فەلسەفەی بێرگسن لە شیعری محەمەد عومەر عوسمان دا
پ.د.زاهیر لەتیف كەریم
گەر چی زانایان قەوارەی نەستەكانیان لەنێو فەلسەفە ڕیالیزمییەكاندا قوڵكردۆتەوە بەڵام لەزمانی هونەری و ئەدەبییدا بریتییە لەو دەستپێكە فیكرییەی كەدەقەكەی لێدابەش دەبێت ، ئەمەش هاوشێوەیە لەگەڵ بۆچوونی بێرگسن دا لەكاتێكدا دەڵێت "نەستەكان لە بنەڕەتدا غەریزەیەكی ئاژەڵییە هەر لە سەرەتاوە بە شێوەیەكی ڕاستەوخۆ هەست بە دەوروبەرەكان دەكات ولەهەمان كاتیشدا دەتوانێت خۆی بگونجێنێت لەگەڵ فینۆمینیای وێنەكاندا ".دیارە لەپشت ئەم كارنامەیەوە ڕاستییەك هەیە كەبزوێنەری ئەو وێنانەیە.بەمەش كارەكە لەچەمكی خۆڕسكی دوور دەكەوێتەوە . بەلای ئەم فەلسەفەیەوە نەستەكان زیاتر مامەڵە لەگەڵ عەقڵدا دەكەن. هەر لەبەر ئەمەشە گەر جۆرە سۆزێكمان بەرامبەر دەقەكە بەدی كرد ئەوا وەرگر بە ئاسانی مامەڵەی لەگەڵدا ناكات ، لێرەشەوە هەڵوێست و پەیوەستێتی نێوان خود و ئەو و بابەت بە ئاسانی یەك ناگرنەوە ئەویش بەهۆی گوشاری یەكێكیان لەسەر ئەوی تریان ( بۆ زیاتر بڕوانە لێكۆڵینەوەمان : پەیوەندێتی خود و ئەو و بابەت لە شیعری گۆران دا ,گۆڤاری ( الاستاژ, زانكۆی بەغدا ,ژمارە 90,ساڵی 2009 ) . لێرەدا پەیوەندی فەلسەفە بە شیعرەوە پەیوەندی زانیارییە لەنێوان خود و ئەو و بابەت . واتە شاعیر لەو ساتانەدا پەیوەندیدار دەبێت بە فەلسەفەوە كەزانیارییەكان ڕوون و ئاشكرا نەبن یان بوونەكان فۆرمیان نەبێت . فەلسەفەش بەشێوەیەكی گشتی وبێرگسنی بەتایبەتی لەپرسیارەكانەوە دەست پێدەكات . هەر پرسیارێك بازنەیەكی تایبەتی خۆی هەیە و بەدوای ناسنامەكاندا دەگەڕێت تا دەگاتە ئەو ڕاستییەی كە مەملەكەتی عەقڵ لە سەر بنەمای وەهم وخەیاڵ دروست نابێت . ئێمەی ڕۆژهەڵاتیش لە ئێستادا زیاتر بە دوای وەهمەكاندا دەگەڕێین و پرنسپە فەلسەفییەكان پەراوێز دەخەین ، ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە شیعر لەڕێگەی بنەما عەقڵی ومەعرفییەكانەوە پێداویستییەكی فیكرییە بۆ دەرخستنی بۆشاییەكان لەنێوان پیاوانی ئایینی و تێكڕای جەماوەر ، سەركردەكان و تێكڕای جەماوەر ، نووسەر و شاعیر و تێكڕای خوێنەر ( نەك خوێنەری نمونەیی ) ...هتد . لەنێو مێژوودا ، تاكە مەعریفییەكان ڕۆڵێكی بەرچاویان بینیوە, لەوانە هەڵگری خەڵاتی نۆبڵی ئاداب (1927),گەورە فەیلەسوفی فەڕەنسی هێنری بێرگسن( 1859-1941 ) كەتوانی لەڕێگەی بۆچوونەكانییەوە نەستەكان بكاتە بەردی بناغەی هەستی تاكەكان ئەویش لەكاتی بیركردنەوە قوڵەكانیان بەرامبەر بە بوون و زەمەن و خودەكان. ئەم تاكانە كەسانێكی سادەی دوور لە دید نین وبەدوای شتەكاندا دەگەڕێن تا لەرێگەی زانیارییەكان وپرسیارەكانەوە بگەنە ئەو یەقینەی كەشتەكان لەیەكتر جودا بكەنەوە. ئەمەش بە كارێكی گواستنەوە دەدرێت لە قەڵەم,وەك گواستنەوەی وەهم وخەیاڵ بۆ واقیعەكان بەو مەبەستەی ئەو تاكە بتوانێت سێكۆچكەی خود و ئەو و بابەت بە یەكترییەوە گرێ بدات .