گێڕانەوەگەری لەدەقی شیعریدا -گۆران بەنموونە-

 

پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
 پ.ی.د.حمە فازل مستەفا

داروازەیەك:
ئیستاتیكای شیعری هاوچەرخی كوردی,هەندێك جار,خۆی لەبوارە هونەرییە ئەدەبییە جیاوازەكاندا دەبینێتەوە.ئەم بەكارهاتنە مۆتیڤێكی هەرە بەنرخی كردنەوەی ئارگیومێنت وڕاڤەكردنەكانە ولەهەمان كاتیشدا ووزەبەخشیشە بۆ فراوانكردنی چەندێتی وچۆنیەتی خوێندنەوەكان.گۆران یەكێكە لەوشاعیرانەی كەلەیەك كاتدا چۆتە نێو ڕەگەزی شیعر وگێڕانەوەوە.ئەمەشی بەمەبەستی خوڵقاندتی گوتارێكی فیكری وهونەری وشیعری هاوچەرخ ئەنجام داوە.فیگەری سەرەكی ئەم كارەش دەگەڕێتەوە بۆ چەمكی لادانەكان ودووركەوتنەوە لەچەقبەستوویی دەربڕینە هونەرییەكانی شیعر.لێرەشەوە شیعر پێدەنێتە نێو ڕەگەزی چیرۆك وگێڕانەوەكانی.بەئاڕاستەیەكی تر,ئامانجی ئەم لێكۆڵینەوەیە بریتیە لەدەستنیشانكردنی هێزی گۆران لەبەكارهێنانی كەرەستە شیعری وگێرانەوەییەكان.ئەمەش بەشێكە لەپڕۆسەی ئەزموونگەرایی شاعیر كەبۆتە بەردی بناغەی كاركردن وڕاهێنان بۆ شاعیرانی تر لەزەمەنی خۆیی ودوای خۆشی.ڕێبازی لێكۆڵینەوەكەشمان پشتی بەسكێچ وداڕێژاوە گێڕانەوەگەرییەكانی ڕەخنەگری ڕوسی تۆماتشفسكی (1890- 1957 ) بەستووە كەلەنێو پلانی لێكۆینەوەكەدا ئاماژەی پێدەدەین.لەنێو ئەم ڕێبازەشدا جەخت  زیاترلەسەر شیعرە ڕۆمانسیزمەكانی گۆران دەكەین بەوپێیەی ئەم جۆرە لەشیعر باشتر خۆی لەڕەگەزی گێڕانەوەكاندا دەبینێتەوە هەر وەك ڕەخنەگر احسان عباس ئاماژەی پێداوە (1: 82 ).
ڕەخنەگر محمد مفتاح دەڵێت,لەپشت هەر دەقێكەوە چیرۆكێك بوونی هەیە(16: 41 ),بەڵكو هەر دەقێكی شیعری خۆی بۆخۆی چیرۆكێكە یان نامەیەكە كەباس لەبوونی خودی شاعیر وخودەكانی تر دەكات بەهاوشێوە ودژەكانیشەوە.پێش ئەم ڕەخنەگرە,ڕۆڵان پارت یش لەكتێبە بەنرخەكەیدا بەنێوی"ڕەخنەی بونیادگەری لەچیرۆكدا" وای بۆ چووە كەگێڕأنەوە لەهەموو بەرهەمێكدا بوونی هەیە,زمانی بیستراوی زارەكی ونوسراو,لەوێنەیەكی جێگیر وجوڵەدا,لەئەفسانە وچیرۆك ولەقسەی ڕۆژانەی خەڵكی.بەڵكو هیچ گەلێك نیە بەبێ گێڕانەوە (8: 95).گێڕانەوەش ڕووداوێك یان چەند ڕووداوێكی خەیاڵی یان واقیعییە  (15: 59   ) كەتوانای بەرجەستەكردنی دۆخێكی سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكری وسیاسی وئابووری هەبێت.واتە گێڕانەوە لەڕێگەی چیرۆكێكەوە بەئەنجام دەگەیەنرێت كەئەمیش پێویستی بەڕووداو وهەڵسووكەوتەكانی تاك وكۆمەڵگایە (6/ا: 40 ).تۆماتشفسكی,بۆ پڕۆسەی گێڕانەوەگەری,دەستنیشانی ئەم ڕەهەندانەی خوارەوە دەكات:
یەكەم/ ناوەڕۆكە گێرانەوەگەرییەكان.بەلای تۆماتشفسكی یەوە,دەقی ئەدەبی پێكهاتووە لەمەبەستێكی سەرەكی دیار,یان لەچەند مەبەستێك كەڕۆڵی بیر وبابەت دەبینن.ئەمەش لەپێناو بایەخدان بەوەرگر بەوەی كەوێنەی وەرگر هەمیشە بوونێكی كاریگەر لەسەر دەق دروست دەكات.لێرەشەوە ناوەڕۆكی گێڕانەوەگەری بەدەردەكەوێت كەبریتیە لەكۆمەڵێك ڕووداوی یەك لەدوای یەكی پەیوەندیدار كەلەبنەڕەتدا پشت بەڕژێمێكی ڵۆژیكی زنجیرە زەمەنی وهۆكارە ڕووداوییەكان دەبەستێت.ئەم سستمە لەكاركردن,لەمەسەلە گێڕانەوەییەكاندا, چنیشی پێدەوترێت.ئەم چنینە شێوازێكی دیاریكرا وداڕِێژراوی نیە وخاوەن دەق ئازادە لەكوێوە دەست بەگێڕانەوەی ڕووداوەكە بكات (9: 64 ).كەواتە چنین پەیوەستەبەڕووداو كەئەمیش پێكهاتووە لەگرێ وڕووداوە زەمەنی وشوێنی وجوڵە ودایەڵۆگی كارێكتەرەكان.بۆ نموونە,شیعری"ئەنجامی یاران"ی گۆران  چەند ڕووداوێكی زنجیرەیی ڵۆژیكی لەگەڵ هۆكارەكاندا لەخۆدەگرێت.سەرەتا گێڕانەوەكە بەسەرەتایەكی سروشتی دەست پێدەكات.دواتر,بەشێوازێكی پلەیی وزنجیرەیی, پێدەنێتە قۆناغە وورد وقوڵەكانەوە:
برزوو:
ئەی دایەی سەركانیی ژێر سوورە چنار,
داپیرەی نوورانی,
كوا فەڕی ئەم كاتەی ئەم جێگایەی پار ؟
كوا شەوقی جارانی ؟ 
وەنەوش:
كوڕی خۆم,ڕێبواری جوان وهەرزەكار,
جیاوازی چیت دیوە
لەكانی وپلووسكی ژێر سێبەری دار,
كەزیخی مرواری وئاوی وەك زیوە ؟ 
برزوو:
دایە,ئاو ئەو ئاوەیە,جێگە ئەو جێیە
هیچ نەگۆڕاوە,
بەڵام سوورە گوڵێك هەیە لەم دێیە
مەنیجی ناوە,
نابینم وەكوو پار لەبەر پلووسكا
ئاو بدا بەكۆڵمی نەرم وناسكا (14:  257 )
گەر سەرنج بدەین ئەوا دەبینین كەكارێكتەر برزوو وەك ڕێبوارێك ڕێی دەكەوێتە سەرچاوەیەكی كانی وبەڕێكەوتیش پیرەژنێكی نوورانی,وەنەوش,دەبینێت وچەند پرسیارێكی ناڕاستەوخۆی لێدەكات.بەڵام وەنەوش سەرەتا لەمەبەستی برزوو ناگات چونكە پرسیارەكان هێشتا پێیان نەنابووە ئاستی ڕوونكردنەوە.دواتر برزوو شتێك ئاشكرا دەكات كەمەبەست شوێن وكانییەكە نیە بەڵكو یارەكەیەتی كەبۆ ماوەی ساڵێكە نەی دیوە وهەواڵیشی نازانێت.
