پ . د. زاهیر لەتیف كەریم هونەرمەندە ڕۆمانسیزمەكان لەو باوەڕەدان كەهونەرەكەیان سەرچاوەی ڕاستییەكانە نەك تەنها گرتنی وێنەكان وەك ئەوەی كەهەیە .لەم ڕوانگەیەوە وپشت بەست بەتابلۆ بەناوبانگەكەی هونەرمەندی ڕۆمانسیزمی جیهانی وفەڕەنسی یوجیە دی لاكروا ( 1798_1863 ) بەنێوی " ئازادی ڕابەرایەتی گەل دەكات " ، كەباس لەشۆڕشی چەوساوەكانی فەڕەنسا دەكات دژ بەحوكمی پاشایەتی سەردەم ،لەوە دەگەین كەسنووری ڕێبازە ئەدەبییەكان ،بەتایبەتی لەنێوان ڕۆمانسیزم وڕیالیزم ،لەجۆری ئیلاستیسیزمییە ولەنێوانیاندا جۆرە دراوسێیەتی وهاوبەشییەك لەكارنامە وخەسڵەتەكاندا بەدی دەكرێت .دەركەوتنی ڕۆمانسیزم بەهۆی كارنامە سۆسیۆڵۆژی وسیاسی وئابوورییەكانەوە سەرچاوەی گرت.هەمان شتیش بۆ ڕیالیزم،بەڵام بەجیاوازی زەمەن وكارنامەوە. واتە پڕۆسەی بەرهەمهێنانی هونەری لەڕۆمانسیزمدا تەنها پەیوەست نیە بەخەیاڵ ووەهمەوە ،بەڵكو لەهەمان كاتدا بریتیە لەپڕۆسەی عەقڵێكی واقیعیش گەرچی نووسەری ئەم ڕێبازە بەپێی دیدێكی خودی كار دەكات بەپێچەوانەی دیدی نووسەرێكی ڕیالیزم كەبەپێی بەرنامەیەكی ئایدیۆڵۆژیایی كار دەكات .دیدی خودی ڕۆمانسیزمەكانیش دەرئەنجامی كۆمەڵێك فاكتەر وئەزموونی بابەتی و واقیعە كەدوورە لەسەپاندنی هێزی خودی بكەرێكی تەنها .هەر لەبەر ئەمەشە سەرچاوەی دەركەوتنی شۆڕشی ڕۆمانسیزم بریتیە لەفاكتەرە ڕۆشنبیری وسۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسی وئابوورییەكان .بەمەش ئەزموون ودیدی خودی نووسەری ڕۆمانسیزم لەڕێگەی بابەتە سەرەكییەكانەوە لەدایك دەبن نەك خواستێكی بەرتەسكی خودیی .پێش دامەزراندنی ڕۆمانسیزم ،هێزی دەسەڵاتی كڵێسە وئۆرۆستكرات كاروباری دەوڵەت وئەدەبیان دەبرد بەڕێوە .لێرەدا ،بەرلەوەی بچینە نێو دەقەكانی مارف عومەر گوڵ،جارێكی تر دەگەڕینەوە بۆ تابلۆی هونەرمەندی ئاماژەپێكراوی سەرەوە ولەڕووی بابەتەوە هاوتەریبییەك لەنێوان هونەری ئەم تابلۆیە وڕووداوەكانی ئەو زەمەنەدا دروست دەكەین .تابلۆكە ،وەك ئەوەی كەپارێزراوە ،پێكهاتووە لە : - توڕەیی هێزی هەژار وچەوساوەكان .نیشانەی توڕەییەكەش بەدەربڕینی جوڵە ودەم وچاوی ئەكتەرەكانەوە دیارە بەتایبەتی بەپاڵەوانی سەرەكیەوە كەئافرەتێكی پێخاوسە .ئەم پێخاوسیەش بەپلەی یەكەم دەگەڕێتەوە بۆ هەژاری وبرسێتی ، یان بۆ چركەساتی ڕووبەڕوبونەوەكە ئەویش بەهۆی هەڵچوونە لەڕادەبەدەرەكانەوە لەكاتێكدا پاڵەوان بەمەبەستی سەركەوتن وبەدەستهێنانی ئازادی كۆنتڕۆڵی ڕووخساری خۆی لەدەست داوە . - بەشداربوونی ژن وپیاو لەڕووداو وڕووبەڕوبونەوەكەدا وەك ئەوی مەسەلەكە هەمووانی بەبێ جیاوازی گرتبێتەوە . - سەركردایەتی هێرشەكە لەلایەن ئافرەتێكەوە بەرجەستە بووە كەلەلایەكەوە هەژاری پێوە دیارە ،لەلایەكی تریشەوە وەك شۆڕشگێرێكی ئەكتیڤ دێتە بەرچاو ئەویش بەوەی بەدەستێك هەڵگرتنی چەك وبەدەستەكەی تر ئاڵای شۆڕش و ووڵاتەكەی .