ئابوری كردن لە زماندا

 

 سالم حسن عزیز، ماستەر لە زمان

سەرەتا لە ڕوانگەی(چەمك و بیر و نوسین)ەوە، ئیكۆنۆمی دەخەینە ڕوو،پاشان لە مۆرفۆلۆژیدا باس دەكرێ:
1- چەمكی ئیكۆنۆمی لە زماندا 2- سەرهەڵدانی بیری ئیكۆنۆمی 3- ئیكۆنۆكی لە زمانی نوسیندا. 
1/ چەمكی ئیكۆنۆمی لە زماندا: ئیكۆنۆمی یەكێكە لەو زانستانەی كە تا ئێستا بە كۆڵەكەی ژیان دادەنرێت، زمانەوانی فەرەنسی (بییرجیرو) چەمكی ئیكۆنۆمی لە زماندا بەم جۆرە دەناسێنێ: 
 «ئابوریكردن لە ئاخاوتندا بەستراوە بە سەرفكردنی وزەوە.» زمانەوانی عەرەب(ادور یوحنا) ئەم دیاردەیە دەناسینێ ودەڵێت: «بریتییە لەسەرفكردنی كەمترین وزە بە كورتترین كات و روونترین ڕێگا.»،هەروەها  فاخر هاشم دەڵێت «بنەمایە بۆ دەربڕین لە مەبەست یان واتا بە كەمترین وزە لە دەربڕیندا یان كورتترین شێوازو ڕێگا بۆ دەربِین.».
/2 سەرهەڵدانی بیری ئیكۆنۆمی لە زماندا: سەرهەڵدانی بیری ئیكۆنۆمی لە زماندا لە سەدەی 17-18) دا هاتۆتە كایەوە، ئەویش ئەو كاتە ئەم بیرە هاتە ئاراوە، كە هەوڵدرا بۆ ئەوەی زمانێك دروست بكرێت كە خەڵكی هەمووی پێی بنووسن و بخوێننەوە.
 3/ئیكۆنۆمی لەزمانی نوسیندا: زمانی نووسینیش وەك ئاخاوتن، ئیكۆنۆمی تێیدا روون دیارە.چونكە سەرچاوەی زمانی نووسین ئاخاوتنە.كاتێك ئاخاوتن دەچێتە قاڵبی نووسینەوە چەشنێكی تر لە ئیكۆنۆمی دێتە كایەوە. (نووسینیش وەك ئاخاوتن پێویستی بە وەزەیە)
ڕێژەی ئیكۆنۆمی لە نێوان جۆرەكانی نووسیندا جیاوازە(زمانی رۆژنامە ئابووریترە لە زمانی گۆڤار)هەواڵێكی تەلەگراف (بروسكە)ئابووریترە لە هەواڵێك كە بە نامەیەكی ئاسایی بە ئامێری تۆماركراو بنێرێت.  
ئیكۆنۆمی لە هەریەكە لەمانەی خوارەوە ڕوو دەدات:
1- وشە  2- ناوی تایبەتی مرۆف3-33- سازكردنی وشەی نوێدا
3/3-1 ئەكرۆنیم     3/3-2 كلیپینگ (بڕین) 3 /3-3 ئەبریڤەیشن 3/3-4 تێكەڵ كردن
3/3-5 لێكدان  ا/ لێكدان بە بێ كۆجێكشن ب/لێكدان بەبێ‌ كوجێكشن 
1/: یەكێك لە ئاستەكانی زمان كە (ئیكۆنۆم)ی تێیدا بەرچاو دەكەوێت مۆرفۆلۆژییە، هەروەك چۆن (فۆن) دانەو كەرەستەی فۆنەتیكە، دانە كۆنكرێتەكەی (فۆن)ەو، دانەئەبستراكتیەكەش(فۆنیم)ە لە وشەشدا (مۆرفیم) دانە ئەبستراكتیەكەیەو، (مۆرف)یش دانە كۆنكرێتەكەیە، مۆرفی (دەست ) لە هەریەكە لەم وشانەدا مۆرفیمی/دەست/پێكدەهێنێت. 