لێرەدا ئەوەی شیعر لەفەلسەفەی دەوێت بیناكردنی بازنەیەك وبابەتێكی نوێیە كەكاریگەری دروست دەكات لەسەر ئاستە فیكری و سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژییەكان كەپێشتر زۆربەی هەرە زۆری ئاستەكان بەرەو ڕووخانی هەست و نەستەكان ڕۆشتوون . فەلسەفەی بێرگسن ئەوە دەگەیەنێت كە نووسەر پێویستە توانای گۆڕانكاری هەبێت وكار لەسەر كارنامە بابەتییەكانی پرسیارەكان بكات. ئەو گۆڕانەش پێویستە بەرەو ئاڕاستەیەكی پۆزەتیڤی بەرێت و توانای گرێدانی تاكەكانی هەبێت . بە پێچەوانەوە نوسینەكان لە بازنە كلتورە سواوەكاندا خۆیان دەبیننەوە. هەر لەبەر ئەمەشە ئەم فەلسەفەیە جەخت لەسەر ئەوە دەكات كە كێشەی هەر نووسەر و شاعیرێك كێشەی زەمەنە بەجیاوازی قۆناغەكانیانەوە و پێویستە بە شێوەیەك لە شێوەكان بەرەنگاری بێتەوە . ئامانجی بێرگسن ئەوە بوو كە فیكرەكان پێویستە لە بەندایەتی زمان دەرچێت وبچێتە نێو میتافیزیكای وشەكانەوە بەبێ ئەوەی هێماكان بەزەقی خۆیان ببیننەوە . بەمەش ئەو دەقانەی كە لەسەر بنەمای ئەم فەلسەفەیە كار دەكەن ڕاستەوخۆ دەچنە نێو خانەی بابەتەكانەوە بە بێ ئەوەی وێنەكانی بە فیڕۆ بڕوات . لێرەشدا ئەوەندەی تاكەكان سوودمەند دەبن ئەوەندە خاوەن دەق سوودمەند نابێت .
محەمەد عومەر عوسمان لەدایكبووی سلێمانی ( 1957 ) ,لەشیعری "ئەشكی ئێوارەدا دەڵێت:
لەگەڵ هەنسك و گریانی ..
هەوری خوێنینی ئێوارە
بەكوڵ گریا..فرمێسكی ڕشت..
ئەم دڵە پڕ لە پرسیارە
*
وتم.. ئای ڕەنگە هەورەكان لەتاو..
ئازاری قامچی بروسكەكان بێ..
بەخوڕ دابكەن؟
یان بۆ دیمەنی پڕ ماتەمینیی گەڵا مردووەكان..
شین و زار بكەن؟
یان بۆیە ئاسمان وا بەكوڵ گریا..
چونكە گوڵی هەور لەوەرینایەو
دەستی بەربووە لە چڵی دەریا!
گریام و كەسێك نەبوو لێم بگا..
باخی ئومێدم بوو بە خاكستەر
گریام و كەس نەبوو دڵی بەفرینی بكا بەدەست و
كراسی ڕەشم دادڕێ لەبەر
*
هەتا ساماڵ شانی دادا.. هەر وەستابووم..
كەس پێكی دڵی نەهێناو
لێورێژ بوو سوراحیی چاوم
هەر لەم ناونیشانەوە ئەو پرسیارمان لا دروست دەبێت كەخودی قسەكەر خوازیارە بەشێوە نەبینراوەكان پرسیارە ئاڵۆز ومیتافیزیكییەكان ئاڕاستەی بەرامبەرەكان بكات. وەڵامەكانیش بەگریمانە دەشكێتەوە. لە نێو گریمانەكاندا هاوكێشەیەك دروست دەبێت كە بارە سایكۆڵۆژییەكە هەمان قورسایی بارە سۆسیۆڵۆژییەكی هەیە كەلەهەمان كاتدا ئەم هاوكێشەیە بۆتە چەقی دامەزراندنی دەقەكە. واتە بابەتە سۆسیۆڵۆژییەكان گوشاریان خستۆتە سەر شاعیر بۆ ئەوەی پرسیاری لادروست بكات،بەڵكو بەدوای سێبەری پرسیارەكانیشدا بگەڕێت. لە بەشی یەكەمی شیعرەكەدا ، بەبێ هیچ پێشەكییەكی زەمەنی ڕابردوو ، هاوكێشەكە جەمسەری خودی بكەر وئەوی بەرامبەری پێكەوە لكاندوە. پرسیارەكەش پرسیاری هەمووانە . لەبەشی دوهەمدا ئازارەكان لە هەوڵی بێ هیوای خودی شاعیردایە كە ئەمەش كارێكی سایكۆڵۆژی وبایۆڵوژی سروشتییە ودەچێتە خانەی تیوری جیڕییەوە Elasticity كەبریتییە لەسستمێكی هێزدار لەسەر شێوەیەك كەدەبێتە هۆی گۆڕانكاری ئەو شێوەیە لەئاسانكردنی ئەو هێزانە یان گۆڕانی شێوەی تەنێك ئەویش بەهۆی توانای فشارەوە Stress .هەموو جیڕییەكیش ڕادەیەكی دیاریكراوی هەیە Limit of Elasticity ( بەڵام بەهۆی كاریگەری هێزی فشارەوە جاری وا هەیە كەڕادەی جیڕییەكە لەسنوورە سروشتییەكەی خۆی دەترازێت ودواتر بەلابردنی هێزەكانیش تەنەكە ناگەڕێتەوە دۆخە ئاساییەكەی خۆی ( بڕوانە لێكۆڵینەوەمان بە ناونیشانی : گێڕانەوەگەری و جیڕی لە ئەدەبی بەراووردا ، گۆڤاری زانكۆی سلێمانی ژمارە ( 13 ) ساڵی ( 2004 ).