لەهەموو ئەمانەدا،هونەرمەند دوو فیگەری جیاوازی تێكەڵ بەیەك كردووە .یەكێكیان ،جوڵەی هەست وسۆز بەرامبەر بەخەڵكی ڕەش وڕووت وهەژار كەبەپێی سیاقە مێژووییەكان بۆ ماوەیەكی یەكجار زۆر لەژێر هەڕەشەی بێبەشبوون وهەژاریدا گوزەریان كردووە .دوهەمیان ،بەڕیالیستكردنی بابەت ومەسەلە ودۆخەكە وەك ئەوەی ڕووداوەكە ڕووداوێكی ڕاستەقینەی كاریگەر بێت بەڵام لەڕێگەی هاوێنە وكامێرای هونەرمەندێكەوە كاری گێڕانەوەكەی بۆ ئەنجام دراوە كەزۆر گونجاویشە هەر خۆی پاڵەوانێك بێت لەپاڵەوانەكان .بەمەش هونەرمەندەكە سەربەستی تەواوی بەخۆی وبابەت وهونەرەكەی داوە .هەرلەبەر ئەمەشە ڤیكتۆر هۆگۆ دەڵێت " ڕۆمانسیزم بریتیە لەئازادی وسەربەستی نووسەر وئەدەب لەیەك كاتدا " .یان زۆر جار بیستراوە كە ڕۆمانسیزم هونەری ژیان وكۆمەڵگایە وبایەخ بەسەرجەم ڕەنگەكان دەدات بەنموونەی هەستێكی نەتەوایەتی ونیشتمانی ومرۆڤایەتی وسروشت ...هتد . بەدەر لەخەسڵەتە سەرەكییەكانی ڕۆمانسیزم،دوو دیاردەی بابەتی بەدەردەكەون كەهەردووكیان پەیوەندی ڕاستەوخۆیان بەواقیع وگۆمەڵگاوە هەیە : یەكەمیان /دڵەڕاوكێ وتێكشانی هەستە سایكۆڵۆژییەكان .ئەم دوو جەمسەرە ترسناكە دەرئەنجامی هەستكردنە بەگەندەڵییەكانی ژیان بەگشتی وبەڕێوەبردنی حوكم بەتایبەتی .دەقی ئەدەبی یان شیعری هەمیشە لەگەڵ ڕووداوەكانی واقیعدا مامەڵە دەكات وڕووداوەكان دەبنە ستراتیژییەتی دەقەكان بەجیاوازی ڕێباز وزەمەنی ڕێبازەكان .لەشیعری "دوو دیمەنی ژوورەكەم " ی مارف عومەر گوڵ دا ئەم دیاردەیە بەدی دەكرێت .دەقەكە دابەش بووە بەسەر دوو جەمسەر وحاڵەتی جیا .یەكەمیان ،خەم لەچوارچێوە وبازنەی نامۆبووندا .دوهەمیان،خۆشی لەچوارچێوە وبازنەی گۆڕانكاریدا. لەحاڵەتی یەكەمیاندا هێزە دەرەكییەكان گوشاریان خستۆتە سەر خودی بكەری شاعیر وبەرەو ناڕەحەتیان بردووە بەشێوەیك سستمی زەمەنیان لێ تێكداوە وكاریگەریشە بەسەر ئاوێنەی واقیعەوە كەئەویش شتەكان بەتەڵخی ولێڵی دەبینێت وسروشتی كارنامەیان لێ زەوت كردووە : سەرهەڵگرتوی جیهانێكی پڕ ئاژاوەم لەم ژوورەدا نیوە شەویش خەو ناچێتە چاوەكانم _ _ _ _ _ _ _ _ لەم ژوورە بێ هەتاوەدا گەردی دونیا نیشتۆتە ڕووم لەبەر ئاوێنە لێل و تەماویەكەما دە ئاڵێمە پرچی خۆم و من هەر جارەی بەلایەكا دادەهێنم (هێلانەی نوغرۆ،1985،چاپخانەی الحوادپ: 21) لەحاڵەتی دوهەمیاندا ڕێژەی بیركردنەوە وئازار وخەمەكانی خودی بكەری شاعیر ،وەك كارێكی كاردانەوە ،دۆخی حاڵەتی یەكەم دەگۆڕێت ولێرەشەوە زەمەنە تاریكەكان پێدەنێنە قۆناغێكی زۆر جیاواز كەبریتیە لەسووتانی خەمەكانی زەمەنی ڕابردوو ،لەهەمان كاتیشدا بونیادنانی زەمەنێكی نوێی پڕ لەڕووناكی : ئای كە ڕقم لەم ژوورەیە . . وەرن بۆ لام من تاقێكی گەلێ گەورە دەكەمەوە