبەتی هاوشێوەكان.بەڵگەشمان بۆ ئەمە شاعیر هەرخۆی لەدەقی "هەڵوێست وەڵامە" دا دەڵێت:
خۆشەویستەكەم ئەگەر ئەم جارە 
لێیان پرسیت: بۆ
دڵدارەكەی تۆ 
ئاوا پەڕپووتە
هەمیشە برسی وبێ كار وڕووتە (لەتیف هەڵمەت:116)
ئەم جۆرە لەهەڵوێست, بەئاشكرا, بەبۆچوونەكانی زانای ئەمریكی ڕۆبیرت پارك ەوە ( 1864- 1944) دیارە لەكاتێكدا دەڵێت ئیكۆڵۆژیای سۆسیۆڵۆژیا شێوەیەكە لەشێوەكانی پەیوەندییە مرۆڤایەتییەكان كەزۆربەیان بەشێوە ئاشكراكەی نابینرێت یان هەستی پێناكرێت گەرچی زۆر شت هەیە كەهەمووانی جێگەكان بەیەكترییەوە دەبەستێتەوە بەنموونەی كۆچكردن بەهۆی هەژاری ونامۆبوون وچەوسانەوە بەهۆی گوشارە سۆسیۆڵۆژییەكان (Kumar:1  ). لەتیف هەڵمەت لەدەقێكی تریدا بەنێوی " ڕەگ وخاك  " دەڵێت:
من دەتوانم
هەموو شینایی ئاسمان
دڵۆپ دڵۆپ بلێسمەوە بەزمانم
درێژترین هۆنراوەی پێ بنوسم بۆ:
نیشتمانم
من دەتوانم 
ڕووناكی گشت خۆرەكان
بدزم وبیكەم بەقژی درێژ بۆ:
دەزگیرانم
من دەتوانم
وشەی هەموو فەرهەنگەكان
بدزم وبیشارمەوە
لەناو قوڵپی خوێنی گیانم
بەڵام هەرگیز ناتوانم
ئە لەم خاكە بەو لاوە
هیچ خاكێكی تر بكەمە نیشتمانم ( لەتیف هەڵمەت: 383 )
گەر سەرنج لەم دەقە بدەین وبەپێی ئەو بۆچوونەی كەئاماژەمان پێدا,دەبینین خودی بكەر لەجەمسەرێكەوە دەیەوێت هەماهەنگییەك لەگەڵ تێكڕای هاوشێوەكانی دروست بكات بەوەی نیشتمان تاكە سەرچاوەی هەستی هەمووانە ولەوێشەوە خۆشەویستی بۆ ئەم نیشتمانە بەشێوە ئایدیاڵیزمەكەی بەدەردەكەوێت ودەبێتە بەردی بناغەی مێژوو بۆ هەمووان بەجیاوازی فیكر وئایدیاوە.لەجەمسەرێكی تریشەوە,وەك لەناونیشانەكەدا هاتووە,دەیەوێت لەتێكڕای خەڵكی بگەیەنێت كەزەمەنی خۆشەویستی بۆ نیشتمان دەگەڕێتەوە بۆ زەمەنی دروستبوونی وەك ئادەمیزادێك.ئەمەش دەچێتە نێو كردارە هەستی وخۆڕسكییەكانەوە كەمێژووەكەی ,بەهۆی بەرفراوانی مەوداكان,دیار نییە.لێرەدا ودوای چێژ وەرگرتن لەعەفەوییەتی زەمەنی نیشتمان,ئەم نیشتمانە بەبێ گوشارە دەرەكییەكان خۆی دەبێتە ئایدیۆڵۆژیا,نەك هەر بۆ خودی بكەری شاعیر بەڵكو,وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا, بۆ تێكڕای هاوشێوەكانی.
لەدەقێكی تریدا بەنێوی" شادییە نوێكەم "هەمان شت دووبارە دەبێتەوە بەڵام بەئاڕاستەیەكی جیاوازتر ئەویش پەیوەندی خودی شاعیر بەوی بەرامبەری خۆشەویست كەئەم كردارە هیچ پەیوەندی بەئایدیۆڵۆژیاوە نیە بەڵكو سەرچاوەكەی بریتیە لەهەستە سەرەتاییە سروشتییەكانی مرۆڤ لەكاتێكدا ئەم مرۆڤە, بەجیاوازی جێگە وزەمەن ,مەشقی لەسەر ئەم جۆرە پەیوەندییە سۆزدارییەدا كردووە.لەگەڵ ئەمەشدا هەمیشەش وبەدرێژای زەمەن كەسانێك بەتایبەتی خاوەن دەسەڵاتە بەرزەكان ڕێگر بوون لەبەردەم خۆشەویستییە نموونەییەكان بەنموونەی مەجنوون ولەیلا وڕۆمیو وجولێت ومەم وزین...هتد.لەتیف هەڵمەتیش لەم دەقەیدا ئەو ترسەی لەخاوەن دەسەڵاتەكان هەیە ونایەوێت هاوشێوەی گۆران ڕەنجەڕۆ بێت:
بەدرێژایی شەو گۆرانی دەڵێم و
شادییە نوێكەم
لەچاوی كچێكی كێویدا
دەشارمەوە...