لە بەشی سێهیەمی دەقەكەدا ولەرێگەی كۆدێكەوە كە تێنەگەیشتنی خودەكانی ترو ئەوانی دەسەڵاتە ، دەیەوێت بەرپرسێتی ئازارەكان بخاتە ئەستۆی ئەم كۆدە ، بەمانایەكی تر گەر خودەكان و ئەوی دەسەڵات تێبگەیشتنایە ئەوا بە لای شاعیرەوە دەقەكە بەرەو ئاراستەیەكی تر دەڕۆشت یان هەر لەدایك نەدەبوو .
لە بەشی كۆتایی شیعرەكەشدا ، بێ ئاگایی و كەمتەرخەمی و بێ بایەخی و تێنەگەیشتنی ئەم كۆدە گورزێكی كوشندەیان لە خودی شاعیر داوە بەمەش شاعیر هەتا هەتایە بەم جۆرە ئازارانەوە دەمێنێتەوە و دەناڵێنێت .
جگە لەمەش ,شیعرەكە تێكڕا باس لە قۆناغێكی زەمەنی دەكات .ئێوارە ئاماژەیە بۆ ئەو زەمەنە . جۆری زەمەنەكەش تاریك وتاڵە ,بەڵكو ئاوابوونی زەمەنە ئەكتیڤەكانە.لەم زەمەنەدا تراژیدیای بونەوەر بەدی دەكرێت.زەمەنە ئەكتیڤەكان بەرەو تەراوگە ویاخیبوون ,یان خۆكوژی دەچن .ئەوی دەسەڵاتیش بواری نەداوە بەخودەكان كە ممارسەی دەربڕینە سروشتییە لیریكییەكانی خۆیان بكەن.یان چێژ لەناوەڕۆكی دۆخە سۆسیۆڵۆژییە سۆزدارییەكان ببینن.لەم لاشەوە تێگەیشتنەكان هێواش دەڕۆن ، باوەڕەكان لە خاچ دەدرێن.خودەكان لەخۆیان ناگەن، كۆكردنەوەی خودەكانیش لە بازنەیەكدا كردارێكی مەحاڵە.سەرجەمیان دەزانن ئازار چییە بەڵام هەستیان لاوازە. خودی شاعیر ,لێرەدا,واقی وڕماوە ، هەنگاوەكانی ئەمیش فۆبیاوییە .ترسێكی لە پرسیارەكانیدا هەیە ، هەروەك لە بەشی یەكەمی شیعرەكەیدا بەدی دەكرێت لەكاتێكدا ناتوانێت سەرچاوەلێگرتنی ئازارەكان دەستنیشان بكات كە كێن ئەوانەی هەست وجوانی سۆزەكان دەكوژن .بەمەش شاعیر ناچارە بەرەو خواستە ڕۆمانسیزمییەكان بڕوات كە ئەمەش جۆرێكە لەچاوبەستی. چاوبەستیش هەروەك لە لێكۆڵینەوەیەكمدا بە ناونیشانی (( التحایل النصی-دراسە مقارنە )) گۆڤاری زانكۆی تكریت 2009 باسی لێوە كراوە بریتییە لەدامەزراندنی دەقێك لەسەر بنەمایەكی قوڵی ڕۆشنبیری وهونەری وسایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی,تەنانەت دەبێتە ڕژێم ویاسایەك بۆ شتە گونجا و نەگونجاوەكان.وێنەكانی دەچنە فەزایەكی نادیارەوە كە تواناكانی لەڕووی تەكنیكەوە بەهێزترە لە دەمامك . واتە جۆرێك لە دەربڕین كەتوانای بەستنەوەی هەستەكانی بە نەستەكانەوە هەیە ئەویش بەشێوەیەكی ناسروشتی .ئەمەش ئەوە دەگەیەێنێت ، كە خودی شاعیر نایەوێت ڕاستەوخۆ بچێتە نێو ململانێكانەوە ,بەڵام بە شێوەیەكی ناڕاستەوخۆش دەیەوێت وێنەیەكی تری زەمەنیمان بۆ دروست بكات كە هاوشێوە بێت لەگەڵ وێنەكانی مەسیح و حەلاج.بەمانایەكی ڕوونتر خودی شاعیر,لەپێناو پڕۆسە شیعرییەكەیدا ، دەیەوێت چێژ لە ئازارەكان ببینێت پێچەوانەی هێزی دەسەڵات,ئەمەش لەپێناو سەلماندنی دەسەڵاتی خودی بكەر كەئەمیش خاوەن دەسەڵاتە ودەتوانێت خودە هاوشێوەكان بخاتە گریان وپرسیاركردن.واتە تا گوشاری ئەوی دەسەڵات لە زیادبوندا بێت ئەوەندە خودەكان بە شاعیریشەوە لە حاڵەتی خۆئامادەكردندان بەرەو پرۆسەی بەها جوان و گەورەكان .