ئێوەش پەنجەرەیەك بێنن با هەتاوی لێوە بێت و هەرچی خەمی ژوورەكەم بسووتێنێ ( 22 ) ئەوەی لێرەدا مەبەستە ئەوەیە كەشاعیر لەڕێگەی هەستە داخراوە خەماویی وگریاناوییەكانەوە ،كەهۆكارەكەی دەگەڕێتەوە بۆ گوشارە بێ ماناییەكانی جیهانی میتریاڵیزم،لەهەوڵی دەربازبوون وگۆڕینی سستمی ژیاندایە بەتایبەتی سستمی سیاسی وئابووری وسۆسیۆڵۆژی كەشاعیر بەدرێژایی زەمەنی پێش دەقەكەی زەرەرمەندی سەرەكی بووە ودوور خراوەتەوە لەمافە ڕاستەقینەكانی ژیان . دوهەمیان / هەستكردن بەتەنهایی ونامۆیی وبێبەشبون .ئەمەش لەوكاتانەدا بەدەردەكەوێت كەهێزی بەرامبەر سەرجەم دەرگا وڕێگا ودایەڵۆگەكان لەسەر خاوەن نامۆیی وتەنهایی وبێبەشبووەكان دابخات وناچاریان بكات بەرەو جیهانێكی جیاواز هەڵبێن .جیهانەكەش لەلایەكەوە بریتیە لەسروشت ،لەلایەكی ترەوە لەخەیاڵ .هەردوكیشیان بەمەبەستی دۆزینەوەی مانا شاراوەكانی ژیان بەكارهاتووە ،چونكە سروشت وخەیاڵ توانای بەرجەستەكردنی شوناسی زەمەنیان هەیە بەهەموو ماناكانیەوە .لەشیعری " بڕیار " دا ،بەشیوەی فانتۆم ،خەم یەخەی شاعیری گرتووە وبۆتە مانایەكی بەردەوام .جارێكی تر ،هۆكارەكان دەرەكین وهێزی دەسەڵات شاعیریان بەرەو نامۆبوون وبێبەشبوون وپرسیار ومەسەلەكان بردووە .لەپێناو ڕاگرتنی باڵانسەكان وهاوسەنگییەكی بابەتی ،شاعیر ناچارە پەنا بۆ جیهانی یۆتۆبیا بەرێت كەسروشت وباڵندە نوێنەرایەتی دەكات .لێرەدا شاعیر خۆی دەبێتە بزوێنەری ئەم جیهان وسروشتە ئەویش لەڕێگەی چەمكی خەیاڵە بەرفراوانە داهێنەرەكانەوە كەتوانای گۆڕینی دۆخە ناسروشتییەكانی هەیە .بەمەش جیهانی یۆتۆبیا تێكەڵ بەواقیعی ئایدیاڵیزم دەبێت كەشاعیر خۆی ڕابەرایەتی دەكات .ئەم جۆرە لەواقیع دەرئەنجامی خۆنەویستی وگەڕانی بەردەوامی خودی بكەری شاعیرە بەرامبەر بەبابەتەكانی.هاوپەیمانێتی نێوان خەیاڵ وئەم جۆرە لەواقیع بڕیارێك دەخوڵقێنێت ئەویش ،لەلایەكەوە پەیوەستبوونی سەرجەم تاكەكانە بەنیشتمان .لەلایەكی تریشەوە بەبەردەوامبوونی ئازەرەكان وەك ئەوەی قەدەری خودی شاعیر هەمیشە لەنێو ئێش وئازارە كراوەكاندا گوزەر بكات : شیعرەكانم ،وەكو كۆتر دێن و دەڕۆن كە پەنجەرەی هەڵفڕینیان لێ داخرا ،یەخسیر كران نیوە شەوێ بە دیلێتی گەڕانەوە ، هەر شیعرێكی ،لە بەردەمما بوو بە چراو گەشایەوە وەك چراخان بەیانیانێ ، گشت چراكان كۆبوونەوەی ئەو ڕۆژەیان بردە ماڵی شیرینەكەم لەگەڵ ئەوا بڕیاریان دا : هەموو شەوێ بێنە سەیری نیشتمانی دڵە پەست وغەمگینەكەم (هێلانەی نوغرۆ:77 ) لەپشت دڵەڕاوكێ ونامۆیی وبێبەشبونەوە یاخیبونێك بوونی هەیە .ئەم یاخیبونەش لەلایەكەوە بەدوای پرسیار وكار وكاردانەوەكاندا دەگەڕێت ،لەلایەكی تریشەوە لەپێناو دژایەتیكردنی میكانیزمی عەقڵێكی ڕەهادا كار دەكات .