ئای ئەترسم
سیخوڕەكان بیدۆزنەوە ( لەتیف هەڵمەت:166 )
زانای نەرویژی ئارنی نەیس ( 1912 -2009)دەستنیشانی چەند خەسڵەتێكی تری ئیكۆڵۆژیای سۆسیۆڵۆژیای كردووە كەپەیوەندی بەبەرژەوەندییە ئایدیاڵیزمەكانی تاكەكانەوە هەیە وەك باسكردن لەقووڵاییەكانی یەكسانی لەجێگەیەكی دیاریكراوی جوگرافیدا وبڵاوبوونەوەی چەمكی پێكەوە ژیان لەهەمان ناوچە وجێگە وهەڵوێستە وەرگرتن لەسەر نەمانی چینایەتی.ئەمەشیان هەر لە جێگەیەكی دیاریكراو (  Devall:63-65 ) .بۆ نموونە,لەتیف هەڵمەت لەدەقی " ڕۆژنامە  " دا دەڵێت:
هەژارەكان:لەهەچ شوێن وجێگایە
لەهەچ وڵات ولایە
ڕۆژنامەكان نەیانوێرا
بڵێن:- شای شار رووت وقووتە و
بەرگی بەری تەنیا بایە
ڕۆژنامەكان نەیانوێرا
هاوار بكەن تاجەكەی شار 
موقەبایە..
پەڕە..پەڕە.. ڕۆژنامەكان بدڕێنن..
شارەكەتان لەژێر زبڵی
درۆی هەموو ڕۆژنامەكان
دەربهێنن (لەتیف هەڵمەت:213 )
لێرەدا ئەوەی شاعیری جوڵاندووە نادادپەروەری دەسەڵاتە.ئەمەشی لەڕێگەی هەستەكانەوە تاقیكردۆتەوە بەوەی خاوەن دەسەڵاتەكان بەنموونەی پاشاكان لەلایەكەوە بازنە هەستیارەكان بۆ خۆیان ڕادەكێشن یان نزیكی دەكەنەوە لەخۆیان ,ئەمەش بەرامبەر چەند دەستكەوتێكی میتریاڵی.لەلایەكی تریشەوەكەسە هەستیارەكان بەنموونەی لەتیف هەڵمەت بریندار دەكەن یان دەیتۆرێنن.لەبەرامبەریشدا خاوەن هەستەكان,بەدەر لەئایدیدۆڵۆژیاییەكی دیاریكراو,هەڵوێستەیەكی هەڵچوونی یان عەفەویی وەردەگرن.ئەم جۆرە لەترس ,یان ترسی تێكڕای خەڵكی لەوەوە سەرچاوەی گرتووە كەخاوەن دەسەڵاتەكان, بەهۆی ڕێژەی ستەم وتاوانەكانیانەوە بەرامبەر بەتێكڕای خەڵكی ,كەسانێكی كوشندە ونادادپەروەرن وبەزەیی لەڕۆحیانەتیاندا نیە.واتەگەرچی تێكڕای خەڵكی كەڕۆژنامەكانی لەتیف هەڵمەت نوێنەرایەتیان دەكات بێ هەڵوێستن بەرامبەر نادادپەروەری خاوەن دەسەڵاتەكان بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا زەبر وزەنگی خاوەن دەسەڵاتەكانیش هۆكارێكن بۆ كپیكردنی دەنگی تێكڕای خەڵكی.بەئاڕاستەیەكی تر,هیچ ئایدیۆڵۆژیایەك گوشاری نەخستۆتە سەر شاعیر كەبەو جۆرە هەڵوێستە وەربگرێت بەڵكو ویژدانەكان مۆتیڤێكی ووزەبەخشن كەبەو جۆرە بیر لەنیشتمان ومەملەكەتەكەی بكاتەوە وبڵێت چیتر باوەڕ بەناوەڕۆكی درۆی ڕۆژنامەكان مەكەن چونكە ئەو ناوەڕۆكانە نەیانتوانیوە بێنە دەنگ دەرهەق ئەو تاجە موقەبایەی كەبەسەر پاشاوەیە.
لەدەقێكی تردا بەنێو" كۆشك" دەڵێت:
كەحەوشی كۆشكی زۆردارێ
گوڵڕێژ دەكرێ
گوڵ نیە زامی هەژارە
كەلقی دارێ دەسووتێ
دار نی یە دڵی دڵدارە...
كەبیرەیەك لەسەر مێزی
دەوڵەندیُك دادەنرێ
بیرە نی یە خوێنی هەزاران بێ كارە (لەتیف هەڵمەت:176 -177)
لەم دەقەدا,گەرچی هەڵگری تەنها یەك مەبەستێتیە ئەویش ناداپەروەری,بەڵام لەسێ دیمەن ووێنەی جیاواز پێكهاتووە.لەوێنەی یەكەمیاندا شاعیر, وەك وێنەگر وگێڕەوەرێك بۆ ڕووداو وبیرەوەرییەكانی زەمەن,لەنزیكەوە ئاگاداری سروشتی زۆردارانە بەوەی كەهەیانە وكەڵەكەیان كردووە ئەوە هەوڵ وكۆششی هەژارانە كەلەگەڵ كارەكانیاندا بێ بەزەییانەلەلایەن خاوەن كۆشك یان دەسەڵاتدارەكانەوە دەچەوسێنەوە.لەوێنەی دوهەمیشدا وێنەكە لەكۆشكەوە دەگوێزرێتەوە بۆ سروشت خۆی وسووتانی بەڕێگای جیاواز, هاوشێوەی سووتانی پەیوەندییە سۆزدارییەكانە.لەگۆشەیەكی تریشەوە هەچ سووتانێك ڕوو بدات ئەوا سەرچاوەكەی دەگڕێتەوە بۆ هێزی دەسەڵات كەهەمیشە ڕێگر بووە لەبەردەم مەسەلە سۆزدارییەكان.لەوێنەی سێهەمدا,جارێكی تر شاعیر دێتە نێو خاوەن دەسەڵاتەكان وپێیان دەڵێت یان ئاگاداری هەمووان دەكات كەئەو خۆشی وكامەرانیانەی لەجێگەكەیاندا دەگوزرەێت هەموویان لەسەر هەوڵەكانی هەژارانە.هەر لەبەر ئەمەشە بۆچوونەكانی  لەتیف هەڵمەت پێش یاساكان كەوتووە وبەر لەوەی یاساكان لەدایك ببن ئەوا ئەم ,بەهۆی هەستەكان وچەمكی عەفەوییەتەوە ,ڕوونكردنەوەی خۆی داوە.بەڵكو هەمووانی لەمەترسییەكان ئاگادار كردۆتەوە بەوەی ئەوان بەهۆی ئایدیایەكی دیاریكراوەوە مامەڵە لەگەڵ مەسەلە ودۆزەكان دەكەن وەك ئەوەی بۆیان دانراوە یان داڕێژراوە.لێرەدا جیاوازییەكان لەنێوان دید وكارنامە وستراتیژییەتی خودی شاعیر وئەواندا بەدەردەكەوێت.ئەوەتا لەدەقی " ئاگاداریەك "دا دەڵێت:
من ناتوانم.....بەزمانی ئێوە بدوێم
ناتان ناسم.. ناتان ناسم
ئەی ئێوە ئەزانن من كێم؟
میوانێكم پەنجەكانم ڕەشەبایە
فەرهەنگێكم...ووشەكانم
ووشەی پێش لەدایكبوونی یاسایە (لەتیف هەڵمەت: 55).