لە شیعری "خۆكوشتن " یشدا دەڵێت:
(- ئای.. كەی بێ چەقۆی ژێر سەرینەكەت..
لەقوڵپی خوێنتا گەرم بێتەوە؟
یان مردن بمرێ و لە ژوورەكەتا..
هەوری خۆكوشتن بڕەوێتەوە؟)
*
- كە نیوە شەوان.. هانا بۆ مەرگ.. مەرگی خۆم ئەبەم
ڕوخسارێكی كاڵ.. لەدوورەوە دێ.. كاڵ هەر وەكو تەم
هەتا دێ تۆخ و تۆختریش ئەبێ..
لەپڕا ئەڵێم.. ئای.. خۆ هاتووە!
سەری ناوەتە سەر پەنجەرەكەم
زەردە ئەیگرێ و
زۆر بە خامۆشیی.. لە سیمای مردووم.. ورد ئەبێتەوە..
منیش چەقۆكە ئەشارمەوە..
نەفرەت لە بیری خۆكوشتن ئەكەم
پێ ی دەڵێم.. گیانە.. ئاگر لە گیانی تەزیوم بەردە..
با دڵ و سینەی پڕ لە ئازارم لەت و پەت نەكەم
زەردە ئەیگرێ و
كە هەنگاوێكیش بەرەو ڕووی دەنێم..
بەجێم ئەهێڵێ..
سیمای كاڵ.. كاڵتر.. كاڵ دەبێتەوە
دیسان ژوورەكەم كەیل ئەبێتەوە لە زایەڵەی گۆڕ..
هەزاران تابوت.. لەناوچاوانما.. ئەخولێتەوە
لەتەم و مژا.. پەل دەهاوم و
جارێكی تریش هانا بۆ چەقۆ ڕەشەكەم ئەبەم..
چەند ساتێك نابا.. بەر لە مردنم.. دەگەڕێتەوە
سیمای تۆخ.. تۆختر.. تۆخ ئەبێتەوە
سەر لەنوێ دەستم سارد ئەكاتەوە
كوشتنی خۆمم بیر دەباتەوە
بەپێی كەوانەی كۆپلەی یەكەم كە لەڕێگەی سروشتی سەرچاوەلێگرتنێكەوە ( مرجع ) سەری هەڵداوە ، خود ناڕەحەت و بێزارە . بە نیازە لەساتێكی دیاریكراودا – نیوە شەو – بەرەو جیهانی یوتوبیا كۆچ بكات. بەڵام لەناكاو ، كە تەكنیكێكی جوانی شیعرەكەیە, بە دەنگێك یان ڕەنگێك بۆچوونی خود لە نێگەتڤەوە بۆ پۆزەتیڤ دەگۆڕێت بەمەش كارەكە بۆ ماوەیەك دەوەستێت. بەكاڵبوونەوە و كزبونی ئەم ڕەنگ و دەنگە ، جارێكی تر بڕیاری سەرەتا دەردەكەوێتەوە .بەم شێوەیە شیعرەكە ,كە لەسەر بنەمایەكی بازنەیی یان داخراو دروست بووە ,خۆی لەنێوان خاڵی سفر بۆ خاڵی سفردا دەبینێتەوە. بەردەوامبوونەكەش ،لێرەدا ، بەردەوامبوونی شیعریەكەیە كە ئەم كارە لەڕووی هونەری و دەربڕینی و ناوەڕۆكەوە لە بەرژەوەندی خودەكانە بە شاعیریشەوە . بەمانایەكی تر مانەوەی شیعریەتی شاعیر پەیوەستە بە گەمەی بەردەوامبوونی نێوان دوو ڕەگەز ( ژیان-مردن ) یان ( مردن-ژیان ) . ئەمە بە مانا گشتییەكەی.لەڕووی نەسەقی دەقەكەشەوە پێویستە ئەو پرسیارانەمان لا دروست بێت كە :