ئەنجامی یاخیبوون بەدەستهێنانی ئازادی وگرێدانی پەیوەندییە هاوبەشەكانی كۆمەڵگایە ئەویش لەسەر بنەمای دادپەروەری ویەكسانی وبرایەتی . هەر ئەمەش وایكردووە كەلەپێناو بەدەستهێنانی ئایندەیەكی گەشبین پەنا بۆ خەیاڵە داهێنەرەكان ببەن .لەشیعری " شار "دا ولەڕێگەی مەنەلۆگ وموناجاتێكەوە ،گەرچی موناجات زیاتر خۆی لەكارە درامییەكاندا دەبینێتەوە ،شاعیر لەلایەكەوە دەیەوێت خەمە سایكۆڵۆژییە كپ وپەنگخواردووەكانی زەمەنی ڕابرددوو بڕەوێنێتەوە ،لەلایەكی تریشەوە مەبەستێتی جێگۆڕكی بەڕۆڵەكان بكات وناخۆشییەكان بگۆڕێت بە خۆشییەكان . كەرەستەی گۆڕینی ئاراستەكان بریتیە لەخەیاڵ كەتوانای وەستانی خەم وپەژارە وهەڵوەرینی گەڵاكانی هەیە ولەجیاتی ئەمانە بەستە وگۆرانی گووتن وڕاگرتنی فرمێسكەكانە .واتە هیوای خودی شاعیر لەڕێگەی خەیاڵەكانەوە لەدایك دەبن دواتر خەیاڵەكان ،بەوپێیەی لەجۆری داهێنەرانەیە ،دەبنە واقیعێكی ئایدیاڵیزم ودژ بەبنەماكانی واقیعی میتریاڵیزم دەجەنگێت.لەسەروو ئەمانەشەوە ،خودی بكەری شاعیر ،لەڕێگەی دەمامكێكەوە ،تێكەڵ یان لەئەوی تردا دەتوێتەوە .گەر كەسێتی شاعیر لەجۆری ئایدیاڵیزم بێت ئەوا بێگومان ئەوی بەرامبەریش هەمان شتە .پێچەوانەكەشی هەر ڕاستە .بۆیە جار جارە ڕاناوەكان جێگۆڕكێ دەكەن وجودا كردنەوەیان كارێكی ئاسان نیە .ئەوەتا دەڵێت : ئەو شارەم جێ هێشت ،بەكوڵ بۆی گریام شۆخەكەی یارم نەیهێشت ئەو بگری خەمبارانی گشت كۆچە وكۆڵانی شەوێكی تاریك هاتنە تەماشام شۆخەكەی یارم هەر خەم وتەمی ڕوومەتی دەسڕین شیعرێكی نووسی بەعەشقی من وگریانی شاردا تین وهاڵاوی ئاهی دەروونم ، ئەو شیعرەی ماچ كرد: كارلێك ولكاندنی" من وئەو" یان" من وتۆ "ئەوە دەگەیەنێت كەمەسەلە وپرسیار ومەبەستەكان تەنها خەمی ئەمی خودی بكەری شاعیر نیە ،بەڵكو سەرجەم تاكەكان ،بەتایبەتی ئەوانەی هاوشێوەیەكیان لەگەڵ خودی بكەری شاعیردا هەیە ،بەشدارن لەپڕۆژە وپڕۆسەی خودی بكەری شاعیر .لێرەوە شاعیر بەڕاناوی كۆ مەنەڵۆگ وموناجاتمان بۆ دەكات وبەڵكو دەرگای دایەڵۆگەكان لەبەر دەم تاكەكاندا دەكاتەوە : نابێ لەبەردەم خەمی خۆماندا دانیشین بگرین نابێ تەكانی لاوك وبەستەی خۆزگەی دێرینمان گەڵای هەڵوەرێ نابێ گوڵاڵەی باخی گۆرانی و سروودەكانمان ڕێ ی هەڵەمووت وبێزاریی تەمەن ئارامی ببڕێ وكۆڵ داو هەڵكەوێ (هێلانەی نوغرۆ: 52 ) هەموو ئەمانە ئەوە دەگەیەنن كەشاعیری ڕۆمانسیزم ،وەك هەر هونەرمەندێكی شێوەكاری سەربە ڕێبازی ڕۆمانسیزم،بەكاری وەرگێڕانی ڕووداوەكانی واقیع هەڵدەستێت ،دەقەكانی لەزمانێكی شیعریدا كۆدەكاتەوە .دەقەكانیش بەشێوەیەك لەشێوەكان دابەش دەبن بەسەر سێ كرداردا،كرداری نێنەر (نووسەر )،كرداری وەرگر (خوێنەر ) ،كرداری نامە (بابەت ) .بەمەش كارنامە سەرەكییەكەی ڕۆمانسیزمەكان بریتی دەبێت لەدامەزراندن وگەیاندن وپەیوەندی وڕێكخستنی جەمسەرەكان بەبێ جیاوازی فیكر وئایدیا .