هەر لەم دەقە شیعرییەدا گێڕانەوەكان دەچنە نێو هۆكارەكانەوە وپێمان دەڵێت بۆچی برزوو ئەو پرسیارانە لە وەنەوش دەكات وبۆچیش ماوەی ساڵێكە یارەكەی,مەنیجی, نەدیوە وچۆن بۆ یەكەم جار ئەم یارەی ناسیوە وچیش بەسەر یار هاتووە وئەو هۆكارانەش چین كەیاری دوورخستۆتە.ئەوەتا برزوو لەڕێگەی گێرانەوە ئەوەمان پێدەڵێت كەدووركەوتنەوەی لەیار بۆ ماوەی ساڵێك دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی چەتەی نیشتمان بووە ولەو ماوەیەدا سەرقاڵی خەباتی شۆڕشگێڕانەی خۆی بووە ونەیتوانیوە یارەكەی ببینێت:
دایە,پار چەتە بووم,چەتەی نیشتمان
لەشاخ هاتمە خوار
دواتر ئەوەشمان پێدەڵێت كەبەڕێكەوت لەسەر ئەو كانییە شۆخێكی جوانی بینیوە وسەرنجی بۆی ڕاكێشاوە:
لەسەر ئەم پلووسكە مەنیجی چاو جوان
تووش بووم یەكەمجار  (14: 258 )
هۆكاری سەرنج ڕاكێشانەكانیش دەگەڕێتەوە بۆ :
بۆی ڕوانیم بەنیگای ڕیشەی دڵكێشتر
دەستی بۆ جام برد
بینیم نا بەجامی "ئەناهیتا" وە
( خوا ژنی نازداری كانی وسەرچاوە )
ئاوم خوارد,سرنجم دا لەباسكی ڕووت,
پووزی هەڵكراو
لەسەر وردە زیخی مرواری و زمڕووت
وەك مەڕمەڕ تاشراو
ڕوانیمە باڵای ڕێك ,سەر وپێچی شل
ئەگریجەی وەك شەوەی سەر بەفری لامل (14: 258 )
لەزەمەنی ئەم ڕێكەوتە ژوانییە پەیمانێك دەبەسترێت لەنێوان برزوو ومەنیج ئەویش بەوەی گەر كاری نیشتمان كۆتایی هات وبرزوو لەشاخ گەڕایەوە ئەوا كاری تێكەڵاوبوون وگواستنەوەش دروست دەبێت.دیارە لەماوەی دووركەوتنەوەیان هۆكاری دوورخستنەوەی تر پەیدا دەبێت.داب ونەریتە سۆسێۆڵۆژیا سەقەتەكان ڕێگرێكی تری دابڕانەكە بوون:
وەنەوش:
نە‌وماوە ,چ مانێ؟مێردی كردووە,
بۆ ماڵ وژن بە ژن باوكی چرووكی
لەكۆتایدا گێڕانەوەكە هۆكاری دەربازبوونیش لەقەیرانی داب ونەریت دەخاتە ڕوو ئەویش بریتیە لەیەكڕیزی جەماوەری بێبەشبوو لەمافەكان و وەستان بەڕووی زۆرداراندا گەرچی فیداریشی بووێت:
بێن كچان,بێن كوڕان,پەیمان ببەستین
بۆ هێزی زۆرداری,ملكەچ نەوەستین
_ _ _ _   _ _ _ _
یان بژین سەرفراز,یان بچین بەكوشت (14: 261)
دوهەم/ بنەما گێڕانەوەییەكان.ئەمیش بەهەمان شێوازی ناوەڕۆكە گێڕانەوەییەكان پێكهاتووە لەڕووداوەكان بەڵام لەلایەكەوە بەبێ دەستنیشانكردنی هۆكارەكان.لەلایەكی تریشەوە بەبێ ڕەچاوكردنی زنجیرە پلەییە ڵۆژیكییەكان. ڕووداوەكانیش لەفەزایەكی دیاریكراودا بەئەنجام دەگەیەنرێت وزیاتریش جەخت لەسەر لێكۆڵینەوە زەمەنییەكانی گێڕانەوە دەكات ئەویشپشت بەست بەشێوازە وەسفییەكان.لە"گوڵی خوێناوی" دا گۆران تەواو پەیڕەوی ئەم یاسا وڕێنماییانەی كردووە.فەزای گێڕانەوەكە خۆی لەشوێنێكی دیاریكراوی ناڵۆژیكدا دەبینێتەوە.ئەو ماڵەی كەلەگێرانەوەكەدا هاتووە ماڵێكی كراوەی سروشتیە وبەباشی نازانین كەوتۆتە كوێوە.لادێ یان شار چونكە بەزمی شایی وهەڵپەڕكێ لەزەمەنی گێڕانەوەكەدا پەیوەندی بەهەردوو شوێنەوە هەیە.دواتر شوێنێكی جیاوازی ناسروشتی بەدەردەكەوێت ئەویش ماڵ وباخچەی پاشایە كەلەنێوان ئەو دوو شوێنەدا جیاوازییە گەورەكان بەدی دەكرێت.شێوازی دەربڕینە گێڕانەوەییەكە بریتیە لەشێوازی گرتە وێنەییە وەسفییەكان .هەروەها لەم گێڕانەوەیەدا ئاماژە  بەهۆكارە سەرەكییەكان نەكراوەونازانین بۆچی كچ ئەو بیانوە بێ مانایانە بەكوڕ دەگرێت. كارەكە,لێرەدا, پشت بەگریمانەمان نابەستێت وپێویستە,لەبنەما گێڕانەوەییەكاندا,هۆكارەكان ئاشكرا بن نەك شاراوە.دواتر نازانین بۆچی پاشا دوژمنی گەلە ولەسەر چیش پیاوانی پاشا تەقە لەكوڕە بكەن وبیكوژن,یان ئایا لێكردنەوەی گوڵێك لەماڵی پاشا هۆكارە بۆ كوشتنی كوڕ! یان نازانین ڕێژەی قینی پاشا بەرامبەر بەكوڕ وهاوشێوەكانی چەندە.یان ئایا كوشتنەكە بەڕەزامەندی پاشا بووە یان پیاوەكانی بەبێ ئاگاداری پاشا ئەو كارەیان ئەنجام دا! تەنانەت جێگە وناوی كارێكتەر وكەسێتییەكان نەزانراوە.جێگەكە كوردستانە یان جێگەیەكی خەیاڵاویی هاوشێوەی ئەوروپا!,چونكە لەلایەكەوە مەرج نیە هەموو دەهۆڵ وزوڕنا وشمشاڵێك كوردستانی بێت,لەلایەكی تریشەوە گۆران لەم دەقەیدا كاریگەرە بەچیرۆكە كورتەكەی نووسەری ئیرلەندی ئۆسكار وایەڵد (1854- 1900 ) بەناونیشانی "بوولبول وگۆڵ":
كوڕ:
بڕوانە ! شایی یە,چۆپییە لەو ماڵە
گوێ بگرەّ! زوڕنایە,دەهۆڵە,شمشاڵە!
_ _ _ _   _ _ _ _
كچ:
گوڵ نەبێ بۆ سەرم ئاڵ چەپكێ زەرد چەپكێ
نایەم بۆ زەماوەن ,نایەم بۆ هەڵپەڕكێ!
كوڕ:
باخچەی پاشا لەبەر ئاوە
خێڵی دوشمن دەورەی داوە
_ _ _ _   _ _ _ _
هەی هاوار ! تفەنگی دوشمنیش پێكاتی ؟
ڕاكشێ تاوێ یەر بنێرە سەر ڕانم,
بابگریم بۆ دڵێ بۆ گوڵێ دۆڕانم  (14:  47- 48 )
سێهەم/ پێكهاتە گێرانەوەییەكان.ئەم پێكهاتەیە بریتیە لە:
ا- گێڕەوەر.هەندێك جاریش بەنێنەر وگەیەنەریش هاتووە.لەشیعرە لیریكییەكاندا,هەروەك جیرار جینێت ئاماژەی پێكردووە,خودی شاعیر دەبێتە خودێكی بكەر وبەنێوی خۆیەوە قسەمان بۆ دەگێڕێتەوە (6/ب:  8 ).كەواتە گێڕەوەر,بەنێوی ڕاناو وخوازەوە, ئەوەیە كەڕووداوەكەمان بۆ دەگێڕێتەوە .بەمەش ئەم گێڕەوەرە دەبێتە منێكی دووهەم لەگێڕانەوە وگواستنەوەی ڕووداوی دەقەكە.میشیل ڕیمۆن لەم بوارەدا دەڵێت ,نووسەر هەندێك جار خۆی لەنێو كەسێتییەكی دەقەكەیدا دەبینێتەوە ودەكەوێتە ڕوونكردنەو وئاشكراكردنی واقیعی ڕووداوی دەقەكەی (13: 7).لەولاشەوە كارنامەی گێرەوەر ئاشكرا دەبێت ئەمیش خۆی لەم سێ كارنامەیی خوارەوەدا دەبینێتەوە:
1-كارنامەی وەسفكردن.گێرەوەر لەم كارنامەیەدا گرتە و وەسفی دیمەنەكان لەئەستۆی خۆی دەگرێت وەك وەسفی ڕوودا وسروشت وشوێن وكارێكتەر وكەسێتییەكان.لەم نێوەندەدا وەك كەسێكی شاراوە بەدەردەكەوێت.گۆران لەشیعری "شەهید",كەبەیادی شەشی ئەیلوولی شەڕی بەردەركی سەرای سلێمانی,1930 نووسراوە, وەك گێڕەوەرێك بەدەردەكەوێت ولەڕێگەی هەست وكامێراكەیەوە وێنەكانمان بۆ دەگرێت ولەهەمان كاتدا بۆمان دەگوێزێتەوە.گەرچی شوێنەكە بەشێوە پانتایی وگشتییەكەی ڕوون وئاشكرایە وبەردەركی سەرای سلێمانییە,بەڵام,لەگەڵ ئەمەشدا,شوێنی وێنەگرتنەكەی ئاشكرا نیە ونازانین لەچ گۆشە وپانتاییەكەوە وێنەكان گیراون.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەخودی گێڕەوەر لەكاتی وێنەگرتنەكانیدا خۆی ئاشكرا ناكات وكارەكەی هاوشێوەی كامیرا شاراوەكانە.جگە لەمە,گۆران لەگرتنی گرتە وێنەییەكانیدا زۆر وورد وشارەزایانە كارەكەی ئەنجام داوە.ئەم سروشتە لەكاركردن هاوشێوەی دەرهێنەرە سینەماییە پڕۆفیشناڵەكانە كەبەشێوەیەكی هونەرییانە كاری دەرهێنانی ڕووداوەكە ئەنجام دەدەن.هەڵۆ بەگ,كەكارێكتەری سەرەكی ڕووداوەكەیە,بەجوانترین وێنەی هونەری وبابەتی وكاریگەری بەرجەستەكراوە كەئەمە لەلایەكەوە ڕۆڵی تەواوی خۆیەتی بەبێ لادان وزیادەڕۆیی.لەلایەكی تریشەوە ڕێگە خۆشكەرە بۆ بەردەوامی پڕۆسەی فیداكاری وپرسی نیشتمانی:
هەزار ونۆسەد وسی بوو,شەشی ئەیلوول كەڕۆژ هەڵهات
غریوی ویستنی حەق كەوتە ناو شاری سلێمانی
"هەڵۆ بەگ" ئەو جوانەی پڕ دڵی بوو بۆ وەتەن ئاوات
لەپێش جەمعێكەوە تا بەر سەرا ڕووی هەڵمەتی هانی
_ _ _ _   _ _ _ _
هەڵۆ بەگ گوللەیی ئەووەڵ لەڕانی دا, دووەم دەستی:
كەخۆی وقەومەكەی وا دی,بەچەشنی شێر نركانی
پەلاماری كە دا بۆ زابتێ: یەك زللە خپ خستی
دەمانچەی سەنگ لەدەستی وئاگری دا تاوەكو توانی (14:  199 )
2- كارنامەی توخمناسی.گێڕەوەڕ هەندێك جار بەدوای توخمی ڕووداوەكەدا دەگەڕێت وبەوهۆیەشەوە ململانێكان لەنێوان جەمسەرەكان,بەتایبەتی هەردوو جەمسەری دژ بەیەك,دەردەكەوێت ودروست دەبێت.لەشیعری"بووكێكی ناكام"دا ئەو توخمەی كەگۆران بەدوایدا دەگەڕێت  ومەبەستێتی وونبونی دادپەروەری سۆسیۆڵۆژیایە لەكۆمەڵگای كوردیدا.ئەمەش مۆتیڤێكی كاریگەرە بۆ خوڵقاندنی ململانێكان بەتایبەتی لەنیۆان هێزی دەسەڵاتی فیدیۆڵیزم وچینی جووتیار كەگێڕەوەر خۆی بەشێكە لەم چینە:
ئاغای خاوەن هێز وشكۆ, خاوەن سامداری,                  لەكاتێكا درێژ ئەكا دەستی دڵداری
_ _ _ _   _ _ _ _
كچی جووتیار بۆ بەهەشتی ژین ودڵداری ,                  لەگەڵ كوڕی شوان بەستبووی پەیمانی یاری
_ _ _ _   _ _ _ _
پەنجەی كینە لەسەر پیلكەی تفەنگ كەوتە كار             كۆستی دڵی بۆ ئێجگاری كەوت كچی جووتیار (14: 73 )
3- كارنامەی بەئەرشیفكردن.لێرەدا گێڕەوەر ڕۆڵی كۆكردنەوەی ئەرشیفە زانیارییەكان دەبینێت,بەتایبەتی لەڕووی سۆسیۆڵۆژیا وسایكۆڵۆژیا وفیكرەوە.لەپێناو دەستكەوتنی ئەرشیفە پێویستەكان,گێڕەوەر پەنا بۆ سەرچاوە سیاقی ومێژووییەكان دەبات.لەشیعری"زیندانی ئەژدەهاك" گۆران, بەوپێیەی لەزەمەنی دەقدا تاكێكی بزێویی فیكری سیاسی لەجۆری سۆشیاڵیزمە,كۆمەڵێك زانیاری ووردی لەسەر سروشتی ڕژێمی سیاسی سەردەم كۆكردۆتەوە وپێمان دەڵێت كەئەم ڕژێمە جێگەی ترس ودڵەڕاوكێییە.لەنێو ئەرشیفە زانیارییەكان وبەپێی سەرچاوە ئایدیۆڵۆژیاكەی شاعیر كەلەدەقەكەدا گێڕەوەرە ڕێگە چارەی گونجاو دەخرێتە ڕوو,ئەویش پەنابردنە بۆ چەمكی هێزی ڕووبەڕوبونەوەی چەكداری دژ بەڕژێمی حوكم.سەرچاوەیەكی تر كەگێڕەوەر پەنای بۆ بردووە بەمەبەستی سەرخستنی بەرنامە ڕێگە چارەییەكەی بریتیە لەزەمەنی كاوە كەئەمە پڕاوپڕ لەگەڵ بەرنامەی ئایدیۆڵۆژییەكەیدا یەك دەگرنەوە.بەمەش گێڕەوەر لەلایەكەوە ئاماژە بەسیاسەتی چەوتی ڕژێمی حوكم دەدات,لەلایەكی تریشەوە مێژووی زەمەنێكی دیاریكراوی سیاسەت وفیكر وئایدیۆڵۆژیای ناوچەكەمان بۆ دەگێڕێتەوە:
سەر هی شایە,ماڵ هی شایە,
هەر ماڵە كوڕێك... چی تیایە
_ _ _ _     _ _ _ _
كاوە:
دەربەستی دە ویانزە نین
وەستای پۆلا وئاسنین
ڕۆژێك ئەبێ تۆڵەی گەلمان بسێنین  (14:  263- 264 )
لەهەموو ئەمانەدا ئەوەمان بۆ دەردەكەوێت كەبازنەی گێڕەوەر خۆی لەسێ جۆری گێرانەوەدا دەبینێتەوە:
- گێڕەوەری بەزانین.ئەمە ئەو گێڕەوەرەیە كەخاوەنی سەرجەم زانینەكان بێت.بەمە دەوترێت"بینین لەدواوە".واتە پاڵەوان, كەلەهەمان كاتدا گێڕەوەرە,لەڕێگەی ئامڕازی قسەكەری یەكەمەوە تێكڕای زانیارییەكان دەخاتە ڕوو وەك ئەوەی خۆیخاوەنی بابەتی ڕووداوەكە بێت.نموونەی ئەمە لەشیعری"بووكێكی ناكام"دا بەدی دەكرێت لەكاتێكدا گێڕەوەر وەك پاڵەوانی ڕووداو وگێرانەوەكە زانیارییە پێویستییەكانمان بۆ دەخاتە ڕوو.ئەوەتا دەڵێت:
هەی سوار سوار بێ!هەی تفەنگچی دەست باتە تفەنگ            هەی ژنی جوان ئارایشی خۆی كا بۆ ئائاهەنگ
لەژێر تارای سوورمەچنا هەرە جوانی دێ ,                           كچی جووتیار بەرەو كۆشكی ئاغا كەوتە ڕێ
كۆشكی ئاغا گەچكارییە,ئاوێنە بەندە,                             كەس نازانێ بەژمارە,پەنجەرەی چەندە ( 14: 72)
- گێڕەوەری نیمچە بەزانین.ئەمە ئەو گێڕەوەرەیە كەئاستی زانینەكانی هاوشێوەی كارێكتەری گێڕانەوەكەیە.بەمەیان دەوترێت" بینین لەگەڵ".گێڕەوەر لەم دۆخەدا وەك شایەتحاڵێك بەدەردەكەوێت وخۆی هەڵناقورتێنێتە گێڕانەوەكە.لەشیعری"ناڵەی بێكار" گێڕەوەر وپاڵەوان لەزانیارییەكاندا یەك دەگرنەوە ودۆخی كرێكارێك لەدوو زەمەنی جیاوازدا بەرجەستە دەكەن.زەمەنی گەنجێتی كەپڕ بووە لەجوڵە وچالاكی وڕازیبوونی ئاغا.زەمەنی شكست وهەرەسی جەستەیی.ئەوەی لێرەدا گرنگ بێت ئەوەیە كەگێڕەوەر بەهیچ شێوەیەك ناچێتە نێو بازنەی ململانێی ئەو دوو زەمەنە جیاوازە وبەڵكو ناچێتە نێو دەرئەنجامی ئەو ململانێیەوە.بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا شایەتحاڵێكی ئەكتیڤی هەردوو زەمەنەكەشە:
تا هێزی بزووتن لەلەشما بەكوڕ بوو                من كوڕ بووم بۆ ئاغا وئاغا باوكی كوڕ بوو
لەماندوو نەبوون ی سەرایشم واق وڕ بوو            عەماری لەبەری تەقەلام پڕپڕ بوو
_ _ _ _   _ _ _ _
تا ڕادەی ئەوپەڕی شەكەتیی گەیانم                پەكم كەوت.. نەخۆشی لەشی تێك شكانم
نەخۆشی ناوجێ بووم: بێ شۆربا,بێ دەرمان         بۆ زمان تەڕكردن نەختێك ئاو ئەمناڵان
بەر گوێم كەوت باوكی كوڕ نەك ئێستا هی جاران     قیڕاندی: بۆ نایبەن فڕێی دەن لەكۆڵان (14: 157 )
- گێڕەوەری كەم زانین.ئەمە ئەو گێڕەوەرەیە كەزانینی  كەمتر بێت لەكارێكتەر.بەمەیان دەوترێت"بینین لەپێشەوە".گێڕەوەر لەدەرەوە زانیارییەكان یان ڕووداوەكان دەگێڕێتەوە وبەهیچ شێوەیەكیش نابێتە شایەتحاڵ لەسەر گێڕانەوەكە.لەشیعری"گەشت لەهەورامان", كەگێڕانەوەیەكی پانۆڕامایی ونەخشەیی ودۆخە سروشتی وسۆسیۆڵۆژی شوێنێكی گرنگی كوردستانە,گێڕەوەر وەك پێویست بەدەر ناكەوێت وزانیارییەكان خۆیان بۆخۆیان بوونی هەیە هەر خۆشیان گێڕانەوەكان دەخەنە ئەستۆ بەبێ ئەوەی گێڕەوەر ڕۆڵێكی سەرەكی هەبێت:
كۆمەڵە شاخێك سەخت وگەردنكەش             ئاسمانی شینی گرتوەتە باوەش
سەرپۆشی لووتكەی بەفری زۆر سپی            بەدارستان ڕەش ناو دۆڵی كپی
جۆگەی ئاوەكان تیایا قەتیسماو                هەر ئەڕۆن ناكەن پێچی شاخ تەواو  (14: 117 )
ب- كاكڵەی ڕووداو.ئەم بەشەی گێڕانەوە بریتیە لەناوەخنی ڕووداو.واتە ئەوەی كەلەگێڕەوەر دەردەچێت پێی دەوترێت كاكڵەی ڕووداو. ئەم كاكڵەیەش لەپێناو بەگەرخستنی كارنامە جۆراوجۆرەكانی, پێویستی بەگێڕەوە ووەرگرە.بابەتی ئەم كاكڵەیەش خۆی لەچەند بابەتێكی سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكری ومەعریفی وڕەوشتی...هتد دەبینێتەوە.هەمووشیان,لەلایەكەوە پێگەی كاریگەری خۆیان هەیە ولەلایەكی تریشەوە پەیوەندی ڕاستەوخۆ وناڕاستەوخۆیان بەتێكڕای خەڵكییەوە هەیە.بۆ نموونە,لەشیعری"دەروێش عەبدوڵڵا"دا گۆران لەڕێگەی دەروێشەوە مەبەستێتی ئەوە لەتێكڕای خەڵكی بگەیەنێت كەكۆمەڵگای كوردی لەزەمەنی دەق وەك پێویست ڕێزی لەهونەری میوزیك وشیعر نەگرتووە وخەڵكەكە ئەوەندەی بایەخیان داوە بەكلتووری بێگانە بەنموونەی بیتهۆڤن ئەوەندە بایەخیان بەكلتووری خۆیان نەداوە.ئەمەش جۆرێكە لەهۆشیاركردنەوەی تاكی كورد كەخاوەن هونەر وئەدەب وشیعری نەتەوایەتی ڕەسەنی خۆیەتی.لەلایەكی تریشەوە,كاكڵەی ئەم گێڕانەوە زەمەنی وڕەوشتییە ئاماژەیەكیشە بۆ نەبوونی هەستی هونەری لەنێو تاكی كوردیدا.هەر لەبەر ئەمەشە گۆران دەڵێت:
بەڵێ,دیارە,لەناو قەومی بەسیتا قەدری سنعەتكار
وەكوو عەكسی قەمەر وایە لەناو حەوزێكی لیخندا (14:  111 )
ج- وەرگر.ئەمە ئەوەیە كەنامەكە لەگێڕەوەر وەردەگرێت.بەمەش گەر گێڕەوەر بریتی بێت لەكەناڵێكی ناردن ئەوا وەرگریش بریتیە لەكەناڵی وەرگرتنی نامەكە.گومانیش لەوەدا نەماوە,هەروەك ڕەخنەگرانی وەك تۆدۆرۆف وگریماس وجیرار جینێت وڕۆڵان پارت جەختیان لەسەر كردووە,كەپەیوەندییەكی نزیك وتوندو تۆڵ لەنێوان وەرگر وخوێنەری تێهەڵكێشی وڕاستەقینە بوونی هەیە وجوداكردنەوەشیان كارێكی هەتا بڵێی قورس وگرانە بەوپێیەی هەموویان خۆیان لەنێو پڕۆسەی وەرگرتن وگەیاندنی گێڕانەوەكاندا دەبینێتەوە.بەمەش ئەرك وكارنامەكانیان هاوشێوەی یەكترن.جیاوازییە بچووكەكەشیان لەوەدایە كەهەندێك جار وا ڕێدەكەوێت كەخوێنەری تێهەڵكێشی ڕۆڵی گێڕەوەرێك ویەكێك لەكارێكتەرەكان دەبینێت(12:  129 ).بەڵام وەرگر تا ڕادەیەكی هەرە زۆر كەسێتییەكی شاراوەیە ودەرناكەوێت .لەشیعری "دەروێش عەبدوڵڵا"دا ئەم بۆچوونە بەدی دەكرێت و وەرگر كەوتۆتە بەشێك لەسەرگورشتەی دەروێش وهونەرەكەی وبەشێوازێكی هەڵچوونی كەسێتی ئەم هونەرمەندە وونبووەمان بۆ دەگێڕێتەوە:
نە حەرفی مەكتەبێكت خوێند,نە ئوستادێ پەلی گرتی
سیرف بەرزیی زەكا ئەم سنعەتەی فێركرد بەشمشاڵت
هەموو وەزنێكی گۆرانی,لەتوولانی هەتا كورتی
بەسەر پەنجەی هونەر كردت بەدیلی كۆششی زاڵت  (14: 111 )
كارنامەكەشی بریتیە لە:
- بەشداریكردن لەپڕۆسەی دامەزراندنی گێڕانەوەی ڕووداوەكان.