دوهەم/بابەتیخەمە سۆسیۆڵۆژی ونیشتمانییەكان.هەڵگرانی پەیامی خەمە سۆسیۆڵۆژی ونیشتمانییەكان زیاتر ئەوانەن كەهەستەكان دەكەنە پێوەری تێگەیشتنەكان كەئەم كردارە بەشێكە لەپسپۆڕییەكانی ڕۆمانسیزم.خاوەن دەقەڕۆمانسیزمەكانیش بەهۆی ڕۆشنبیرییە سۆسیۆڵۆژی وئابووری وسیاسییەكانەوە  هەمیشە لەبازنەی دڵەڕاوكێ وململانێ بەردەوامییەكاندان ولێرەشەوە تەنها خۆیان نابەستنەوە بەچەمكێكی سیاسی دیاریكراو بەڵكو سیاسەت  دەبێتە ئامڕاز بۆ  فەزا سۆسیۆڵۆژییەكان .هەموو ئەمانەش لەپێناو دەستنیشانكردنی گرفت وهەڵەكان وچارەسەركردنیانە.بەمەش شیعر هەمیشەی كات ڕەنگدانەوەی كردارێكی سیاسی نیە بەڵكو هەندێك جاریش مەسەلە ویژدانییەكان ,بەدەر لەئایدیایەكی دیاریكراو, توانای ململانێ ودژایەتی وچارەسەری هەیە.لەزەمەنی هاوچەرخدا بەشێوەیەكی گشتی وبەهۆی گوشارە جۆراوجۆرەكانەوە زۆرێك لەكۆمەڵگاكان بەتایبەتی ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست ڕووبەڕوی چەندین گرفتی وەك هەژاری وبێبەشبوون ونامۆبوون وكوشتن وگرتن...هتد بوونەتەوە.لەپێناو بەرجەستەكردنی ئەو جۆرە دۆخانە,شاعیرەكان, بەنموونەی لەتیف هەڵمەت,وەك پڕۆسەیەكی ویژدانی وهەستیاری مامەڵە لەگەڵیاندا  دەكات بەبێ ئەوەی گوشارێكی سیاسی وفیكری ڕۆڵی هەبێت لەهەڵچوون و ووروژاندنیان.ئەمەش دەچێتە نێو كردارێكی خۆڕسكی بۆماوەییەوە كەسەرەتای دامەزراندن ودەستپَێكردنی نادیارە.ئەوەتا لەتیف هەڵمەت لەدەقی "هۆنراوە   "دا ڕاشكاوانە دەڵێت:
خەم قورسە وەك هەورازێكی ئاسنین
دڵ تینووە وەكو ڕێبوارێكی هاوین (لەتیف هەڵمەت:97)
لەدەقێكی تردا وبەهۆی شەڕی براكوژییەوە نیشتمانەكەی لەتیف هەڵمەت تێكشاوە ولێرەشەوە خەمی شاعیر تەواو بەرۆكی هەمووانی گرتووە بەتایبەتی ئەوانەی كەمانای نیشتمانیان لاپیرۆزە.سەرچاوەی ئەم هەڵوێستەی شاعیر كردارێكی سۆسیۆڵۆژی وعەفەوییە كەبونەتە بابەتێكی كلتووری وئەخلاقی بۆ خودی شاعیر وهاوشێوەكانی.بەمەش دەقەكە تەواو دوور دەكەوێتە لەفیكرێكی سیاسی دیاریكراو گەرچی سەرچاوەی خەم ونەهامەتییەكە بریتییە لەكردارێكی سیاسی.بەڵام كاریگەرییەكانی ئەم كردارە سیاسییە خوڵقاندنی كێشە سۆسیۆڵۆژییەكانە وەك هەژاری وبێكاری.هەر ئەمەش وایكردووە كەتاكە هەستیارەكان تووڕەبن لەنیشتمان وهۆكارە تێكشانییەكان.دووركەوتنەوە ,یان هەڵهاتن لەنیشتمان بڕیارێكی سۆسیۆڵۆژیاییە بەمەبەستی ڕاگرتنی باڵانسەكان بەتایبەتی لەڕووی ئابووری وسۆسیۆڵۆژیاوە:
نیشتمان لەشەڕی براكوژی بێزاربووە
دەیەوێ بڕوا بۆ هاندەران
_ _ _ _    _ _ _ _
دوێنێ بەچاوی خۆم دیم
لەشەقامی مەولەویدا
پارەی دەكرد بەدۆلار
بەڵام دەیوت:نازانم كێ
ئەم جانتا زل زلانەم بۆ هەڵبگرێ
كەناویان ناوە: دارستان وچیا وڕووبار (لەتیف هەڵمەت:927)