ئەمەش پێچەوانەی ئەو بۆچوونانەیە كەدەڵێت ڕۆمانسیزمەكان كەسانێكی خودی وداخراون .بەئاڕاستەیەكی تر ،ڕۆمانسیزمەكان لەڕێگەی هەڵچوون و ووروژاندن وڕاكێشانی ئەوانی تر بۆ نێو بازنەكانی خۆیان دەتوانن گوشار بخەنە سەر وەرگر وخوڵقاندنی بابەتێكی هەستیار . أ- كرداری نێنەر .نێنەر ئەو كەسەیە كەتوانای وێنەگرتن وبەرجەستەكردن وبەڕێوەبردن وگەیاندنی نامەكانی هەبێت .ئەم نێنەرە بەرپرسێكی سەرەكییە لەئامادەكردن وئاڕاستەكردنی زانیارییەكانی نامەكەی .بەمەش نێنەر دەبێتە كەسێكی باوەڕپێكراو بەوپێیەی كەسێكی پڕچەكی ڕۆشنبیری ومەعریفی وفیكرییە ولەپشت نامەكانیەوە مەبەستێكی ئایدیاڵیزمی پیرۆز بەدی دەكرێت .هەر لەبەر ئەمەشە ،لەزۆر حاڵەتدا ،پەیوەندی نێوان نێنەر وبەرامبەرەكان ، بەتایبەتی ئەوانەی بەدوای جیهانی میتریاڵیزمیدا دەگەڕێن ،لەجۆری دژایەتیدایە ،لێرەشەوە ئەم جۆرە بەرامبەرانە هەمیشە كێشە وگرفت بۆ نێنەرەكان دروست دەكەن .لەزۆر حاڵەتیشدا یاخیبوون دەخەنە پاڵ نێنەرەكان .نێنەریش لای خۆیەوە ولەڕێگەی توانا مەعریفی وفیكرییەكانیەوە لەبەرهەڵستی ئەم جۆرە ڕەفتارانەدا دەبێت وئەوەی لەتوانایدا بێت بەكاری دەهێنێت.لەشیعری " پێكەنین " دا شاعیر، وەك ئەرك وكارنامە ،بەشێك لەمەسەلە وزانیارییەكان دەخاتە بەردەم ئەوانی بەرامبەر بەهەر دوو جۆرەكەی (ئایدیاڵیزمەكان ومیتریاڵیزمەكان ) . لەئایدیاڵیزمەكەدا پردی پەیوەندی وهاوپەیمانێتی دروست دەكات وەك ئەوەی گەر یەكگرتوو نەبن ئەوا ئایندەی پێكەنین وخۆشییەكان مسۆگەر نابێت .لەهەمان كاتدا ئەوەشمان پێدەڵێت كەكاری سەرخستن وبەدەستهێنان لەڕێگەی دابەشكردنی كارنامەكانەوە بەئەنجام دەگەیەنرێت .ئەوەتا ئەركی خودی بكەری شاعیر بریتیە لەگێڕانەوەی سیاقی فیكر وهەوڵ وتێكۆشان بەڵام نەك وەك مێژوونوسێك بەڵكو وەك ئەكتەرێكی سەرەكی ڕوودا وگێڕانەوەكە .ئەركی بەرامبەرێكی ئایدیاڵیزمیش بریتیە لەیارمەتدەرێكی ئەكتیڤی هێزی چەكداری : گرد بووینەوە لەگەڵ تەمی بیابان و هەوری لوتكەی شاخەكانا ، گردبوینەوە ئێمە باسی كارەساتی تەمەنێكی سەوز وسوورمان گێڕایەوە ئەمیش باڵدارێكی سەوزی برینداری هەڵگرتبوو دواتر هەردوو جەمسەر (ئەم وئەو) لەنێو یەك بازنەی چارەنووسدا كۆدەبنەوە وبڕیاری پێكەوە ژیان دەدەن ولەزەمەنی ئێستادا پێكەنینی ئایندەیەكی بەردەوام دەخوڵقێنن: هەوریش باسی پێكەنینی ڕۆژگارێكی گەشی دەكرد هەر دەیوت ونەبڕایەوە .(هێلانەی نوغرۆ: 30 ) گەرچی ئەوی بەرامبەری میتریاڵیزم بەزەقی وبەئاشكرا لەدەقەكەدا دیار نیە، بەڵام گومان لەوەدا نیە كەلەنێو كەوانەی بەرگری وهەوڵ وتێكۆشان وململانێكاندا خۆی حەشار داوە وهەمیشەش لەهەوڵی سڕینەوەی هێزی خودی بكەری شاعیر وهاوپەیمانەكانیدایە .بەمانایەكی تر ،ترسی پێكەنین وسەركەوتنەكان تەنها لەڕێگەی هێزی میتریاڵیزمدایە كەبەبەردەوامی ڕێگربوون لەئازادی وسەروەرییەكانی پێكەوە ژیان ودروستبوونی جیهانێكی ئایدیاڵیزم . ب- كرداری وەرگر .