- نێوەندگیری لەنێوان گێڕەوەر وخوێنەر.
- بەشداریكردن لەگەشەی چنینی ڕووداوەكان وەك ئەوەی دەسەڵاتی ووتەبێژی فەرمی كاكڵەی ڕووداوەكانیهەبێت.
لەهەموو ئەمانەدا دەگەین بەو ئەنجامەی كەوەرگر:
1- هەندێك جار لەدەرەوەی دەق بەدەردەكەوێت بەڵام هەڵسوكەوتی وەك خوێنەرێكی خاوەن ئەزموونە.هەر لە"دەروێش عەبدوڵڵا" كەدا وەرگر دەكەوێتە دەرەوەی دەق بەڵام بەپێی چەمكە ڕەخنەیی وگریمانەكان ڕۆڵی چەندین ڕاڤە وبۆچوونلەخۆ دەگرێت.هەر بۆنموونە,دەشێ بلێین دەروێش دەمامكێكە بۆ خودی شاعیر وەك ئەوەی شاعیر شیوەن بۆ خۆی بكات چونكە لەزەمەنی دەقەكەدا تێكڕای خەڵكی لەلایەكەوە هۆشیاری هونەرییان نەبوو,لەلایەكی تریشەوە ئەوانەشی كەهۆشیارییان هەبوو ئەوا بەشێوازی جۆراوجۆر كەوتبونە پیلان گێڕان دژ بەشاعیر, هەر جارەی بەبیانوویەك.خوێنەری ڕۆشنبیر وزیتەڵە دەتوانێت سیاقی مێژوویی گۆران ببشكنێت وهۆكاری دژایەتییەكانیش دەستنیشان بكات.یان لەڕێگەی دەروێشەوە هەستی ڕاستەقینەی گۆران مان بۆ دەردەكەوێت بەتایبەتی لەنێو بازنەی هەستە نەتەوایەتییەكەدا.گەر كارەكەبەم شێوەیە نەبێت ئەی چۆن شاعیر ئەوهاوارە هەڵچوونییەی بەراووردییەی نێوان دەروێش وبیتهۆڤن ی لێهەڵدەستێت لەكاتێكدا دەڵێت:
لەبیتهۆڤن گەلێ زیاتر بەڕۆحم ئاشنای,وەڵڵا
دە,ئەی دەروێش,سكاڵایەك لەگەڵ ڕۆحی كڵۆڵم كە (14: 112 )
2- هەندێك جار لەناوەوەی دەق بەدەردەكەوێت ولەگەڵ ئەمەشدا پەیوەندییەكی بەهێزی هەیە لەگەڵ دەق وەك ئەوەی بەشێك بێت لەدەقەكە.لەشیعری "شەهید"وەرگر لەلایەكەوە دەبێتە ڕاڤەكەری دەق,لەلایەكی تریشەوە بەشدارە لەگێڕانەوە وگرتنی وێنە ودیمەنەكان وەك ئەوەی یاریدەدەری دەرهێنەری كارە درامییەكەی دەقەكە بێت.شان بەشانی گێڕەوەر وخودی بكەری شاعیر لەگەڵ ڕووداوەكەدا دەڕوات. ئەم وەرگرە تەنها نیە ودابەش دەبێت بەسەر هەموو وەرگرەكاندا بەزەمەنی دەق ودوای دەقیش.بەمانایەكی ڕوونتر,ئێمە لەكاتێكدا گوێبیستی یان بینەری ڕووداو وگێڕانەوەكە دەبین ئەوا هەست ناكەین لەدەرەوەی شوێن وزەمەنی گێڕانەوەكە بین. بەپێچەوانەوە ئەمڕۆكە ولەڕێگەی ئەم گێڕانەوەیە دەتوانین بەرجەستەی دڕندەیەتی دەسەڵات وقارەمانێتی هەڵۆ بەگ وهاوشێوەكانی بكەین وەك ئەوەی خۆمان لەنێو ڕووداوەكەدا بین وهەر خۆشمان ببین بەدەرهێنەر وسیناریست وخاوەن دەق وكارێكتەر.ئەمەش بەو مانایە دێت كەئەم جۆرە وەرگرە ڕێگر دەبێت لەبەردەم زیادەڕۆییە زانیارییەكانی گێڕەوەر وناهێڵێت بچێتە دەرەوەی ڕووداوەكە.
چوارهەم/ توخمە گێڕانەوەییەكان.ئەم توخمانە پێكهاتووە لە:
یەكەم/ ڕووداو.وەك باختین لەكتێبەكەیدا بەنێوی" داستان وڕۆمان" دەڵێت,ڕووداو پەیوەستە بەئەزموونی نووسەرەوە(17: 48-60). هەتا ئەزموونەكانیش لەئاستێكی هەستیاری وبەرپرسیارێتیدا بێت ئەوا لەبەرامبەردا ڕووداوەكەش بەهەمان كێش وقەبارە قورسایی خۆی لەسەر دەق وخوێنەر دروست دەكات.بەمەش ڕووداو دەبێتە كەسێتییەكی هەرە گرنگ بۆ سەرجەم توخمەكانی گێڕانەوەیە بەكارێكتەرەكان وزەمەن وشوێن ودایەڵۆگەكانەوە.لێرەشەوە ڕووداوەكان گێڕانەوەی بابەتەكانی ژیانە لەڕێگەی واقیع وخەیاڵەوە.گەرچی نووسەر لەهەڵبژاردنی ڕووداوەكاندا ئازادە بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا پێویستە ڕەچاوی ئەو ڕووداوانە بكات كەكاریگەری لەسەركۆمەڵگا وتاكەكان دروست دەكات (9: 28)ئامانجی سەرەكی ڕووداویش خۆی لەئاشكراكردنی سروشتی ڕووداوەكە وئەو پەیوەندیانەیە كەلەنێو توخمەكانی تردا هەیە دەبینێتەوە.هەروەها دەستنیشانی سەرچاوە وسەرچاوەلێگرتنەكانی ڕووداوەكە دەكات بەوپێیەی دەق بەشێوەیەكی گشتی پێویستی بەسەرچاوە وسەرچاوەلێگرتنەكانە بەنموونەی سەرچاوە مێژوویی وئاینی وئایدیۆڵۆژی وفیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژییەكان. بەئاراستەیەكیجیاواز,ڕووداو وێنەی دۆخی زەمەن وشوێن وكارێكتەرەكان لەگەڵ هەڵوێستە وبۆچوونەكانیان بەرجەستە دەكات.هەر لەبەر ئەمەشە ڕووداو هەموو زانیارییەكان نادات بەدەستەوە .لەم گۆشەیەوە ڕووداوەكان دابەش دەبن بەسەر: 
1-ڕووداوی شاراوە.گەرچی گۆران خۆی لەنێو ڕێبازە سەرەكییەكانی ئەدەبدا دەبینێتەوە بەڵام لەنێویاندا  ڕۆمانسیزم هەرە دیارەكەیانە وەك ئەوەی بۆ ئەم ڕێبازە خوڵقابێت.شاردنەوەی ڕاستییەكان یان ناڕاستەوخۆی لەدەربڕینەكان دیاردەیەكی زەقی شاعیرە ڕۆمانسیزمەكانە.لەشیعری"بەستەی دڵدار" چیرۆكێك یان ڕووداوێك بەدی دەكرێت.لەپشت سیاقە مێژووییەكانی گۆران ەوە چیرۆكێكی سۆزداری وخۆشەویستی بوونی هەیە.بەهۆی داب ونەریتی سۆسیۆڵۆژیا وستەمی هێزی دەسەڵاتی فیدیۆڵیزمەوە ئەم پڕۆسەی خۆشەویستییە شكست دەخوات.لەزۆربەی دەقە ڕۆمانسیزمەكانیدا گۆران بەشێوازی ناڕاستەوخۆ وهێماییانە ئاماژەی بەدۆخە سۆزدارییەكە وشكستەكەی خۆی داوە وەك لەشیعری"گوڵی خوێناوی" و"بووكێكی ناكام" وئاواتی دووری"...بەدی دەكرێت.لە"بەستەی دڵدار"دا ڕووداوەكە بۆ گۆران وهاوشێوە وهەوادارانی زۆر گرنگە.بەئاراستەیەك وشێوازێكی زۆر نهێنی,دەیەوێت بەشێك لەژیاننامەی سۆسیۆڵۆژی وسۆزداری خۆیمان بۆ بگێڕێتەوە.بەكارهێنانی ڕاناوی "تۆ" لەنێو دەستەواژەكانی "وەك تۆ جوان بێ,تۆیت وبەس" و"وەك تۆ بەتین,تۆیت وبەس" و"تۆ ئەپەرستم" كارێكی پەردەپۆشییە وئێمەی وەرگر وخوێنەر نازانین ئەو "تۆ"یە كێیە وچ كارەیە ولەكوێ دەژی !