سێهەم/ بابەتی دەربڕینەسروشتی وسادەكان.وەك لەسەرەتاوە ئاماژەیەكمان پێدا كەڕۆمانسیزم بەهەموو پێكهاتەكانییەوە كارێكتەرێكی سەرەكی نۆمادۆڵۆژیایە.یەكێك لەخەسڵەتەكانی ڕۆمانسیزمیش خەیاڵە كەپەیوەندی بەواقیعەوە نیە وهەستە باڵاكان دەبنە هەوێن وخوڵقێنەری ئەم خەیاڵە.خەیاڵە ڕۆمانسیزمەكان سەرچاوەیەكی هەرە بەنرخی وێنەكانە ( شوقی چیف:167 ).لەم ڕووەوە,بۆدلێر دەڵێت"خەیاڵ بریتیە لەهێزێكی خوڵقێنەری  هەڵسەنگاندنە كۆكراوەكان و ڕۆڵێكی گەورەی هەیە لەفێركردنی مرۆڤەكان بۆ مانای هێماكانی سروشت" (عبدالفتاح عبدالمحسن:384).كۆڵرێج,پێشەنگی ڕۆمانسیزمیش بەم شێوەیە پێناسەی دەكات لەكاتێكدا دەڵێت" خەیاڵ هێزێكی ئەفسوونی بەهێزە كەتوانای هەماهەنگی سیفاتە دژایەتییەكان ی هەیە تابتوانێت لەشتە كۆنەكاندا شتی تازەی پێ دروست بكات (روز غریب:86).لەتیف هەڵمەت گەرچی بەشاعیرێكی شۆڕشگێڕ وڕیالیزم ناسراوە,یان یەكێكە لەشاعیرە پێشكەوتوخوازەكانی شیعری هاوچەرخی كوردی بەوەی لەنزیكەوە ئاگاداری سروشت وڕەوتی شیعری سەردەمە بەبلۆكی سۆشیالیزمی وكەپیتەڵیزمی,بەڵام لەهەمان كاتیشدا هەندێك جار بەهۆی سەختی وئاڵۆزییەكانی ژیانەوە دووردەكەوێتەوە لەچەمكی ڕیالیزم ولەبری ئەمە,وەك هەر شاعیر ونووسەرێكی ڕێبازی ڕۆمانسیزم,ڕوو لەخەیاڵ دەكات.لەخەیاڵەكەدا ئاسوودە  دەبێت وئایندەش دەبینێت.بەمەش خەیاڵەكەی بریتی نیە لەهەڵهاتن وڕاكردن لەواقیع بەڵكو دەبێتە ئامانجێك بۆ پێشبینیكردنی مەسەلەكانی كەئەمە جۆرێكە لەئەزموونە قووڵەكانی نۆمادۆڵۆژیا وەك ئەوەی لەسروشتدا بەها زاڵەكان بدۆزێتەوە.هەر ئەمەش وایكردووە كەلەتیف هەڵمەت لەشێوازە دەربڕینەكانیدا لەشتە سادە وساكارەكاندا مانا شاراو وبەنرخەكان دەدۆزێتەوە.بۆنموونە لەدەقی "خەوی سەوز"دا شاعیر ,بەهۆی ڕێگرییە سۆسیۆڵۆژییەكانی كۆمەڵگاوە یان بەهۆی نادادپەروەری وچینایەتییەوە,ناتوانێت بەواقیع ئەوی بەرامبەری خۆشەویستی ببینێت .ئەمە هەر بۆ خودی شاعیر نیە بەڵكو بەرامبەرەكانیش دەگرێتەوە كەهەردوو جەمسەر لەیەك كاتدا قوربانی مەسەلە ناشرینەكانی سۆسیۆڵۆژیان.لەناونیشانی دەقەكەدا ئاماژەیەكی ئەكتیڤ وبەردەوامی بەدی دەكرێت كەپەیوەندییەكە بەتوندی  دەدۆزێتەوە وەك سەوزی درەختە هەمیشەییەكان.ئەمە,بەپێی گریمانەكان,ئایندەیەك دیاری دەكات كەدەبێت ئاڕاستەی خەیاڵەكان بگۆڕێن بۆ واقیع تەنانەت گەرچی شاعیر خۆی سوودمەندی سەرەكی ئەو زەمەنەش نەبێت:
گەر لەخەوتا شاعیرێك هات
ویستی باوەشت پیاكات
ویستی بەزۆر ماچت كات
گەر لەخەوتا شاعیرێك هات 
ویستی بتڕفێنێ وبتبات
ئەوە منم
ئاخر مەگەر
من لەخەودا بێم بۆ لات (لەتیف هەڵمەت:83)
لەدەقی "خەیاڵ" دا خەیاڵەكان ڕاستییەكان دروست دەكەن ئەمە لەكاتێكدا تێكڕای خەڵكی سەرقاڵی پڕوپاگندەكانی واقیعن وڕۆژانە واقیع,بەشێوازی جۆراو جۆر ,گەمەی سەیر وترسناكیان لەگەڵدا دەكات.لێرەدا شاعیر وەك تێكڕای خەڵكی بیرناكاتەوە ووەك ئەوانیش ڕەفتار ناكات بەڵكو بەهۆی هێزی دیدگەرایی وبابەتگەراییەوە (بۆ زیاتر زانیاری لەسەر ئەم بابەتە,بڕوانە لێكۆڵینەوەمان لەسەر ئەم بابەتە بەنێوی" لەتیف هەڵمەت لەنێوان دیدگەرایی وبابەتگەرایدا  "گۆڤاری باران,ژمارە 4,نیسانی 2017 ) لەمانا وگەمەكانی واقیع تێگەیشتووە ودەشزانێت چۆن مامەڵەیان لەگەڵیدا دەكات.ئەم دەقە,كەمۆركێكی بوونگەرایشی پێوە دیارە,سیحری واقیع بەتاڵ دەكاتەوە وەك ئەوەی بڵێت واقیع هەر لەسەرەتاوە بوونی نەبووە بەڵام مرۆڤەكان بەدەستكرد وهاوشێوەی تاجە موقەباكەی پاشاكان دروستیان كردووە.سەرەتا شاعیر وەك هەر تاكێكی تر,واتە پێش ئەوەی بچێتە نێو ئەزموونەكانەوە,دەستەمۆی واقیع بووە.بەڵام دواتر ڕێچكە وڕێڕەوی بیركردنەوەكانی دەگۆڕێن.ئەم جۆرە لەبیركردنەوە دەچێتە خانەی سروشتەكانەوە كەواقیع تێیدا تەنها فانتۆمێكە وهیچی تر.ئەوەتا دەڵێت:
وا هەست دەكەم هەزاران شار 
هەزاران دەریا وڕووبار
هەزران دار
 هەزاران پەپوولە وباڵدار
لەدڵمان وهی منن
هەر كەدەستیان بۆ دەبەم
گشتیان ونن.... (لەتیف هەڵمەت:130)
یەكێكی تر لەخەسڵەتەكان بریتیە لەهەڵچوون ودەربڕینە زمانییەكان كەزمانی تێكڕایی خەڵكی, یان باشتر وایە بڵێین زمانی گوندنشینەكان دەبنە زمانی دەربڕین. لەزەمەنی كڵاسیزمدا, زمانی باڵا ,كەبەزمانی ئۆرۆستكرات وڕەوانبێژی ناسراوە, زمانی دەربڕین بوو كەتەنها كەسانێك یان تەنها ڕۆشنبیرانی بەئەزموون دەیانتوانی لەو زمانە بگەن.ئۆسواڵد سپێنگلیری ئەڵمانی (1880 – 1936) دەڵێت" هونەرەكان لەبنەڕەتدا زمانێكی دەربڕینین" ( اوسوالد شبنجلر:350).پێشتریش پێشەنگی ڕۆمانسیزم ۆردز ۆرس ی ئینگلیزی ( 1770 - 1850 )ووتویەتی"هونەرەكان دەرهاویشتەی هەڵچوونەكانە كەشاعیرەكان لەكاتە هێورەكانیاندا كاری لەسەر دەكەن(Alexander:129) .
لێرەدا هەردوو جەمسەری هەڵچوونی وزمانە سروشتی وخاكییەكە دەچنە نێو پڕۆسەی نۆمادۆڵۆژیاوە بەوەی هەردووكیان كەرەستەیەكی سروشتین ومرۆڤ هەر لەسەرەتای دروست بوونییەوە پەیوەندییەكی توند وتۆڵی لەگەڵیدا هەیە.دەربڕینە زمانییەكانیش هەر یەكە وبەپێی ژینگەی جێگەیی وجوگرافی خۆی.بەڵام كردارە هاوبەشەكە ئەوەیە كەجۆری بەكارهاتنە زمانییەكە لەجۆری خاكی وگوندنشینییە وهیچ كێشەیەك بۆ تێكڕای خەڵكی دروست ناكات بەوپێیەی زمانەكە دووردەكەوێتە لەزمانی ڕەوانبێژییە كڵاسیزمەكە.لەتیف هەڵمەت لەهەردوو جەمسەرەكەدا وەك تاكێكی سرك وكێوی مامەڵە لەگەڵ دەربڕینە هەڵچوونی وزمانە ڕەسەنە گوندنشینە گەرمیانییەكەی دەكات بەڵكو لەم دوو بوارەدا,گەر نەڵێین پێشەنگە ,ئەوا زۆر دەوڵەمەندە.هۆكارەكانیشی بەشێوە گشتییەكەی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی لەناخدا كەسێكی زۆر هەستیارە وبەبچووكترین دیاردە كاریگەر دەبێت.لەهەمان كاتیشدا خاوەنی مەملەكەتە تایبەتەكەی خۆیەتی كەبریتیە لەكوردبوون وخۆشەویستی وپەیوەستێتی بۆ بەها زاڵەكان كەپەیوەندی ڕاستەوخۆی بەناوەڕۆكە ئایدیاڵیزمەكانی كۆمەڵگاكەیەوە هەیە بەهەموو پێكهاتە سۆسیۆڵۆژی وسۆزداری وفیكرییەكانەوە.هەر لەبەر ئەمەشە بەشە هەڵچوونییەكانی,بەشێوە ئاشكراكەی, جۆرە توڕەیی ویاخیبوونێكی پێوە دیارە.لەم ڕووەشەوە كەسێكی بوێرە وئەوەی لەمێشك ودڵیدایە دەری دەبڕێت.ڕەنگە ئەمە فاكتەرێكیش بێت بۆ ئەوەی هەڵگری پەیامێكی تازەگەرایی بێت كەخاوەنەكانیان لەدەرەوەی مانا وەستاوەكان دەچنە نێو ووردەكارییە نەبینراوەكانی ژیان یان گەورەكردنی وێنە نەبینراوەكان كەئەمە توانایەكی دینامیكی مەعریفی دەوێت نەك دەربڕینە بێ ماناكان.لەدەقی "گوڵە نێرگز"دا دەڵێت:
خۆ من هەور نیم بەرپێت گوڵ ڕێژكەم و
-با – نیم
دەرونت گوڵاو پژێن كەم... و
هەتاویش نیم
بێ پرس...