دەستاڕ/دەسترازە(دەسرازە)/دار دەست/ دەستگیران(دەزگیران)/دەستماڵ(دەسماڵ)/دەستاودەست....هتد.
هاوشێوەییەكی زۆر لە نێوان  وشەو سەروەت وساماندا هەیە، هەردووكیان ئامرازی گۆرینەوە و دوو پێویستی گرنگی ژیانی مرۆڤن، هەر لە كۆنەوە وشەیان بە سامان چواندووە، چونكە بایەخی لە سامان كەمتر نییە، هەر بۆیە وتراوە (قسە ئەگەر لە زێریش نەبێت، ئەوە لە زیوە) 
واتە مرۆڤ چۆن دەست دەگرێتەوە لە بەخشینی پارەداو كاردەكات بۆ بە دەستهێنانی بڕێكی زۆر لە پارە، بە هەمان شێوە مرۆڤ دەمدەگرێتەوەلە بەخشینی وزەدا لە پێناوی سەرفكردنی كەمترین وزەدا، وشەقابیلی گۆرانە، واتە ئەگەری ئەوە هەیە بە پێی كات وشە فۆنێمی لێ‌ هەڵبوەرێت، یا زیاد بكات، بەڵام لە زۆربەی بارەكاندا ژمارەی  فۆنێم كەمدەكات. 
بە پێی ئیتمۆلۆژی گۆڕانی هەندێك وشە دەخەینە پێش چاو: 
1- باۆزا (ئاوێستا)         بۆ(كوردی)
2- زاماتەر (ئاوێستا)        زاوا (كوردی)
3- خشەپان(ئاوێستا)           شەو (كوردی)
4- ڕائۆچە (فارسی كۆن)        ڕۆژ (كوردی)
5- چاپوار (فارسی كۆن)         چوار(كوردی)
6- فشوپانان          شوان 
 2/ ناوی تایبەتیی مرۆڤ: بەدیكردنی ئیكۆنۆمییە لە ناوی تایبەتیی مرۆڤدا، كە بەردەوام رۆژانە بەكار دەهێنرێت و دوو بارە دەبێتەوە و یەكێكە لە پێویستییە گرنگەكانی ژیانی  مرۆڤ، ئەگەر ناوەكە ژمارەی بڕگەكانی زۆر بوو یان دەربڕینی ئاسان نەبوو ئەوە دەبێتە هۆی ماندوكردنی ئەندامەكانی ئاخاوتن، هەر بۆیە قسەپێكەران پەنایان بردۆتەبەر كۆرتكردنەوەو ئاسانكاری بە لابردنی فۆنێمێك یان زیاتر لە فۆنێمێك، ئەم دیاردەیە تایبەت نییە بە زمانی كوردییەوە، بەڵكو دیاردەیەكی بڵاوە لە گشت زمانەكاندا.
كومەڵێك وشەمان هەن كە شێوە كورتكراوەكەیان لە ناو زمان و كۆمەڵگادا جێگای خۆیان 
گرتووەو چەسپاون، بۆ نموونە: سەعید = سەعە، ئەحمەد = ئەحە، محێدین = محە
نادر = نایەر/ نالە ، ئامینە = ئامە، قادر= قایەر/قالە 
ئەم قاڵبە بچووكراوانە ناشێ‌ بۆ ئەو كەسانە بەكاربهێنرێت، كە ئایا تەمەن یان پلەو پایەیەكی بەرزتریان لە قسەكەر هەیە، بۆ نموونە: ناتوانین بڵین  شێخ سەعە*، ئاغا محە*، ماموستا ئەحە*، ست فاتە*
كاتێك سەرنجی ئەو ناوانە ئەدەین كە جۆرەها واتای پلەو پایەی دیاریكراو پیرۆزو بەرز لە كۆمەڵدا دەبەخشن، كاتێك كە دەچنە پێش ناوی تایبەتی مرۆڤەوە گۆرانیان بەسەردا دێت، بۆ نموونە:
شێخ عەلی = شێ عەلی،   شێخ عەبدوڵڵا = شیخەوڵا،شیخەڵلا 
كاك حەسەن = كا حەسەن
سەیدعلی=سی علی،  عومەر ئەفەندی = عومەرەفەنی.