2-ڕووداوی مێژوویی.شیعری"ئەنجامی ئەژدەهاك"تەواو پشتی بەڕووداوێكی مێژوویی بەستووە.زەمەنی ڕووداو,كەدەگەڕێتەوە بۆ زەمەنی كاوە,پەیوەندییەكی سیاسی وفیكری وئایدیۆڵۆژی لەگەڵ زەمەنی هاوچەرخی كوردا دروست كردووە وئێمەی وەرگر وخوێنەریش پێش وەخت زانیاریمان لەسەرئەم  ڕووداوە مێژووییەهەیە ولەڕووی زانیارییەوە كێشەمان بۆ دروست ناكات:
بەفەرمانی شای بێباك
خاوەنشكۆ ئەژدەهاك
ورتەتان لە دەم دەرێ
بەشیر لەسەرتان ئەدرێ
 _ _ _ _   _ _ _ _
كاوە:
براكانم ئەمڕۆ ڕۆژی دان بەخۆدا گرتنە
ڕاپەڕینێك خزمەت تەنیا بێ وچان ئیشكردنە
بۆ ڕۆژی خۆی چەكی زۆر وتفاقی زۆر خستنە
ئەگەر دڵسۆزی ڕاستیین
ئەبێ هەرگیز نەوەستین (14: 263- 268 )
4-ڕووداوی ترسناك.لە"موحاكەمەی مام چەوەندەر"دا گۆران ڕووداوێكی ترسناكی زەمەنی پاشایەتیمان بۆ دەگێڕێتەوە لەكاتێكدا دەزگا دادییەكانی دەوڵەت بەئاشكرا داوای بەرتیلیان لەخەڵكی هەژار وبێ تاوان ولێقەوماوان كردووە.ئەوەشی داوای دادوەر وپیاوەكانیان ڕەت بكاتەوە ئەوا چارەنووسی وەك چارەنووسی مام چەوەندەری لێ دێت كەكەس نەیزانی چۆن وونیان كرد دوای ئەوەی ئەشكنجەیەكی زۆریشیان دا:
كەڵكی نەگرت
تكای ڕەنجدەر
بەر شەقیان دا
دەستەی نۆكەر
 _ _ _ _
یەڵلا پۆلیس, بیدەنە بەر
لەشی كوت كوت كەن بەخەنجەر (14: 279- 280)
دوهەم/ كارێكتەر(كەسێتییەكان ).گەرچی كارێكتەر وكەسێتی لەدەقە گێڕانەوەییەكاندا خۆیان لەچەندین نەخشە وفیگەر ودابەشبووندا دەبینێتەوە وەك كەسێتی چەقێتی وسەرەكی ولاوەكی وجێگیر وبێدەنگ وجوڵە وسەرچاوەیی وپەیوەندیی ودووبارەبویی بەڵام,بەپێی ستراتیژیتی لێكۆڵینەوەكەمان,گونجاوترینیان نموونە بزواندنەكەی ڕەخنەگری سیمۆڵۆژیای گێڕانەوەگەری گریماس( 10: 39- 41  )ە كەبریتیە لەسێ جووتەكاركردنی:
نێنەر,پاڵنەری سەرەكی پاڵەوان بەمەبەستی ئەركێكی دیاریكراو.
وەرگر,ئەو كەسەی كەنامەی نێنەری پێدەگات.
خود,پاڵەوانی دەق كەلەڕێگەی فاكتەرێكەوە دەیەوێت بگات بەئامانجی خۆی.
بابەت,ئەو بابەتەیە كەخود بەدوایدا دەگەڕێت.
یارمەتدەر,ئەو توخمەیە كەیارمەتی خود دەدات تا بگات بەئامانجی خۆی.
ڕێگر,ئەو توخمەیە كەڕێگری لەخود دەكات تا نەگات بەئامانجی خۆی.
لەنێو ئەم پڕۆسەی مامەڵەیەدا چەمكی گێڕانەوە خۆی لەبونیادی دۆخەكان وگەیشتن بەئامانجەكان دەبینێتەوە. بونیادی دۆخەكان دەكەوێتە ئەستۆی پەیوەندییەكانی خود وبابەت.ئامانجەكانیش دەكەوێتە ئەستۆی ململانێكانی نێوان خود وبابەت.بەمەش پەیوەندییەكان هەمیشە بەگەیاندن ناشكێتەوە بەڵكو هەندێك جار دابڕان لەنێوان خود وبابەتدا دروست دەبێت.ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كەلەنێوان نێنەر ووەرگر بۆشایی هەیە ونامەكانی نێنەر بەئاسانی ناگاتەدەست وەرگر.لەم ڕووەوە نێنەر پێویستی بەكاری قایلكاری وسەرچاوەیی دەبێت تا بتوانێت وەرگر قایل بكات.لەهەمان كاتدا بۆشاییەكانی نێوان خود وبابەت لەڕێگەی حەز وخولیاكانەوە پڕ دەكرێنەوە.لەبەرامبەریشدا ڕێگرییەكان هۆكارێك دەبن بۆ دابڕانی خود وبابەت.لێرەدا وبەمەبەستی پراكتیك لەسەر ئەو نموونانەی سەرەوە پێویستمان بەدەقێكی گۆران دەبێت. لەشیعری"بووكێكی ناكام"دا ئەمانەی خوارەوە دەبینین:
-بێبەشبوون لەماف ونادادپەروەی سۆسیۆڵوژیا بزوێنەری سەرەكی دروست بوونی دەق وپاڵەوانە.وەك پێشتر ئاماژەمان پێداوە,گۆران وەك خود وبەهۆی ئەو بزوێنەرانەوە كەلەلایەن داب ونەریت وهێزی دەسەڵاتی فیدیۆڵیزمەوە بەئەنجام گەیەنرا بەرەو تێكشانێكی سایكۆڵۆژی قورس دەبێتەوە ولەپێناو هاوسەنگی بابەتیشدا دەیەوێت باڵانسەكان ڕابگرێت وبەئەنجامێك كەخۆی پێی قایلە لێی دەرچێت:
كوڕی شوانە كەئەمەی بیست شێت بوو,دایە كێو,                زەوی داگرت بەتفكردن,ئاسمان بەجنێو
چەن جارێ شەو ماڵی ئاغای دایە بەر تفەنگ ,                 دەغڵی سووتان,باغی بڕی,بۆ ئەتك وبۆ پەنگ:
كلك ویاڵی چەن چارەوێی قەل كرد بە خەنجەر                 بەسەر ڕانی ئاغایا داو مەڕی دایە بەر (14: 73 )
- ئەو كەسانەی كەنامەی نێنەر وەردەگرن بریتین لە:
ا –خودی دوهەمی بێبەشكراو كەخۆشەویستەكەیەوكچی جووتیارە وبەزۆرە ملێی بزوێنەرەكان تووشی هەمان دەردی خودی یەكەم بووە تا لەنزیكەوە بزانێت كەڕێژەی خۆشەویستی خودی یەكەم چەندە بۆی:
لەژێر تارای سورمەچنا هەرە جوانی دێ,                "كچی جووتیار" بەرەو كۆشكی ئاغا كەوتە ڕێ
 _ _ _ _   _ _ _ _
مووچڕكەیەك بەسەر تاپای لەشیا ئەگەڕێ             ئاگادارە فرمێسكی سۆز,دێتە خوار بۆ كێ
كچی جووتیار بۆ بەهەشتی ژین ودڵداری                 لەگەڵ كوڕی شوان بەستبووی پەیمانی یاری
ب – هێزی دەسەڵات تا هەمووان, بەتایبەتی هاوشێوەكانی خود,بزانن ئاستی دڕندەییەكان گەیشتوونەتە كوێ وچەند.لەهەمان كاتیشدا سروشتی مامەڵەكانیان, تا سەر, سەركەوتن بەدەست ناهێنێت:
پەنجەی كینە لەسەر پیلكەی تفەنگ كەوتە كار            كۆستی دڵی بۆ ئێجگاری كەوت كچی جووتیار
 _ _ _ _    _ _ _ _
لەبەر دەرگای چاوی ڕەشا بلەرزێ وبڵێ                          دەستی زۆردار سەد سەر ئەكا ناگاتە دڵێ
ج – مروڤایەتی تا بزانێت سروشتی ویژدان بەهۆی داب ونەریت وهێزی دەسەڵات چی بەسەر هاتووە وئەوانەش كێن كەزەرەرمەندی سەرەكیین:
ئاغای خاوەن هێز وشكۆ,خاوەن سامداری                    لەكاتێكا درێژ ئەكا دەستی دڵداری

د – هاوشێوەكانی خود كەبەهەمان دەردی خود براون.ئەمەش لەپێناو هاندان وگرتبوونەوەیانە دژ بە بزوێنەرەكان:
ئێستا ئەوا هەرچی بڵێی نیعمەت ونازە                 هەمووی ئەدا بەیەك دڵۆپ فرمێسكی تازە
- پاڵەوانی دەق,كوڕی شوان,دەیەوێت وهەوڵدەدات لەڕێگەی هێز وتوانای فیزیۆڵۆژی خۆیەوە بگات بەئامانجی تایبەتی خۆی كە كچی جووتیاری خۆشەویستە:
كوڕی شوانی برژاوی ئیش,لەبەر هەتاو قاڵ,          مەچەك ئەستوور,لەش كەڵەگەت,دەفەی ناوشان چاڵ
- بابەتەكە بابەتێكی تایبەت نیەبەخودی بكەرەوە بەڵكو پەیوەستە بەتێكڕای بێبەشبووانەوە.
- بابەتی یارمەتدەر بۆ پشتگیری خود گوتارەكەیەتی كەدەیەوێت لەڕێگەی فیداكارییەكەیەوە سەركەوتن بۆ هاوشێوە بێبەشبووەكان بەدەست بهێنێت.واتە فیداكاری خود دەبێتە جۆرێك لەبزوێنەر بەمەبەستی ڕزگار بوون لەزوڵَم وستەمی داگیركەران وڕژێمی فیدیۆڵیزم.
- ڕێگرەكان,بەشێوەیەكی گشتی,بریتیە لەسیاسەتی سەركووتكردن لەلایەن هێزی دەسەڵات ولەهەمان كاتیشدا لاوازی بێبەشبووان خۆیان كەبەدرێژایی زەمەنێكی دوور ودرێژ قبوڵی ئەو سیاسەتی سەركووتكردنانەیان كردووە.
لەگەڵ هەموو ئەمانەشدا جۆری كەسێتی پاڵەوان لەجۆری جێگیری ڕكابەرە ولەپێناو پڕۆسە سۆزداری وخۆشەویستییەكەی, بەبێ گۆڕان .بەردەوام دەبێت لەسەر هەڵوێستەكەی گەرچی,بەپێی گریمانەكان,ئەو یەقینەشی لا دروست ببوو كەكارەكەی جۆرێكە لەسەركەشی وسەركەوتن بەدەست ناهێنێت چونكە دڕندەیی هێزی دەسەڵات ڕێگر دەبێت لەبەردەم سەركەوتنەكەدا. كەسێتی لاوەكی خۆی لەدوو كەسێتیدا دەبینێتەوە.یەكەمیان ئاغا كەجۆری كەسێتییەكەی جێگیری ڕكابەرە وناگۆڕێت بەوپێیەی ویژانەكانی كەوتونەتە دەرەوەی مرۆڤایەتییەوە كەهەمیشە وادەخوازێت ستەم لەبەرامبەرەكان بكات.دوهەمیان,كچی جووتیاری خۆشەویست كەجۆری كەسێتییەكە لەجۆری بێدەنگییەكی نەگۆڕە بەوپێیەی,داب ونەریت وهێزی دەسەڵات,ڕێگەی ئەوەی پێنادەن كەهەڵوێستەیەك وەرگرێت.