لەژوورەكەتدا هەڵپەڕم و
پەرچەم ولادەمت
بلێسمەوە...
من ...شاعیرم
وەرە چەرمی لەشم بخورێنە
كۆشت پڕ لەشیعر دەكەم
من شاعیرم وتۆ گوڵە نێرگزی...
شاعیر:
تووڕە دەبێ...
شەڕ دەكات...
جوێن دەدات...
خۆی دەكوژێ...
بەڵام من نەمدەزانی
كە گوڵە نێرگزیش
توڕە دەبێ و
ڕق دلچی قورس دەكات (لەتیف هەڵمەت:153)
لەم دەقەدا وبەپێی كارەكەی ئێمە تێبینی ئەم خاڵانەی لای خوارەوە دەكرێت:
- ناونیشانی دەقەكە بۆ گوڵە نێرگزە.بەڵام بەوپێییە دەقەكە خۆی لەهاوسەنگییە بابەتییە یەكسانییەكاندا دەبینێتەوە بەوەی هێزی یەكەم یەكسانە بەهێزی دوهەم لەهەموو ڕوویەكی كێشی وقەبارەیی وڕووبەرییەوە,ئەوا خودی شاعیریش دەگرێتەوە.بەمەش دەشێت جێگۆڕكێ لەناونیشانەكەدا بكرێت ولەجیاتی "گوڵە نێرگز"بڵێین "شاعیر".سوودی ئەم هاوسەنگییە بابەتییە لێرەدا ئەوەیە كەشاعیر دەیەوێت هەمووان بەسروشتیشەوە بەشدار بێت لەخەمەكان وەك ئەوەی سەرچاوەی خەمەكان بۆ سەرجەم بوونەكان یەك شتە ئەویش نادادپەروەری ونایەكسانی سۆسیۆڵۆژی وبەكۆنتڕۆڵكردنی ژیان لەلایەن ستەمكارانەوە كەهەمیشە ڕقێك لەبوونەوەرەكاندا دروست دەكەن بەبێ جیاوازی.
- بەئاشكرا نیشانەی خاڵبەندی بەدەقەكەوە دیارە.ئەم خاڵبەندییە خۆی دەبێتە زمانی جەستە وپێمان دەڵێت كەڕێژەی هەڵچوونەكەی شاعیر لەڕێژەیەكی ڕادەبەدەری سایكۆڵۆژیادایە وەك ئەوەی هەر نیشانەیەك جنێوێك بێت بەستەمكاران. یان بەردەوامییەك بێت بۆ ستەمەكان. یان وەڵامە زۆر وقووڵەكەی داناوە بۆ خوێنەر وسەرپشكیان دەكات بەوەی كەچۆن وەڵامەكان بدەنەوە.بۆنموونە لەكاتێكدا شاعیر دەڵێت"تووڕە دەبێ..." ئەبێت خوێنەر چەند پرسیارێك ئامادە بكات تا وەڵامی ڕاستەقینەی دەست دەكەوێتوەك ئەوەی بڵێت "بۆچی تووڕە دەبێ وكێ توورەی دەكات وئەنجامی تووڕە بوونەكە بەكوێ دەگات وكێش سوودمەند دەبێت لەم ئەنجامە وئایا دەشێت  شاعیر تووڕە بێت؟.ئەمانە وچەندین پرسیاری تر.یان كەدەڵێت"جوێن دەدات..."ئەوا هەمان پرسیار وئایا جۆری جوێنەكان چین؟بازاڕی یان شتی تر.بەئاشكرا یان لەناخدا!
- شاعیر نایەوێت كۆیلەی ستەمكاران بێت وڕۆژانەش فەرشی سووریان بۆ ڕابخات.ئەوەتا لەشوێنێكی تردا تەواو خۆی جودا دەكاتەوە لە شاعیرە ترسنۆكەكان ودەڵێت:
شاعیرۆكە ترساوەكان
ئەی زەلامە بێناوەكان
ئێوەن...ئێوەن
هۆنراوەتان
كرد بەناڵی ئەسپی سوڵتان
_ _ _ _   _ _ _ _
كێ پێی وتن هۆنراوەتان
ببەخشنە شاو خەلیفە خەساوەكان ( لەتیف هەڵمەت:دەقی گۆرانییەك,162 -163 )
- شاعیر تاكێكی هەستیاری خەمە سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی وفیكرییەكانە وشیعری كردۆتە سەرچاوەی چێژ وبیركردنەوەكان.چێژی شاعیر خۆی لەخزمەتی تێكڕای خەڵكی وپرسیارەكانیاندایە بەتایبەتی پرسیار ومەسەلە هەستیارەكانی ژیان بەجیاوازی ناوەڕۆكەكانیانەوە.بەمەش بەتەوای دووردەكەوێتەوە لەسیاسەتێكی ڕووت چونكە ئەو جۆرە لەسیاسەت زیانی بەتێكڕای خەڵكی گەیاندووە. هەموو ئەمانەش ئەوە دەگەیەنن كەلەتیف هەڵمەت لەهەڵبژاردنە بابەتییەكاندا گرنگی زیاتری بەچەمكە سروشتییەكانی ژیان داوە نەك بەسیاسەتكردنی دەقەكانی بەشێوە زۆرە ملێكان.