-هۆكاری خۆكوشتنەكە چییە و كێش بەرپرسە لەم كارە ! لە كاتێكدا شاعیر ژیانی خۆش دەوێت و لە بنەڕەتدا نەفرەت لە خۆكوشتن دەكات ، یان بە مانایەكی تر خۆشەویستی بۆَ ( ئەوی ) تر وایكردووە كە نەتوانێت دەستبەرداری ژیان بێت.لەڕوویەكی تریشەوە گەر شاعیر توانای خۆكوشتنی خۆی هەبێت ئەی بۆ چی توانای ململانێَكانی نەماوە و ئیرادەكانی لاوازە ! دیارە توانای بایۆڵۆژی كارنامە دەرەكییەكان زیاتر و زۆرتر وگەورەترە لەبایۆڵۆژیەتی شاعیر.لە هەمان كاتدا بەدەركەوتنی شێوەكان – سیما غەریبەكە – گوڕێك دەدەن بە توانا بایۆڵۆژیەتییەكەی شاعیر . لێرەدا خود ,لەزەمەنی دەقدا,خۆی نادات بەدەست قەدەری مردنەوە ئەمەش هەستكردنە بە جۆرە باڵانسێك لە نێوان هەرسێَكۆچكەی : خود و ئەو بابەت . بەمانایەكی ڕوونتر شیعرەكە بەرزبوونەوەو دابەزین لەهەڵچوونەكان بەخۆوە دەبینێت . لەو كاتانەی كە سەرچاوەكان پشتگیری كوشتن دەكەن ئەوا ڕووبەری دەقەكە بەرەو تەسكبوونەوە دەچێت . بەپێچەوانەوە ڕووبەری دەقەكە بەرەو فراوانبوون دەڕوات.ئەمانە هەموو ئەوە دەگەێەنن كە ئەوانی بەرامبەر بەدەسەڵاتیشەوە شاعیریان هەراسان كردووە و لەولاشەوە تووشی دڵەڕاوكێیان كردووە. دامركانەوەش كارێكی ئاسان نییە چونكە هەراسانبوون وبێبەشبوونی خود كردارێكی گشتگیرییە وتەنها پەیوەست نیە بەخودی شاعیرەوە.
-پرسیار بكەین لە دانانی ناونیشانەكە لە كاتێكدا شاعیر ئەوەندەی ئارەزووی مانەوەیە ئەوەندە ئارەزووی مردن نییە بەوپێیەی وورەی بۆ ژیان بەرزترە لەمردن ئەویش بە هۆی گوشاری هیواكانی ژیان لەسەر خود و خودەكان,ئەمەش بەوپێیەی دووبارە بوونەوەی ئەم وێنانە,لەڕووی سایكۆڵۆژیاوە, بەهێزتر و كاریگەرترە لەو وێنانەی كە باس لەمردن دەكەن. هەر لەبەر ئەمەشە, شیعرەكە,لەڕووی مەجاز و واتا ماناییەكانەوە,بەوێنە مانەوەییەكان دەمێنێتەوە . لەگەڵ ئەمانەشدا ئەم ناونیشانە شەرعیەتی خۆی هەیە ئەویش بە سەرنجراكێشانی خوێنەر,لەئێستا وئایندەدا, تا بزانێت خودی شاعیر لەپێناو چیدا خۆی دەكوژێت . خۆ كوشتنیش لە دەقە شیعرییە لیریكییەكاندا كارێكی ستەمە و لە پشتیەوە كۆمەڵێك فاكتەر بوونیان هەیە.
-پرسیار بكەین و بزانین بۆ چی شاعیر نیوە شەوی هەڵبژاردووە بۆ ئەنجامدانی خۆكوشتنەكەی لە كاتێكدا ، بەپێی بایۆڵۆژیەتی زەمەن ، ئارامترین كات ئەو كاتەیە و هەڵچوونەكان بەرەو دابەزین دەچن . بۆ ئەمەشیان دەشێت بوترێت گوشاری دڵە ڕاوكێكان و لاوازبوونی بایۆڵۆژیەتی شاعیر لە لایەكەوە وای لە خود كردووە كە فەزای خۆكوشتنەكە داخارو بێت و كەس ئاگاداری كات وسەرچاوەكانی نەبێت . لە لایەكی تریشەوە ، گەرچی وا هەست دەكرێت كە شاعیر لە دەقەكەیدا تووڕە بێت ، بەڵام هێمنییەكان ڕاستی ئەم بۆچوونەن,چونكە لەپشت كاری خۆكشتنەوەكە نەخشەیەكی نهێنی هەیە.كاتەكەش كاتێكی شاعیرییە و وێنە میتافیزیكییەكان لەو ساتانەدا كاریگەری خۆیان دەبینن .