سێهەم/ زەمەن.زەمەن لای بریگسۆن بریتیە لەسەرچاوەی بوون (18: 14).لای ئالان ڕۆپ یش كارێكتەرێكی بزێوی گێڕانەوەیە (3: 130).ڕەخنەگران لەزۆر ڕووەوە باسیان لەزەمەن كردووە,بەڵام ئەوەی ئێمە لەم لێكۆینەوەیەدا پێویستمانە ئەمانەی خوارەوەیە:
1-زەمەنی دەرەكی.ئەمە ئەو زەمەنەیە كەدەكەوێتە دەرەوەی دەسەڵاتی زەمەنی ناوەكی.ئەمیش خۆی لەسێ جۆری زەمەنیدا دەبینێتەوە:
ا-زەمەنی نووسەر.ئەمە باس لەقوناغە ڕۆشنبیری ومەعریفی وفیكرییەكانی نووسەر دەكات.لەزەمەنی گۆران دا,بەشێوەیەكی گشتی, ئاستی بیركردنەوەكان وەك پێویست نەبوون.هەژاری ونەخوێندەواری تەواو شوێنەكەیان كۆنتڕۆڵ كردبوو.جیاوازی چینایەتی لەگۆمەڵگادا ڕەنگی دابۆوە.بێبەشبوون ونادادپەروەری ببوو بەیاسا.گۆران, بەوپێیەی تاكێكی هەستیار بوو,دوورەپەرێز نەبووە لەم مەسەلانە وزیاتریش.بەڵكو خۆی یەكێك بووە لەبێبەشبووەكان ولەهەموو مەسەلە سۆسیۆڵۆژی وفیكرییەكاندا بۆچوونی خۆشی هەبووە وتەواویش كارلێكی لەگەڵ دۆخ ومەسەلەكاندا كردووە.هەموو ئەمانە تەواو ڕەنگیان داوەتەوە لەدەقەكانیدا.سەرەتای پەنجاكان,كاتێك فەرمانبەر دەبێت لەفەرمانگەی كار,بەتۆمەتێك, كەدروستكرابوو.دەگیرێت.شیعری"لەبەندیخانە" چیرۆكی ئەو تۆمەتە وهەڵوێستەی خۆیمان بەرامبەر خاوەن تۆمەتەكان بۆ دەگێڕێتەوە ودەڵێت:
تاوانم كرد,گەل پێوەی نام مۆری ناپاكی                 بۆ زیندانە كۆچی ژینم,دنیای ڕووناكی
ووتم:گەل,نە‌و! گەلفرۆشی دەزگا ودووكانگێڕ          عاری تێرپۆش,خەوشی برسی موو بەموو ژمێر
دزی تێر وبێ پێویستی ناردە سەر سەری                   وتیان دزە وپرسیارێكی زۆریان لێ پرسی
كابرای برسی بێتاوانیش ملكەچ وسەرشۆڕ                 چۆنیان لێ ویست بۆی هەڵڕشتن وەڵامێكی زۆر (14: 168)
ب-زەمەنی خوێنەر.خوێنەر بەرپرسە لەڕاڤەكردنی دەق ومەسەلەكان.واتە نابێت تەنها پشت بەگێڕانەوە سیاقی ومێژووییەكان ببەسترێت كەهەندێك جار ناوەڕۆكی ئەو گێڕانەوانە وەك خۆی وپێویست دەرناچێت.بەمەش خوێنەر دەكەوێتە ئارگیومێنتی ڕووداوی زەمەنەكان وەك ئەوەی نووسەری مێژوو یان نووسەری دەقەكان بێت.بۆ نموونە ئێمەی خوێنەر,گەر زیتەڵە ونموونەیی بین,ئەوا لەلایەكەوە چاك دەزانین كەزەمەنی دەق لەشوێنەكەی پڕ بووە لەگەندەڵی ونادادپەروەری وسەرچاوە دەقییە ومێژووییەكانیش هەر وادەڵێت.لەلایەكی تریشەوە دەقە سۆسیۆڵۆژییەكانی گۆران پێمان دەڵێت كەگۆران لەدەربڕینە هونەری وفیكری وسۆزدارییەكانیدا زۆر ڕاستگۆیانە مەسەلەكانمان بۆ دەگێڕێتەوە.هەر لەدەقەكەی سەرەوەدا"لەبەندیخانە",هەڵچوونە سایكۆڵۆژییە لەڕادەبەدەرەكان نیشانەیەكی تری ڕاستگۆییەكەیەتی شاعیرە.بەمەش لەپشت گێڕانەوەكە ڕاستییەكی زەمەنی بەدی دەكرێت.
ج-زەمەنی مێژوویی.زەمەنەكانی ڕابردوو بەڕووداوە جۆراوجۆرەكانیەوە,بەئەفسانە وواقیعەوە,كەرەستەیەكی سەرچاوەیی گێڕانەوەكانە.بەمەش خەیاڵ وواقیع,لەپێناو بەرجەستەكردنی ڕووداوەكان, یەك دەگرنەوە وەك ئەوەی خەیاڵ واقیع بێت وپێچەوانەكەشی هەر ڕاستە.یان وەك ئەوەی ئەمڕۆ دوێنێ بێت ودوێنێش ئەمڕۆ بێت.لێرەدا ئەم جۆرە لەزەمەن پێدەنێتە زەمەنی بازنەیی.گۆران خوێندنەوەیەكی بەرپرسانەی لەسەر زەمەنەكانی ڕابردوو هەیە.  بەراووردەكانی لەنێوان زەمەنی ئێستا وزەمەنی ڕابردوو دەرئەنجامێك دروست دەكات بەوەی لێكچوونەكان گەلێك زیاترن لەجیاوازییەكان.بۆ نموونە,لەشیعری"ئەنجامی ئەژدەهاك" دا هاوشێوە فیكری حوكمییەكان دەدۆزێتەوە بەوەی زەمەنی كاوە جارێكی تر ولەسەر دەستی ستمكارێكی هاوشێوەی زوحاك لەدایك دەبێت.گەرچی شێوازی مامەڵەیی نێوان ئەو دوو زەمەنە جیاوازە بەڵام لەئەنجامدا ئێش وئازارەكان یەك دەگرنەوە بەوپێیەی سەرچاوەی حوكم یەك سەرچاوەییە.لەم دەقەدا گۆران وەك ئەوە وایە كەخۆی ئامادەی نووسینەوەی زەمەنی ڕابردوو بێت.هەر لەبەر ئەمەشە كۆكردنەوەی زانیارییەكانی لەسەر زەمەنی ڕابردوو بەمەبەست بووە نەك هەڕەمەكی.
2- زەمەنی ناوەكی.ئەمە ئەو زەمەنەیە كەپەیوەندی ڕاستەوخۆی هەبێت بە:
ا –زەمەنی دەق.ڕووداوەكانی زەمەنی دەق كاریگەرێكی ووزەبەخشە بۆ دامەزراندنی دەق.واتە گوشارە سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسی وئابوورییەكان فاكتەرێكی بەهێزن بۆ دەربڕینە سایكۆڵۆژییەكان.گەرچی ڕووداوەكان لەزەمەنی دەقدا جۆراوجۆرن بەڵام خاوەن دەق هەوڵ دەدات پەیوەندییەكان لەنێوانیاندا بدۆزێتەوە.گۆران لەزەمەنی خۆیدا ڕووبەڕی چەندین ڕووداو بۆتەوە.ڕووداوەكانیش جوراوجۆرن.لەدراما شیعری"جۆقی یۆنسكۆ"دا,هەر وەك گۆران لەپێشەكییەكەیدا دەڵێت بەمەبەستی"فێركردنی خوێندەواری وماڵداری ودروومان وكشتوكاڵ ومۆسیقا ودانس"دامەزراوە,ئاماژە بەهەژاری ڕۆشنبیری وخوێندنەوە وكاركردنی پیشەیی دراوە.گەرچی شێوازی دەربڕینەكە لەسەر شێوازێكی كۆمیدی دامەزراوە بەڵام لەگەڵ ئەمەشدا بەرجەستەی دۆخێكی زەمەنیش دەكات بەوەی گەر حكومەت بانگەوازی دۆخێكی گونجاوی سۆسیۆڵۆژی وئابووری بۆ تێكڕای خەڵكی ڕاگەیاندبێت ئەوا ئەو تێكڕایە خەیاڵیان خاوە وبەچاوی خۆیان نایبینن:
كچە مامۆستای گۆرانیبێژ:
نوون بۆ نانە,نانی گەنم.
تەرلای...پێتان پێئەكەنم
گاف بۆ گۆشتە وپێ بۆ پێڵاو
نەك نیخۆن,نابینن بەچاو
تەرلای لای لام,تەرلای لای لام (14: 276- 277 )
ب –زەمەنی گوتار.ئەم زەمەنە بەكاری ڕێكخستنی ڕووداوەكان هەڵدەستێت .سەرجەم ڕووداوەكان پێویستیان بەبونیادی گوتارێكە كەستراتیژییەتی زەمەن ونووسەر دەردەخات.لەگەڵ ئەوەی تاقیكردنەوەكانی گۆران لەڕووی ڕێبازی ئەدەبییەوە فرە تاقیكردنەوەیە بەڵام گەر بەنموونە,ڕێبازە ڕۆمانسیزمەكەی هەڵبژێرین ئەوا دەگەین بەو ئەنجامەی كەئەم شاعیرە دەیەوێت لەنێو زەمەنی گێڕانەوەی ئەم ڕێبازە ئەدەبییەدا گوتارێك دروست بكات.ئەمەش ڕەنگە بەومەبەستانە بێت كەبڵێین:
- شارەزا وڕۆشنبیروخوێندەوارە لەبواری ئەم ڕێبازە.
- توانای بەگەرخستن وتێگەیشتن وهەستكردنی ئەم ڕێبازەی هەیە.
-توانای دروستكردنی قوتابخانەیەكی ڕۆمانسیزمی لەشیعر وئەدەبی كوردیدا هەیە.
-بەشێكە لەكێشە وگرفت وململانێكانی كۆمەڵگا.
-توانای دەستنیشانكردنی كێشە وگرفتەكانی هەیە ولەهەمان كاتدا ولەپێناو سەرخستنی پڕۆسەكەی دەیەوێت ببێت بەدەسەڵاتێكی سەربەخۆی فیكر وسیاسەت وسۆسیۆڵۆژیا.