گەرچی وەرگر ،هەروەك ڕەخنەگەر ئیمبیرتۆ ئیكۆ جەختی لەسەر كردووە ،پێویستە لەجۆری ئەزموونی ونموونەیی بێت وتوانا بیركردنەوە وڕاڤكردن وشیكردنەوەكانی لەئاستێكی باڵای ئەزموونگەریدا بێت ،بەڵام ،لەهەمان كاتیشدا ،مەرج نیە داوا لەوەرگر بكرێت كەهەمیشە لەم جۆرە بێت چونكە بابەتەكان یان نامەكانی نێنەر هەندێك جار لەسەر ئاستی سادەیی وڕوونی دامەزراوە ونامۆ نابێت بەوەرگر .بەڵام هەتا بەرەو قوڵاییەكانی دەق ونامەكان بڕۆین ئەوا بێگومان دۆخەكە بەرەو ئاڵۆزی وتەمومژی ونامۆیمان دەبات ،دواتر تەنها وەرگری نموونەییە كەدەتوانێت بەكاری ڕاڤە وشیكارییەكان هەڵسێت .هەر لەبەر ئەمەشە ناوەڕۆكی نامەكان دابەش دەبن بەسەر جۆری وەرگرەكان وهەر ڕێبازە وجۆرێك لەوەرگر .بۆ نموونە گەمە ویارییە ڕەوانبێژییەكانی نالی پێویستی تەواوی بەوەرگر وخوێنەرێكی ڕۆشنبیر ونموونەیی هەیە وكارەكە بەسادەیی خوێندنەوەكان تووشی لاوازی ناوەڕۆكی دەبێت ودواتر خاوەن دەق دەكەوێتە دەرەوەی بازنەی داهێنان كەئەمە تاوانی خۆی نیە .بەڵام لەدەقە ڕۆمانسیزمەكاندا ڕووبەڕوی ئەم جۆرە پرسیارانە نابینەوە چونكە ناوەڕۆكەكان ،بەهەموو ماناكانیەوە ،پەیوەندی ڕاستەوخۆی بەبەرامبەری خۆێنەر ووەرگرەوە هەیە .كەواتە ناوەڕۆك وكارنامەكانێتی كەدەستنیشانی جۆری پەیوەندییەكان لەنێوان خاوەن دەق وخوێنەردا دەكات ولێرەشەوە ڕۆڵی خاوەن دەق بەدەردەكەوێت كەچۆن وبەچ ڕێگە وشێوازێك بتوانێت كاریگەری لەسەر وەرگر دروست بكات وبەلای بابەت وناوەڕۆكی دەقەكەی بەرێت .لەشیعری "ئاسمانی خاك " دا سۆزێكی ڕۆمانسی بەرامبەر بەخاك بەدی دەكرێت .هۆكاری خوڵقاندنی سۆزەكە دەگەڕێتەوە بۆ ڕێژەیەكی بەرفراوانی پەیوەستێتی خودی شاعیر بەخاك ونیشتمانەوە تا ئەو ڕادەیەیی هەردوو جەمسەر (خودی شاعیر ونیشتمان ) لەیەكتردا دەتوێنەوە .خاك چاك دەزانێت خودی شاعیر ناڕەحەتە وباری سایكۆڵۆژی تێكچووە . دووركەوتنەوەی خودی شاعیر لەخاك جۆرێكە لەمەرگەسات .لەبەرامبەریشدا ئەوەنەبێت دۆخی خاك باشتر بێت لەدۆخی شاعیر ،بەڵكو خاكیش ،بەهۆی هێزی داگیركەر وزوڵم وستەمی ڕژێمی تۆقێنەری حوكمەوە ،هەمیشە ڕەنگ زەرد وتووڕە وهەڵپڕوكاوە .هەر لەبەر ئەمەشە پاڵەوانی سەرەكی دەقەكە خاكە .خاكەكەش دەمامك وهاوسەنگییەكە بۆ خودی شاعیر وەك ئەوەی خودی شاعیر مەنەڵۆگێك لەگەڵ خودی خۆیدا بكات .خودی شاعیریش ڕابەرایەتی ونوێنەرایەتی تێكڕای خەڵكی دەكات .هەڵبژاردنی بابەتی نامەكە دژایەتی لەنێوان خودی شاعیر وئەوانی تر دروست ناكات بەوپێیەی بابەتەكە( خاك ونیشتمان ) لای هەمووان پیرۆزە وڕەتكردنەوەی نیە .