سەبارەت بەزمانەسروشتی وخاكییەكەوە,لەتیف هەڵمەت لەبەكارهاتن ودەربڕینە زمانییەكەیدا نایەوێت زیادەڕۆیی لەزمانەكەیدا بكات ولەم ڕووەوە زمانە سروشتی وخاكییەكەی دەكاتە یاسای نووسین ودەربڕین نەك ووردەكاری وهێڵكارییە ڕەوانبێژییەكان.ئەمەش بەوپێیەی ئەم بۆ تێكڕای خەڵكی دەنووسێت ولەهەمان كاتدا لەكێشە  وپرسیارەكانیان دەكۆڵێتەوە.یان لەپێناو ئەواندا بۆتە شاعیرێكی خەمخۆر بەخاك ونیشتمان ومەسەلە هەستیارەكانی كۆمەڵگا بەنموونەی یەكسانی ودادپەروەری .بەمانایەكی تر كارێكی گونجاو نیە كێشە سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكرییەكانی كۆمەڵگا بەزمانێكی ئاڵۆز وتەماوییەوە ئەنجام بدرێت چونكە,هەروەك پێشتر ئاماژەمان پێداوە,تێكڕای خەڵكی وەك پێویست سوود لەناوەڕۆكی دەربڕینە ڕەوانبێژییەكان نابینێت.لێرەدا زمانە سروشتییەكە دەبێتە كردارێكی یارمەتدەر بۆ تێكڕای خەڵكی.گەر سەرنج بدەین لەزمانی دەربڕینی لەتیف هەڵمەت ئەوا لەلایەكەوە وبەهۆی كاریگەرییەكانی شێوەزاری ناوچەی سلێمانی زۆربەی هەرە زۆری دەقەكانی خۆی لەم شێوە زارەدا دەبینێتەوە كەسەرچاوەی ئەم شێوە زارەش لەبنەڕەتدا دەگەڕێتەوە بۆ زمانە سروشت وپاراوەكەی ناوچەكە كەپێشتر گۆران كاری لەسەر كردووە بەتایبەتی لەشیعرە ڕۆمانسیزمەكانیدا كەتەواو هەڵقوڵاویی زمانە سروشتەكەیە وزۆریش دوورە لەكاریگەرییە عەرەبی وفارسی وتوركییە عوسمانییەكان.لەلایەكی تریشەوە جارجارە هەندێك ووشە,یان دەستەواژە دزە دەكەن كەسەر بەگەرمیانە كەئەمەش مافێكی سەرەتایی ولۆژیكی خۆیەتی,بەڵكو زیاتر پشتگیری لەپڕۆسەی نۆمادۆڵۆژیا دەكات.ئەوەتا لەدەقی"دابەشكردن"دا دوو دەستەواژەی بەكارهێناوە بەنێوی"كووز كووز ولووز لووز "كەهەر شاعیر خۆی لەپەراوێزی دەقەكەیدا بەمانای قاش قاش لێكیداونەتەوە كەڕەنگە ئەم ووشە ودەستەواژەیە زۆر باو نەبێت لەبەكارهێنانی ڕۆژانەدا بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا كەسە گوندنشینەكان بەتایبەتی ئەو جێگەیەی كەئاماژەمان پێدا بەكاری دەهێنن :
گەر بمەوێ ئەم زەویە
لەناو چنگما
پاك پاك دەكەم وەك پرتەقاڵ
كووز كووز
لووز لووز
بەشی دەكەم
لەخۆم وهەندێ منداڵ (لەتیف هەڵمەت:386)
لەشوێنێكی تریشدا چەند دەستەواژەیەكی زۆر سروشتی بەهارهێناوە كەتەواو دەچنە نێو چەمكی نۆمادۆڵۆژیاوە وەك "تك تك ونم نم "هەروەها ووشە ودەستەواژەی"قل قل"ی بەكارهێناوە كەئەم ووشە ودەستەواژەیەش زیاتر مۆركی گەرمیانی پێوە دیارە كەشاعیر ڕۆڵەیەكی ئەم جێگە وناوچەیەیە:
خودا لەدەریا تووڕە بوو
تك تك كردی بە...بەفر
منیش لەدڵم تووڕە بووم 
نم نم كردم بەشیعر
شیعریش لەوشە تووڕە بوو
قل قل كردی بەشەكر (لەتیف هەڵمەت,دەقی شەكر:410 )
ئەنجامی لێكۆڵینەوەكە:
لەم لێكۆڵینەوەیەدا ئەم ئەنجامانەی لای خوارەوە بەدەردەكەون:
- بەدەرخستنی توانا سروشتییەكانی جێگە وژینگە وە كاریگەرییەكانی لەسەر نووسەران وشاعیران بەنموونەی لەتیف هەڵمەت كەلەبنچینەدا سەر بەڕێبازێكی خاكی وگوندنشینی كوردستانە ولەم ڕوەوە ولەڕێگەی دەقە شیعرییەكانەوە توانیوێتی پارێزگاری لەكەسێتی وشوناسی ژینگە وجێگەكەی بكات.ڕەنگە هەر ئەم فاكتەرەش بێت كەزۆر خۆی نەبەستێتەوە بەئایدیۆڵۆژیایەكی فیكری وسیاسی دیاریكراو چونكە,بەپێی گریمانەكان,گەیشتۆتە ئەو ڕاستییەی كەچەمكە سۆسیۆڵۆژی وعەفەوییەكان دەتوانن بۆشاییەكان پڕ بكەنەوە وڕۆڵی خۆشیان بۆ تاك وكۆمەڵگا وەك پێویست ببینن.