سێهەم/ زەمەنی ئەكرۆنۆڵۆژی.لەم زەمەنەدا فیزیۆڵۆژیای سروشت دەبێتە دەسەڵاتێكی سەربەخۆی گێڕانەوەڕووداوییەكان وشاعیران ونووسەران بۆیان نیە لادانی بەسەردا بكەن.بەمەش ئەم زەمەنە پێدەنێتە زەمەنێكی بابەتییەوە.لەشیعری"ئاواتی دووری"دا,كەگەڕان وگێڕانەوەیەكی یۆتۆبیاییە وشاعیر دەیەوێت ئەو خۆشەویستەی كەلەزەمەنی ڕابردوودا لێیان زەووت كرددوە بیبینێت, گۆران نەیتوانیوە لەسروشتی زەمەنی ماوە سروشتییەكان لا بدات وتەواو وەك زانایەكی فیزیكی پەیڕەوی ڕەهەندە فیزیاوییەكانی سروشتی كردووە لەدوورەوە بەرەو نزیكتر یان بەپێچەوانەوە.بەمەش ناوەڕۆكی گێڕانەوەكە شێوەیەكی بابەتی فیزیكی لەخۆ دەگرێت:
ئەی چاو!چەشنی بازی قەفەس هەڵوەری پەڕت
_ __ _  _ _ _ _
ئەی گوێ زەلیلی چاوم وبەر تۆ پەنا ئەبەم
 _ _ _ _   _ _ _ _
ئەی حیسسی شاممە! لەچاو ولە گوێ مەئیووسم
 _ _ _ _  _ _ _ _
ئەی لامیسە!ئەگەر چی نەبوو دەنگ وڕەنگ وبۆ (14: 45- 46 )
چوارهەم/ زەمەنی سایكۆڵۆژی.ئەمە زەمەنی خودیشی پێدەوترێت.لەم زەمەندا هەستی ناوەوەی خود كارلێكێك لەگەڵ ڕووداوەكاندا دروست دەكات.هەروەك لەپێشەوە ئاماژەمان پێداوە كەلەزەمەنی گۆران دا, بەجیاوازی قۆناغە زەمەنەكانی, گەندەڵییەكانی بەڕێوەبردنی سستمی حوكم لەوپەڕی هێزدا بوون.شاعیریش وەك خودێكی هەستیار وبەرپرسیار لەناوەوە ناخی خۆی دەخواتەوە.لەپێناو ڕەوینەوەی دۆخە سایكۆڵۆژییەكان پەنا بۆ چەند بابەتێكی گرنگ دەبات.یەكێك لەو بابەتانە نادادپەروەی بەڕێوەبەری دام ودەزگا حكومییەكانە كەبەشێوازێكی قێزەوون مامەڵەیان لەگەڵ هاووڵاتیانی هەژار وبێدەسەڵاتاندا كردووە.دراما شیعری"نق وجق" تەواو بەرجەستەی ئەم بابەتەی كردووە.ئەوەی لێرەدا مەبەستی ئێمە بێت ئەوەیە كەگۆران لەڕێگەی ئەم دەقەوە لەلایەكەوە هەستی خۆی تێكەڵ بەبابەتەكە كردووە وخۆشی ئاسوودە دەكات.لەلایەكی تریشەوە ئەم بابەتە دەكاتە ڕووداوێكی زەمەنی ولەهەمان كاتیشدا بەپێوستی دەزانێت كەلەزەمەنی دەق ودوای دەقیش ئاشكرای بكات بۆ تێكڕای خەڵكی كەگەندەڵی لەشوێنەكەی بوونی هەبووە:
هەژار:
-قوربان,مەئمووری نق,كارم
عەرزوحاڵەكەی پێرارم؟
نق:
-كوڕە,كابرا,نەموت بڕۆ
لای جقە عەرزوحاڵی تۆ ؟
سەرەك:
هەی قوززەڵقورت! هەی زەهری مار
پەلە لەكاربەدەست ئەكەی؟
لەنق وجق سەر تێك ئەدەی (14: 282 )
چوارهەم/ شوێن.هەروەك باشلار دەڵێت,شوێن بریتیە لەهێمای شانازی وپەیوەستی وئاسایشی تاكەكان (11: 37- 45  ).هەر لەبەر ئەمەشە پەیوەندییەكی توندو تۆڵ لەنێوان كەس وشوێندا هەیە وەك ئەوەی هیچ كامیان بەبێ ئەوی تر كارەكانی پێ ئەنجام نادرێت (17: 5).بابەتی كەسەكان لەڕێگەی شوێن وزەمەنەكانەوە سەرچاوە دەگرێت.بەمەش جۆری پەیوەندییەكانیان لەجۆری ئاڵوگۆڕە (2: 17  ).لەشوێندا كاریگەرییە سۆسیۆڵًۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكرییەكان بەدەردەكەون وەك ئەوەی گەر دوێنێ نیشتمان پیرۆز بوبێت ئەوا ئەمڕۆ بەهۆی گەندەڵییەكانەوە ناشیرین دەبێت (بڕوانە لێكۆڵینەوەمان بەنێوی  "میتا واتا",گۆڤاری ڕامان,ژمارە 223,2015 ).واتە شوێن ڕەنگدانەوەی هەڵس وكەوتی تاك وڕژێمە فیكری وسیاسی وسۆسیۆڵۆژییەكانە.پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە.ئەمەش بەو مانایە دێت كە شوێن ڕێگەنیشاندەرێكە بۆ تێگەیشتنی مەسەلە وكەسەكان.یان ئاشكرا كردنی ڕاستییەكانی ژیان (7: 65  ).بۆ ئەم مەبەستە,ڕەخنەگران لەزۆر ڕووەوە باسیان لەشوێن كردووە,بەڵام ئێمە لێرەدا جەخت لەسەر:
1 –شوێنی میتافۆڕی.ڕووداوەكان لەشوێنێكی خوازراودا ئەنجام دەدرێت كەزیاتر دەچێتە نێو ڕەهەندە خەیاڵییەكانەوە وەك شوێنێك كەدوور بێت لەواقیعەوە.بەمەش مەرج نیە شوێنەكان هەمیشە شوێنێكی بینراوی واقیعی بێت.گۆران هەندێك جار وبەهۆی هێزە دەربڕینە خەیاڵاوییەكەیەوە شوێنێكی دەستكردی بونیاد ناوە,ئەمەش لەپێناو زیاتر بەرجەستەكردنی ڕووداوە مەبەستەكەیەتی تا لەڕێگەیەوە بتوانێت ڕووداوەكان نزیك بخاتەوە لەبۆچوونە بابەتییەكانی. لەشیعری"گوڵی خوێناوی"دا شوێنەكە دروست كراوە وئاماژەیەك نیە بۆ جێگەیەكی دیاریكراوی هاوشێوەی هەورامان وقەرەداغ.ئەمەش ئەوە ناگەیەنێت كە شوێنەكە جێگەی نابێتەوە لەواقیع چونكە زیادەڕۆیی لەخەسڵەتەكانی سروشتی كوردستانی نەكردووە.لەڕووی جیاوازییە چینایەتیە سۆسیۆڵۆژییەكانەوە شوێنەكە وا دەخوازێت كەخۆی لەدوو چینی جیاوازدا ببینێتەوە.ماڵێكی سروشتی كەبنەمای ڕووداوەكەی پێ دامەزراوە:
بڕوانە!شاییە,چۆپییە,لەو ماڵە
گوێ بگرە! زوڕنایە,دەهۆڵە,شمشاڵە (14:  47 )
لەگەڵ شوێنێكی یەكجار جیاواز كەماڵی پاشایە وخاوەن باخچەیەكی نموونەییە وكەوتۆتە دەرەوەی ماڵی تێكڕای خەڵكی,ئەو بەر ئاو,وە ئەو گوڵەی كەكچ داوای دەكات لەكوڕ تەنها لەم شوێنە دەگمەنە بەدەست دەكەوێت.كەواتە ئامادەبوونی شوێن وبارەگای پاشا پێویستییەكی فیكری وسۆسیۆڵۆژییە.گۆران كارەكەی زۆر بەووریاییەوە ئەنجام داوە ودەزانێت چۆن شوێنەكان هەڵبژێرێت تا بۆشاییەكانی پێ پڕ بكاتەوە.خۆ ئەگەر شوێنی پاشا بەو شێوەیە نەهاتایەتە ڕووداوەكەوە ئەوا لەلایەكەوە كچ نەیدەتوانی كوڕە بخاتە ژێر تاقیكردنەوەیەكی قورسی سۆزدارییەوە,لەلایەكی تریشەوە,بەپێی گریمانەكان, ڕەنگە خۆی چاك زانیبێتی كە گوڵە داواكراوەكە تەنها لەو شوێنە بەدەست دەكەوێت ودەست كەوتنیشی كارێكی ئاسان نیە وپێویستی بەفیداكارییە:
باخچەی پاشا لەوبەر ئاوە
خێڵی دوشمن دەورەی داوە
2- شوێنی ئەندازەیی.ڕووداوەكان بەشێواز وتەكنیكێكی ووردی ئەندازەیی ئەنجام دەدرێت.لێرەدا مەرج نیە خاوەن ڕووداو لەڕووی پراكتیكەوە لەو شوێنە ژیابێت.گۆران لەشیعری"بووكێكی ناكام"دا وبەمەبەستی دەرخستنی جیاوازییە سوسیۆڵۆژییەكان وهێزی دەسەڵاتی فیدیۆڵیزم كەپێویستە شوێنەكەی لەجۆرێكی تایبەت بێت,وەك هونەرمەندێكی شێوەكار وتەلارسازی كەوتۆتە ووەردەكارییەكانی شوێنی ئەم هێزە.گێڕەوەر,كەخودی شاعیر خۆیەتی,لەڕێگەی زیهن وهەست وهۆش وهونەرەكەیەوە توانیوێتی سەركەوتوانە بەرجەستەی ئەم شوێنەمان بۆ بكات تا تێكڕای خەڵكی قایل بكات بەوەی شوێنی ئاغا دەبێت لەو چەشنە بێت.بەپێچەوانەوە هێزەكە بەدەر ناكەوێت ودواتر ئاغا دەبێتە كەسێكی سروشتی هاوشێوەی كوڕی شوان كە كارەكە بەم شێوەیە ئەنجام نادرێت:
كۆشكی ئاغا گەچكارییە,ئاوێنە بەندە                       كەس نازانێ بەژمارە,پەنجەرەی چەندە
حەوز وفوارەی حەوشی مەڕمەڕ,باغچەو چیمەنی         بەسەر ناچێ هەرگیز سەوزی وگوڵی دەگمەنی (14: 72)
3 –شوێنی ئەزموونی (واقیعی).ڕووداوەكانی ئەم شوێنە جەخت لەسەر ڕاستییەكانی واقیع دەكات لەهەموو ڕوویەكەوە.ئەم ڕووداوانەش لەڕێگەی ئەزموونی خاوەن هەستەكانەوە لەدایك دەبێت.لەگەڵ ئەمەشدا گێڕەوەر پێویستە كەسێكی بێ لایەن بێت لەگێڕانەوەكاندا.بەپێچەوانەوە بەرلێكەوتنێك ڕوو دەدات لەنێوان خاوەن ئەزموون وگێڕەوەر. لەشیعری"لەبنی بیرا" خودی بكەری شاعیر كەلەهەمان كاتدا ڕۆڵی گێڕەوەریش دەبینێت بەهۆی ئەزموونی پیشەیی وفیكری خۆی لەوە گەیشتووە كەكرێكار بەشێوەیەكی گشتی وكرێكاری كۆمپانیا نەوتییەكان بەشێوەیەكی تایبەتی هەمیشە لەژێر هەڕەشەی چەوسانەوە وبێبەشبووندا گوزەر دەكەن وخاوەن كۆمپانیاكان بەشێوازی جۆراوجۆر دەكەونە چەوسانەوەی ئەم چینە لەكۆمەڵ.هەر لەبەر ئەمەشە گۆران دەستنیشانی شوێنێكی واقیعی كردووە كەدەبێتە مەڵبەند وتاقیگەیەكی فێركاری بۆ وەرگرتنی زانیارییەكان لەسەر خاوەن كۆمپانیا نەوتییەكان ولەهەمان كاتیشدا ئەم شوێنە شوێنێكی سروشتی نیە وگرنگییەكی سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكری وئابووری هەیە ولەو ڕێگەیەوە خودی بكەری شاعیر ,وەك گێڕەوەرێك, دوور دەكەوێتەوە لەپیاهەڵدان ودەمارگیری بۆ ئایدیاڵۆژیاكەی چونكە هیچ زیادە ڕۆییەكی لەگێڕانەوەكەیدا نەكردووە. ئەم جۆرە زانیارییانە لای تێكڕای خەڵكی وەك پێویست بەدەرناكەوێت چونكە دوورن لەئەزموونە پراكتیكییەكانەوە بەپێچەوانەی خودی بكەری شاعیر كەبەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ وپراكتیكی چۆتە نێو شوێنی كاركردنەكەیەوە.بوئاڕاستەیەكی جیاواز بەم شوێنە دەوترێت شوێنی ناحەزی هاوشێوەی دوو نموونە ئاماژەپێكراوەكەی پێشوو.ئەمە لەكاتێدا هەندێك جار شوێن پێدەنێتە نێو شوێنی حەزییەوە:
وەك قرژانگ و وەك مشك ومار                  بەم كونەدا هاتوومە خوار
بەچنگ بەپێ,بەپاچ,بەدان                   هەڵئەكەنم بۆ خۆم زیندان
تا هەڵكەنم ڕۆتر ئەچم                        هەی قوڕ بەسەر كوڕ وكچم
_ _ _ _   _ _ _ _
كردەم بردەی كۆمپانی بوو                      هەم ڕەنجم چوو,هەم نەوتم چوو (14: 203 )

دەرئەمجام:
لەم لێكۆڵینەوەیەدا گەیشتوینەتە ئەم ئەنجامانەی خوارەوە:
- گۆران لەڕێگەی كاریگەرییە دەرەكییەكانەوە,بەتایبەتی ئەدەبی ئینگلیزی وئیرلەندی,ڕاهێنانێكی شارەزایانەی لەگەڵ ڕەگەزی چیرۆك ودراما كردووە كەلەم بوارەدا,ڕەنگە,یەكێكی هەرە دیاری پێشەنگەكان بێت.ئەم لێكۆڵینەوەیەی ئێمەش هەوڵێكە بۆ سەلماندنی ئەم ڕاستییە.