بەمەش نێنەر لەلایەكەوە توانی نزیك بێتەوە لەئەوانی تر ،لەلایەكی تریشەوە توانی نامە وگوتارەكەی بگەیەنێت وەك ئەوەی كەخۆی دەیویست : لەشەقامی ئەم شارە بێ سروەیەدا خەمی شاخی دوور و تینوت لە كۆڵایەو سواری ئەسپی مەرگ بوویتە نیازت وایە دوور دوور بڕۆی ، بۆچی دەڕۆی ؟ لە دامێنی ئەم ئاگرە تووڕەیەدا جێم مەهێڵە نەوەك منیش هەڵپڕوكێم _ _ _ _ _ _ _ _ دەتۆ مەڕۆ بەوپێیەی ئاسمان بۆتە بەشێك لەخاك ،وەك ئەوەی هیچ خاكێك هەندەی خاكی شاعیر گەورە وفراوان نیە ،بەڵام ،لەگەڵ ئەمەشدا ولەكۆتایدا،وەك كارێكی پێشبینیكردن ، دڵەڕاوكێیەك لەخودی شاعیردا دروست دەبێت بەوەی ڕۆژێك هەر دێت كەزۆربەی خودەكان بەرەو جیهانی فڕین هەڵبێن ودواتر بترازێن لەخاك .هەر لەبەر ئەمەشە شاعیر لەدوا دێڕی شیعرەكەیدا پەنای بۆ دێڕە نووسینێكی شاعیر عبدالكریم دەشتی دەبات،هەر وەك لەپەراوێزی شیعرەكەدا هاتووە ،كەدەڵێت : " من ئاسمانی بێ باڵدارم قەت نەدیوە " (هێلانەی نوغرۆ: 18 ) خۆ ئەگەر ئەم بۆچوونە لەڕووی جۆری خوێندنەوەوە جێگەی خۆی نەگرت ،ئەوا دەبێت بلێین كەتەنها لەخاكی خودی شاعیردایە كەتاكەكان نموونەین ودەستبەرداری خاك ونیشتمانی خۆیان نابن .بەمەش خاكی شاعیر دەبێتە كەرەستەیەكی یۆتۆبیایی ،ئەوەش كەیارمەتدەری ئەم خوڵقاندنەیە ڕێژەی لەڕادەبەدەری سۆز وهەستەكانە بەرامبەر بە خاك ونیشتمان ،یان پێوەرە نموونەییەكانی ئایدیاڵیزمی پەیوەستێتیە بەخاك ونیشتمان . ج- كرداری نامە . گەر بەپێی بۆچوونەكەی ڕۆڵان پارت ،بەنێوی" لەكاركردنەوە بۆ دەق "،كار بكەین ،ئەوا نامە،لەلایەكەوە، بریتیە لەگوتاری دەق وئەم گوتارە لەڕووی ڕووبەر وقەبارەوە چەند بچووك یان گەورە بێت ئەوا نیشانەی كۆتا نامەیە ودەتوانێت هەردوو جەمسەری نێنەر ووەرگر پێكەوە گرێ بدات.لەلایەكی تریشەوە بریتیە لەبەرهەمێكی ڕاستەقینەی دەق كەلەڕێگەی هاوپەیمانێتی نێنەر ووەرگرەوە بەكاری وەرگێڕانی بابەت وزانیارییەكان هەڵدەستێت .بۆ نموونە لەشیعری " بۆ . . تۆ " لەلایەكەوە ناوەڕۆكی نامەی دەقەكە تەنها پەیوەست نیە بەخودی شاعیرەوە وئەم ناوەڕۆكە بەهۆی كار ومەسەلەیەكی فیكری وسیاسییەوە كەڕووبەرەكەی هەمووانی گرتۆتەوە ،بۆتە نامەیەكی گوتاری پیرۆز بۆ سەرجەم تاكەكان بەبێ جیاوازی فیكر وئایدیا. كورتەی گوتارەكەش خۆی لەوەدا دەبینێتەوە كەتێكڕای كورد هەمیشە خۆی لەناڕەحەتی ودەردەسەری وململانێدا دیوەتەوە وپشوویەك بۆ ڕەوانەوەی هەستەكان بەدی ناكرێت .هەر لەبەر ئەمەشە شاعیر لەسەرەتای شیعرەكەیدا شەیدای خەمەكانە چونكە خەم هاوڕێیەكی هەمیشەی شاعیرە وشاعیریش ڕابەرایەتی ونوێنەرایەتی ئەوانی تری هاوشێوە دەكات .بەمەش ڕێژەی خەمەكان دابەش دەبن وتەنها شاعیر ناگرێتەوە .