دواتر پرسیار دەكەین ئەو ڕوخسارە غەریبە كە لەئاسۆیەكی دوور دێت و دواجار سیمای نامێنێت خۆی لە چیدا دەبینێتەوە ! بۆ ئەمیشیان ،دەشێت بگوترێت كە شاعیر لە بنەڕەتدا – بە نمونەی ئەم شیعرەوە – لە نێو جیهانی دڵە ڕاوكێدا دەژی. دڵەڕاوكێش هەردوو جەمسەرەكەی (ژیان-مردن) وەك یەك نابینێت گەر چی هەردوو جەمسەر,لەڕووی ئەنجامەوە, یەكسانن .كەواتە چەپ و ڕاستی بیرۆكەكە دڵە راوكێیە وشاعیر هەندێك جار لەناخدا بڕیاری خوكوشتن دەدات وهەندێك جاری تریش پێچەوانە. لەلایەكی تریشەوە ، هیواكان خۆیان دەبنە ئەو ڕوخسارە غەریبە یان ئەنجامی دایەڵۆگەكانی نێوان خود و ئەو یان ئەوانی بەرامبەر جۆرە سیمایەك دروست دەكەن ، یان بیركردنەوەكان لەساتە وەختی هەڵچوونەكاندا مەرج نیە خۆكشتنی لێ بكەوێتەوە چونكە بەپێی گریمانەكان شاعیر لەچاوەڕوانی ڕووداوی زەمەنەكاندایە وبەزوویی بڕیاری خۆكشتنەكە نادات.بەمەش زەمەنی خۆكشتن دوادەكەوێت بۆ كاتێكی نادیار.
لە شیعری "ژەنەڕاڵی پایز "دا دەڵێت:
منم ژەنەڕاڵی پایز..
منی هەگیز ئۆقرە نەدیو
ژەنەڕاڵم.. ژەنەڕاڵی هەزارەها داری ڕووت و
ملیارەها گەڵای وەریو
*
منم ژەنەڕاڵی پایز..
كاسكێَتەكەی سەرم هەورەو
ئەستێرەكانی سەرشانم چەند گەڵایەك بە ڕەنگی زیو
پاڵتۆی بەرم كزەبایەو
شمشێرەكەم لقی درەختێكی ڕزیو
*
منم ژەنەڕاڵی پایز..
درەختی ڕووت ئەم نازناوەی خەڵات كردم..
منیش نازناوی شەهیدم دا بە گەڵای هەڵوەریو.. و
كردمە تاكە ئازیزم
لەیەك ساتا خۆم كۆرپەی گەڵاڕێزان و
هەرخۆشم باوكی پایزم
*
منم ژەنەڕاڵی پایز..
خوێنێكی زەرد بەنێو دەمارما دەگەڕێ و
چاوم هەروەك هەور نمناك
تەنیا من بووم كە لە تابووتی شوشەدا..
چەندین گەڵام سپارد بەخاك
*
منم ژەنەڕاڵی پایز
من بووم لەگەڵ زریانی بیرچوونەوەدا.. كەوتمە جەنگ و
زۆر گەڵام دەرهێنا لە چنگ
من بووم شەوی گەڵاكانم..
خستە ژێر باڵی تریفەو – ورشەی گزنگ
*
منم ژەنەڕاڵی پایز..
پایز بەبێ من هەتیوەو
من بووم وتم بەڵێ تەرمی نسێ ی سەوزە..
گەڵای وەریوی كۆچ كردوو
تەنیا منم كە لەمیحرابی پایزا..
بۆ گیانی زیندووی گەڵاكان..
نوێژی شەهید دائەبەستم.. ناوی نانێم نوێژی مردوو
سلێمانی/شەوی 28/2/1990
شاعیر ,هەروەك لە ناونیشانەكەدا بەدی دەكرێت ,لەڕێگەی هاوكێشە بابەتییەكەی نێوان خۆی و پایزدا ، دەیەوێت بیسەلمێنێت كە هێزی ئازارەكانی گەلێك زیاترە لەوی بەرامبەری.گەر پایز هێما بێت بۆ ناڕەحەتییە سایكۆڵۆژییەكان ، ئەوا خودی شاعیر زیاتر پێویستی بەو ناڕەحەتییە هەیە و چێژیشی لێ دەبینێت.لێرەدا خودی بكەری شاعیر مافی خۆیەتی كە ئەو زیادە ڕۆیییە بكات لەسەر دەنگی پایز,چونكە خۆی بەپاڵەوانێكی چیرۆكە ترادیژیاكە دەزانێت وكوڕنووش بۆ ئەوی بەرامبەر نابات.