- بەدەرخستنی هێزی شاعیر بەرامبەر بەرجەستەكردنی چەمكی عەفەویی وخۆڕسكی وسۆسیۆڵۆژی.بەوپێیەی كۆمەڵگای كوردی,هاوشێوەی زۆرێك لەكۆمەڵگاكانی ڕۆژهەڵات,بەعەفەوییەت دەستی پێكردووە ولەو جەمسەرەوە سوودێكی زۆری لەكلتوور وژینگەی خۆی بینیوە,ئەوا لەتیف هەڵمەت درێژكەرەوەی ئەم ڕێبازە بیركردنەوەیە ولەم ڕووەوە توانیوێتی بچێتە نێو ووردەكارییەكانی سۆسیۆڵۆژیای كۆمەڵەوە بەتایبەتی ئەو مەسەلانەی كەهۆكاربوون بۆ تێكشانی تاكی كورد وەك ناداپەروەری ونایەكسانی وگەندەڵی وزوڵم وستەمی ستەمكاران وداگیركەران.
- دامەزراندنی شیعرییەت لەسەر بنەماكانی نۆمادۆڵۆژیا كەپێشتر وەك پێویست گرنگی پێنەدراوە.لەشیعری هاوچەرخدا وبەشێوەیەكی گشتی كار لەسەر بنەماكانی ئایدیۆڵۆژیا كراوە وشاعیرانیش لەنزیكەوە پەیوەست بوون بەئایدیایەكی فیكری وسیاسی دیاریكراو وشیعرەكانیان ,یان ناوەڕۆكی دەقەكانیان دەرئەنجامی ئەو ئایدیایانەیە بەبلۆكی سۆشیالیزمی وكەپیتەڵیزمی ولەوێشەوە ڕێبازە ئەدەبییەكانی وەك ڕیالیزم وسمبۆلیزم وسوریالیزم بریتین لەكەرەستەی كاردن.لەتیف هەڵمەت گەرچی دوور نیە لەم ڕێبازانە وبەڵكو بەجوانیش كاری لەسەر كردوون بەڵام ڕێگای لەچەمكی خاكیبوونی ناوەڕۆكەكانی نەگرتووە كەخۆی لەبونیادە نۆمادۆڵۆژیاكاندا دەبینێتەوە.بەئاڕاستەیەكی جیاوازتر,ئەم لێكۆڵینەوەیە ئەوە ناگەیەنێت كەلەتیف هەڵمەت تەنها خۆی بەستۆتەوە بەپێكهاتەكانی نۆمادۆڵۆژیاوە بەڵكو لەپاڵ ئەمەشدا كاری لەسەر بونیادە فەلسەفییەكانی ڕیالیزم (بەتایبەتی ڕیالیزمی شۆڕشگێڕانە وڕەخنەگرانە وبابەتیانە) وسمبۆڵیزم وتەنانەت سوریالیزم كردووە كەئەم كارە پێویستی بەلێكۆڵینەوەی تایبەت هەیە كەلێرەدا جێگەی نابێتەوە.
- نۆمادۆڵۆژیا سەرچاوەیەكی هەرە بەنرخی كلتوورە وبەتێپەڕاندنی زەمەن ناكرێت دەست بەرداری بیت.بەڵگەش بۆ ئەمە بەئەكتیڤكردنی دەقەكانی لەتیف هەڵمەتە كەلەم لێكۆڵینەوەیەدا هەوڵێك دراوە بۆ نزیكبوونەوەی شاعیر لەو سەرچاوەیە.
- هەڵسەنگاندنی جێگە وزەمەن وژینگە لەڕێگەی چەمكی نۆمادۆڵۆژیاوە.گەر ئەوانەی دەگەڕێن بەدوای شوناسی كلتووری وسروشتی وگوندنشینی وزمانی وئاستەكانی دەربڕین ئەوا نۆمادۆڵۆژیا,یان ناوەڕۆكی ئەم لێكۆڵینەوەیە یارمەتدەرێك دەبێت بۆ ئەو خوێنەرانە تالەنزیكەوە هەڵسەنگاندنەكان ئەنجام بدەن.
- ئەم لێكۆڵینەوەیە هەوڵێكە بۆ گواستنەوەی كلتوورە سروشتییەكانی كۆمەڵگای كوردی بۆ بازنە ئەدەبی وشیعرییەكان كەنۆمادۆڵۆژیا دەبێتەوە تەوەرێكی سەرەكی بۆ ئەم گواستنەوەیە.
پەراوێز زسەرچاوەكان:
-اوسوالد شبنجلر,تدهور الحضارة الغربية,ترجمة احمد الشيباني,الجزء الأول,منشورات دار مكتبة الحياة,بيروت.
- روز غريب,تمهيد في النقد الأدبي,دار المكشوف,بيروت,ط 1 ,1971 .
- شوقي ضيف ,في النقد الأدبي,دار المعارف,القاهرة,مكتبة الدراسات الأدبية,ط 9 .
- عبدالفتاح عبدالمحسن,عبدالرحمن شكري ناقدا وشاعرا,دار قباء للطباعة والنشر,القاهرة.
- لەتیف هەلمَەت,دیوان,سەرجەم شیعرەكان,ناوەندی غەزەلنووس بۆ چاپ وبڵاوكردنەوە,چاپخانەی تاران,2014.
- Alexander, S,Beauty and other forms of value , Macmillan company limited ,London ,1933 .
- Devall , Bill ,and sessions, George, Deep Ecology ,Gibbs Smith Publisher ,Salt Lake City ,1985 .
- James.A.Quinn,Human Ecology,New York; Prentice – Hall ,1950 .
- Kumar ,H .D, Modern Concepts of Ecology ,Vikas Publisher House ,New Delhi ,2 nded ,1981 .
- Wordsworth ,Coleridge ,Lyrical Ballade ,with other poems,edited by : R.L.Brett and A.R.Jones, second edition ,London ,1800 .