بەڵكو شاعیر بەبێ بەشداری خەمی ئەوان كارەكەی پێ ئەنجام نادرێت ،چونكە ئەو یەقینەی لا دروست بووە كەڕووخانی دیواری زۆرداران پێویستی بەهەماهەنگی وهاوپەیمانی هەمووانە : دەمێكە نەشیعرێ دەبێتە میوانم نە داوی گڵۆڵەی هەوری ئاخ لەپەنجەم دەترازێ و نە تۆش دێ ی بڕوانی چ شێت و تووڕەیە شەپۆلی گریانم _ _ _ _ _ _ _ _ بەتەنیا دوو دڵم ،پابەندم ،چۆن شوورەی سەر ڕێگەم بڕمێنم ماڵئاوا لە ساڵی كۆن بكەم بۆ نایەی لەگەڵما بەربەستی زۆرداران بڕمێنی منیش وەك دەستێكم بەتەنیا كڵۆڵم نەفرەتێ لە ئێسكی مەترسی لەگەڵما بەربەست ودیواری زۆرداران دەڕمێنی (هێلانەی نوغرۆ: 58 ) لەلایەكی تریشەوە شاعیر ووریایە ودەزانێت بەچ شێوە ودەربڕین وزمانێك گوتاری هەماهەنگی وهاوپەیمانی دروست دەكات ئەویش بەوەی بابەتێكی هەڵبژاردووە كەلەپشتیەوە لۆژیكێكی سایكۆڵۆژی وسۆسیۆڵۆژی ومێژوویی هەیە كەڕەزامەندی ڕای هەمووانی لەسەرە بەبێ ئارگیومێنت .لەهەمان كاتدا، گەرچی شاعیر زیاتر خۆی لەڕێبازی ڕیالیزمدا دەبینێتەوە بەڵام توانیوێتی ڕۆمانسیزم تێكەڵ بەڕێبازە سەرەكییەكەی بكات بەوپێیەی تاكەكان تێكڕا پێویستیان بەدەربڕینە ڕۆمانسیزمەكانە بەتایبەتی لەمەسەلەی هەست و ووروژاندنی سۆز وهەستەكان .لێرەدا زمانی تێگەیشتنی هاوبەش لەنێوان نێنەر ووەرگر یارمەتدەرێكی ووزەبەخشە بۆ ئاشكرا كردنی ئامانجەكانی دەق كەخۆی لەسێ تەوەری سەرەكیدا دەبینێتەوە : یەكەم /پێشكەشكردن .مەبەست لەپێشكەشكردن ئەوەیە كەنێنەر،بەیارمەتی وەرگر ، بەكاری ئاگاداركردنەوەی بابەتی نامەكەی هەڵدەستێت .واتە گەر سستییەك بەدی كرا لەتێكڕای خەڵكی ئەوا شاعیر ،وەك ئەرك وكارنامە،ڕۆڵی ئاگاداركرنەوە و ووروژاندن دەبینێت هەر وەك لەشیعرەكەی سەرەوەدا بەدی دەكرێت . دوهەم / نواندن.مەبەست لەنواندن ئەوەیە كەنێنەر بابەتی نامەكەی پێشكەش بەوەرگر دەكات ولێرەوە ڕۆڵی نێنەرێكی مردوو دەبینێت وهەڵسەنگاندن وڕاڤەكردنەكان دەداتە دەست وەرگرەوە ،بەو مەرجەی وەرگرەكە لەڕووی تێگەیشتنەوە دراوسێیەتییەكی هەبێت لەگەڵ نێنەردا.بەپێچەوانەوە نامەكە بێ سوود دەردەچێت . سێهەم / دەرئەنجام . مەبەستیش لەدەرئەنجام ئەوەیە كە هەردوو جەمسەری نێنەر ووەرگر دەستنیشانی ئامانجە مەبەستاوییەكە بكەن . بەمانایەكی تر هیچ نامە وگوتارێك بەتەنها ئەنجام نادرێت ،تەنانەت بەنامە ئاینییەكانیشەوە . لەكۆتایدا دەگەین بەو ئەنجامەی كەهیچ دەقێكی ئەدەبی یان شیعری بەبێ كەرەستە ڕۆمانسیزمەكان بەڕێوە ناچێت ،بەڵكو لەدایك نابێت بەوپێیەی ڕۆمانسیزم ڕۆحی بابەت ودەربڕین وێنەكانە وبەشدارە ،بەشێوەیەكی پراكتیكی ،لەگەڵ سەرجەم ڕێبازەكان .هەر وەك پێشتر ئاماژەمان پێدا ،گەرچی مارف عومەر گوڵ زیاتر خۆی لەنێو ڕێبازێكی ڕیالیزمدا دەبینێتەوە بەڵام ،لەهەمان كاتدا ،ڕێبازە سەرەكییەكەی بریتیە لەڕێبازی ژیان بەتایبەتی ژیانی سۆسیۆڵۆژی وفیكری وسیاسی ،بەوپێیەی هاوێنەی كامیراكانی پشتی بەپەیوەندییە مرۆڤایەتی وسۆسیۆڵۆژی وفیكرییەكان بەستووە كەسۆز وهەستەكان كەرەستەی سەرەكی كاركردن ووێنەكانێتی .
created by Avesta Group and powered by Microsoft Azure