بەمەش گوزارشتكردن لە بارە سایكۆڵۆژیاكەی خۆی ڕووبەرێكی گەورەی سروشتی میتافیزیا نا ترادیشنەكەی داگیر كردووە . بانگەوازەكە زۆر بوێرانە هاتۆتەوە بەو شێوەییەی كەشاعیر مەبەستێتی. بڕگەی (( منم ژەنەڕاڵی پایز )) كەبەڕێژەی شەش جار دوبارە بۆتەوەكە جۆرێكە لەبەرەنگاربوونەوە دژ بەو كەرەستانەی كە گوزارشت لە ئازارەكان دەكەن .ئەمەش ڕاستێتی وڕاستگۆیی چەمكی پەیوەستێتی بەدەر دەخات بەرامبەر بە ئەوی بەرامبەر.ئەمانەش ئەوە ناگەیەنن كەخودی شاعیر خوازیاری دروستبوونی بۆشاییە گەورەكان بێت لەنێوان خۆی و پایزدا ، بەڵكو پەیوەندییەكەیان و تێكەڵبونیان لەگەڵ یەكتری هاوشێوەی صوفیەكانە . لێرەدا پرسیارەكە لەوەدایە كەدەڵێت ئەو ( ئەوە )یە كێیە كەشاعیر دەیەوێت بۆی بسەلمێنێت كەژەنەڕاڵی ئازار و خەمەكانە . گەر چی ( ئەو ) بەشێوەیەكی ڕاستەوخۆ دیار نییە ، بەڵام گریمانەكان بە لای ئەوەمان دەبات كە شاعیر عاشقی مەسەلە گەورەكانە و پشتگیریشی لێ دەكات .ژەنەڕاڵ وەك ووشەیەكی فەرهەنگی پەیوەستە بە ڕێبازە سەربازییەكانەوە . بەڵام سیمای ئەم ژەنەڕاڵە سروشتییە ودەستكرد نییە ، سادەیە و ئاڵۆز نییە ، ئازایە و ترسنۆك نییە ! توانای گرتنە ئەستۆی مەسەلەكانی هەیە و دڵسۆزیشە بۆ خودەكان .ئامادەباشی پیاوانەی هەیە لە گۆڕەپانی جەنگدا . لە دوور و نزیك ئاگاداری ڕووداوەكانە بە زەمەنی ڕابردوو ئێستاوە. ئەمانەش ئەوە دەسەلمێنن كە شەرعیەتێك هەیە بۆ دروستبوونی ئەم ژەنەڕاڵە ، شەرعیەتەكە پێداویستییەكی فیكری و ئایدۆڵۆژیاییە ، ئەو و ئەوان بە بێ ئەم خودە كارەكانیان پێ ئەنجام نادرێت. لەلایەكی تریشەوە خود بە ئاگایە لە پێداویستییەكانی ( ئەو ) و ( ئەوان ) وبەباشیش دەزانێت بە دوای چ ناسنامەیەكدا دەگەڕێت. بەمانایەكی ڕٍونتر ، خود بە باوەڕەوە دەجەنگێت، بۆیە گەڕانەوەی بۆ نییە .
دواتر پرسیارێكی تر دێتە پێشەوە بەوەی چی ئەم بابەتەی خوڵقاندووە!جارێكی تر گریمانەكان ڕەنگە یارمەتیدەرمان بێت بۆ كردنەوەی گرێكوێرەكانی هەستەكان بەرامبەر ( ئەوی ) مێژوو ، شارستانیەت ، قەوارە ، بوون ، ناسنامە . لەهەمان كاتدا ئەوانەشی كەهۆكاربوون بۆ شكاندنی هیوا وئامانج و ئارەزووەكان كەپێشتر جۆری ڕێكەوتنەكان شێوازێكی پڕۆتۆكۆڵی لەخۆ گرتبوو.لەم گۆشەیەوە خود ناچارە نهێنییەكانی خۆی ئاشكرا بكات ولەهەمان كاتیشدا سەركەوتنەكانی خۆی بۆ ئەوان ئاشكرا بكات ئەویش لەڕێگەی خەباتی خودەكان و شەهیدبونیان كە هەمیشە لای خودی شاعیر بە زیندویتی دەمێننەوە . ئەمانەش بەومانایە دێن كە شاعیر لە ڕێگەی دەمامكێكەوە توانی مەبەستێتی خۆی بەئەنجام بگەیەنێت.
لە شیعری "تەنیایی"دا دەڵێت:
سەدەها سەگ پێم وەڕیوە..
كەڵبەی تیژیان لەو دەستانەما نوقم كرد
كە نانی تیابوو نەوەك بەرد
درەختە پایزییەكانیش منیان جێهێشت..
كە دڵی سەوزم دیاریی بوو نەك گەڵای زەرد
فەرامۆشم..
فەرامۆشم وەك تارژەنێكی مەزنی..
نیشتەجێ بووی شارێكی كەڕ
فەرامۆشم..
فەرامۆشم وەك زەنگی ئەو كەنیسەیەی..