- بەوپێیەی گۆران خۆی مەسەلە وبابەتەكانە ئەوا لەزۆربەی گێرانەوەكاندا خۆی وەك نێنەر وگێڕەوەر وخودێكی بكەری شاعیر بەدەردەكەوێت چونكە لەهەمووان زیاتر شارەزایی لەكەیسەكانی خۆی هەیە ولەهەمان كاتیشدا بەشێوازێكی هونەرییانە دەشزانێت چۆن مامەڵە لەگەڵ كەرەستە وتوخم وپێكهاتە گێڕانەوەییەكاندا دەكات.ئەمەش بەشێكی تر لەسەلماندنی شارەزایی شاعیرمان بۆ دەردەخات بەتایبەتی لەبواری گێڕانەوەگەریدا.
-لەسەرجەم ڕەهەندە گێڕانەوەییە ئاماژەپێكراوەكاندا گۆران بەشێوەیەكی قووڵ وبەهێز مامەڵەی لەگەڵدا كردوون وسەرجەمیشیان پەیوندی ڕاستەوخۆ وناڕاستەوخۆیان لەگەڵ بارو دۆخە سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكرییەكاندا هەیە.
-گۆران لەڕێگەی ڕەهەندە گێڕاوەكاندا كۆمەڵێك زانیاری بەنرخ وبەسوودمان دەخاتە بەردەم كەسەرجەمیان لەڕێگەی پڕۆسە پراكتییەكانی خۆیەوە بەئەنجام گەیشتوون.
- لەڕێگەی بنەما گێڕانەوەییەكانی گۆران ەوە چەندین كێشە ومەسەلە وگرێوێرەی سۆسیۆڵۆژی وسایكۆڵۆژی وفیكرییەكانی كۆمەڵگای كوردی جوانتر و ووردتر بەدەردەكەون كەئەو زانیارییانە لەدەرەوەی گێرانەوە وەك پێویست خۆیان نادەن بەدەستەوە.هەر لەبەر ئەمەشە,گۆران لەلایەكەوە مەبەستی بووە ئەزموونەكانی خۆی لەنێو ڕەگەزی درامادا تاقی بكاتەوە,لەلایەكی تریشەوە دەیزانی كەلەڕێگەی ئەم جۆرە شێوازە دەربڕینەوە بۆچوونی مەسەلەكانی جوانتر وكاریگەرتر خۆیان نیشان دەدەن.
- گێڕانەوەگەری, بەنموونەی دەقەكانی گۆران, تا ڕادەیەكی زۆر گونجاو دەستنیشانی كەسێتی گۆمەڵگا لەڕووی ڕووداو وكەسەكان وزەمەن وشوێن دەكەن.لێرەشەوە بەبابەتیبوونی گێڕانەوەگەریمان بۆ دەردەكەوێت بەوپێیەی گێڕانەوەگەری بەشێوازێكی وەسفی زۆر وورد دیاردە وڕووداوەكان بەرجەستە دەكات.
- پەیوەندی گێڕەوەر وكاكڵەی نامە ووەرگر تەنها پەیوەست نیە بەچیرۆك ودراما وڕۆمانەوە بەڵكو دەقە شیعرییەكانیش بەنموونەكانی گۆران دەتوانن هەمان ڕۆڵ وكارنامە هونەری وفیكری وبابەتییەكان ببینن.
- لەنێو ئەم لێكۆڵینەوەیەدا ئاماژەمان بەچەمكی دایەڵۆگ ومەنەڵۆگ نەكردووە چونكە تۆماتشفسكی لەهێڵكارییەكەیدا ئاماژەی پێ نەكردووە,بەوپێیەی ئەم چەمكە خۆی لەتوخمە شێوازگەرییەكاندا دەبینێتەوە كەجیاوازییەكانی نێوان شێوازی ڕاستەوخۆی دایەڵۆگ وگێڕانەوەگەری ئاشكرا دەكات.ئەمە لەكاتێكدا تۆماتشفسكی زیاتر بایەخ بەناوەڕۆك وكاكڵە وبونیادە گێرانەوەگەرییەكان دەدات كەلەڕێگەی ئەم كەرەستانەوە سروشتی كەس وكات وشوێنەكانمان بۆ دەردەكەوێت بەبێ ئەوەی بچینە نێو چەمكی دایەڵۆگ ومەنەڵۆگەكانەوە.

پەراوێز وسەرچاوەكان:
1- احسان عباس,من الذي سرق النار,خطرات في النقد والادب,جمع وتقديم داود القاضي,الموسسة العربية للدراسات والنشر.
2-اسماء شاهين,جماليات المكان في روايات جبرا ابراهيم جبرا,الموسسة العربية للدراسات,بيروت,2001.
3-الان روب جرييه,نحو رواية جديدة,ترجمة مصطفى ابراهيم مصطفى,دار المعارف,1998.
4-بول كلافال,المكان والسلطة,ترجمة عبدالامير ابراهيم شمس الدين,الموسسة الجامعية للدراسات والنشر والتوزيع,ط 1 ,1990 .
5-توماتشفسكي,نظرية الاغراض,ضمن كتاب نظرية المنهج الشكلي:نصوص الشكلانيين الروس,ترجمة ابراهيم الخطيب,ط 1 ,موسسة الابحاث العربية,بيروت, 1989 .
6-جيرار جينيت:
ا- خطاب الحكاية,بحث في المنهج,ترجمة عبدالجليل الازدي وعمر حلمي,المجلس الاعلى للثقافة ,ط 2, 1997.
ب-مدخل الى النص الجامع,ترجمة عبدالعزيز شبيل,المجلس الاعلى للثقافة ,القاهرة, 1999 .
 7- حميد لحمداني,بنية النص السردي من منطور النقد الادبي, المركز الثقافي العربي,بيروت,الدار البيضاء ,ط 1 ,1991 .
8-رولان بارت,النقد البنيوي للحكاية,ترجمة انطوان ابو زيد,منشورات عويدات,بيروت,1988 .
9-طة وادي,المدخل لدراسة الفنون الادبية واللغوية,ط1 ,دار الثقافة للطباعة والنشر والتوزيع,قطر, 1987 .
10- عبد المجيد العابد,مباحث في السيميائيات,ط 1 ,دار القرويين للطباعة,الدار البيضاء,النغرب,2008.
11-غاستون باشلار,جماليات المكان, ترجمة غالب هلسا,دار الجاحظ للنشر,ط 1 ,1985 .
12-فاضل ثامر,الصوت الاخر,الجوهر الحواري للخطاب الادبي, بغداد, 1992.
13-فرانسوا فان روسو,السرد من وجهة النظر الى التبئير,ترجمة   مصطفى,منشورات دار الحوار الاكاديمي-المغرب,1989.

14-گۆران,دیوانی گۆران,بڵاوكراوەی پانییز,چاپخانەی دالاهو,تهران, 2005
15-محمد عناني,معجم المصطلحات الادبية الحديثة,الشركة المصرية للنشر,ط 3 ,2003.
16-محمد مفتاح,تحليل الخطاب الشعري: استراتيجية التناص,دار التنوير للطباعة والنشر,بيروت-المركز الثقافيالعربي,الدار البيضاء,المغرب, 1985 .
17-ميخائيل باختين,اشكال الزمان والمكان في الرواية,ترجمة يوسف خلاق,وزارة الثقافة,دمشق, 1990.
18-هنري برجسون,التطور الخالق,ترجمة محمد محمود قاسم,سلسلة نصوص فلسفية, الهيئة المصرية لكتاب,القاهرة, 1984 .





14-گۆران,دیوانی گۆران,بڵاوكراوەی پانییز,چاپخانەی دالاهو,تهران, 2005 .