بووبێتە بنكەی سەربازیی و زەخیرەی شەڕ
سلێمانی/شەوی 6/8/1987
زەمەنی دەقەكە دەگەڕێتەوە بۆ ( 6/8/1987 ) .شاعیر ,بەزمانێكی شیعری وهێمایی,بەشێك لەزانیارییەكانی ئەو سەردەم و ڕۆژگارانەمان بۆ دەگێڕێتەوە .ناوەڕۆكی گێڕانەوەكە پەیوەندی بەتێكڕای خەڵكییەوە هەیە وتەنهاپەیوەست نیە بەخودی شاعیرەوە.هەر لەبەر ئەمەشە وەك گێڕەوەرێك دەچێتە نێو گێڕانەوەكە. ئەمجارەشیان شاعیر بێزار وناڕەحەتە بەهۆی پەراوێزخستنی لەپڕۆسەی ژیان.دیمەن و وێنەكان تەواو بەرجەستەی دۆخی زەمەن دەكات.وێنەكانیش لەجۆری ئەبستراكین وڕۆمانێك لەڕووداو وگێڕانەوە دروست دەكەن كەئامادەیە بۆ جوڵەیەكی سەمفۆنیایی پڕ لە ئێش و ئازار . ئەوی دەسەڵات لەبەر سەرقاڵی خۆی بەجیهانی میتریاڵیزم و ئازاردانەوە توانای ڕاڤەكردنی بڕگەكانی ئەم وێنانەی نییە,بەڵكو بێ ئاگایی خۆی لەمەسەلەكان نیشان دەدات.لەم ساتە وەختەشدا ( ئەوانی ) ڕاگەیاندنیش زانیارییەكان فەرامۆش دەكەن چونكە سەرقاڵی مەسەلە لاوەكییەكانن.لێرەدا لەو پرسیارەوە دەست پێدەكەین كەبۆچی خودی شاعیر تەنیایە وئەوانی تر فەرامۆشیان كردووە.نەك هەر ئەم دەقە بەڵكو دیوانە شیعرییەكەی بەنێوی " لەغوربەتا " ئەوە دەسەلمێنێت كەشاعیر هەر لەسەرەتاوە بێبەشبووە لەبەها زاڵە جوانەكان ولەولاشەوە سەركووت كراوە بەشێوازی جۆراوجۆر وهەناسەیان لێ بڕیوە.ئەمە لەكاتێكدا هیچ كات ئازاری كەسیشی نەداوە.ونبوونی ئازادی ونەخشەیەكی جوگرافی دیاریكراو تەواو شاعیریان گەمارۆ داوە . لەم زەمەنە نالەبارەدا خودی شاعیر تەواو توشی بەنامۆبوون یان یاخیبوون بووە. وەك شاعیر خۆی دەڵێت,هەر چوار دەوری گیراوە و لە ناوەڕاستیشدا سەگەكان بێ هەست وبێ بەزەیی كەوتونەتە وێزەی خودی تەنیا.فەرامۆشكردنیشی ئەوەندەی تر شاعیریان بێزار وتەنیا كردووە .هەرلەبەر ئەمەشە زەمەنەكان لەبەردەم شاعیردا قوفڵیان لێدراوە وناكرێنەوە بەوپێیەی هەمیشە خۆیان لەزەمەنە جیاوازەكاندا دووبارە دەكەنەوە بەبێ گۆڕانكاری.لێرەدا جیاوازی نامێنێت لەنێوان زەمەنی دەق وگێڕانەوە ونووسیندا.
دواتر پرسیارێكی تر دێتە پێشەوە كەدەڵێت هۆكاری ئەم وەڕین و ئازارە چی یە ! تۆ بڵێی قەدەری خود ئەمەی خواستبێت یان كارەكە كارێكی جیناتی وبۆماوەییە!نەك هەر بۆ خودی شاعیر بەڵكو بۆ هاوشێوەكانیش كەتێكڕای خەڵكی پێكهێناوە.هەروەها مەترسی خود چییە لەسەر ئەوی بەرامبەری نەیار! یان ئەوی بەرامبەر چی دەوێت لەئەمی خود و بەرنامە پیرۆزەكەی .گەرچی ئەم وێنانە وەك نەسەقێك لە دەقەكەدا نەهاتوون بەڵام سیاقە مێژوویی و سیاسییەكان هەمیشە جەختیان لەبێبەشبوونی تاكی كوردی كردووە. لەپاڵ ئەمانەشدا ، خودی شاعیر وەك خودێكی سادە خۆی نیشان دەدات لە جیاتی چەك نانی ژیانی لە دەستدایە ، هیچ مەترسییەكی لەسەر ئەوی بەرامبەر دروست نەكردووە .
لە دوا بڕگەی شیعرەكەدا ، شاعیر ئاماژە بە چەند وێنەیەك دەدات كە ڕەنگە بە لای هەندێكەوە لاواز بێت لە كلتوری خودی شاعیر ئەویش بەكار هێنانی ووشەی زەنگ و كڵێسایە كە بۆتە بنكەی سەربازی و زەخیرەی شەڕ . لێرەدا,بەپێی گریمانەكان ، زەنگی كڵێساكان گەرچی هێمای ئاگاداركردنەوەیە بەڵام لەلای شاعیر دەنگەكانی بێ دەنگن ، كڵێساش شوێنێكی ئایینی و ئامینە ، خەڵكان لەكاتی پێویست و جەنگدا پەنای بۆ دەبەن ومەرج نیە لەڕێگەی زەنگەكانەوە پێناسەی بكرێت. لە سەرو ئەمانەشەوە تەكنیكێكە زۆربەی شاعیرانی نوێ ,بەئینگلیز و كورد و عەرەبەوە, پەنایان بۆ بردووە ئەویش لەپێناو شكاندنی سنوورە ترادیشنەكان یان بەكارهاتووە بە مەبەستی پەیوەندێتی لەگەڵ ئەوانی دوای هێڵە سوورەكان كەئەمەش لەڕووە كارنامەییەكەوە هیچ مەترسییەك لەسەر ئاینی خودی شاعیر دروست ناكات.