بە شێوەیەیەكی گشتی ئەو لەقەبانەی كۆتاییان بە كۆنسۆنانت هاتووە، دوا فۆنیمی لێ‌ هەڵدەوەرێت، بەڵام مەرج نییە هەمیشە لە هەموو لە قەبەكاندا روو بدات.
 بۆ نموونە: دەروێش/بەگ/عەقید/دكتۆر/عەمید....هتد
ئەو لەقابانەی كۆتایان بە ڤاوڵ هاتووە توشی لە ناو چوون نابن، بۆ نموونە: حاجی/سۆفی/مەلا/میرزا....هتد
كاتێك ئەم لەقەبانە یەكدەگرن، ناتوانرێت كورت بكرێنەوە:
 شێخ و مەلا، كوێخاوبەگ....هتد.
كاتێك لەقەبەكان كلیتیك وەردەگرن، ناتوانرێت ئیكۆنۆمیان تێدا بكرێت:
 بۆ نموونە: كاكم، كاكمان،    شیخم، شێخمان..... هتد

شێوازەكانی كورتكردنەوەو ئاسانكاری لە ناوی تایبەتی مرۆڤدا بریتییە لە:
1- بە لابردنی بڕگەی كۆتایی ناوەكە : 
   لالەزار = لالە ، نازەنین = نازە، پەریخان =پەری، گوڵەباخ = گوڵە 
2-بەلابردنی بڕگەی كۆتای و زیادكردنی مۆرفیمی بچووكردنەوە بۆ سەر ناوەكە:
    سازگار = سازە، نازدار = نازە، ئەحمەد = ئەحە، شێرزاد = شێرە .... هتد
3- بە گۆرینی سەرتاپای ناوەكە:
      مستەفا = مچە، محمود = خولە، ئیبراهیم = بلە
ئەمە زیاتر لەو ناوانە بەدیدەكرێت كە ناوی عەرەبین و هاتوونەتە ناو كوردییەوە.
4- بە قرتاندنی چەند فۆنیمیێكی ناوەكە: چەند فۆنیمێك بە شێوەی هەرەمەكی لا دەبرێت
 بۆ نموونە: محەمەد = حمە، سەعید تەهاكۆیی = سەعەتاكۆی.
5- زیادكردنی مۆرفیم/ ئەو ناوانەی كە یەك بڕگەیین وناتوانرێت كورتبكرێتەوە، مۆرفیمی بچووكردنەوەی (-ە)ی بۆ زیاد دەبێت، بۆ نموونە: 
ناز = نازە، ڕاز = ڕازە، جوان = جوانە، شوان = شوانە
6- ئەو ناوانەی كە لە زمانێكی ترەوە دێتە زمانی كوردییەوە، لە قوناغی یەكەمدا لە گەڵ فۆنەتیكی كوردیدا دەگونجێنرێت و پاشان كورتدەكرێتەوە بە ڕێگایەك لە ڕێگاكان،بۆ نموونە:
 خدیجە= خەجیجە، خەجێ،  عبداللە =عەبدولڵا،عەبە
هەروەها لە زمانی روسی و ئەڵمانیدا  دەبینرێت، وەك: 
ئێلینا = لێنا،  ئێكاترینا= كاتیا، لە ئەلمانیدا جهانیس= هانس3
 1جێ پەنجەی ئیكۆنۆمی لە سازكردنی وشەی نوێدا: ئەو ڕێگایانەی كە ئیكۆنۆمی تیایاندا ڕۆڵی خۆی دەبینێت لە سازكردنی وشەدا ئەمانەن:
3/3-1 ئەكرۆنیم: یەكێكە لە ڕێگاگانی دروست كردنی وشە،كە یەكەم پیتی وشەكان وەردەگیرێت،پاشان لێكدەدرێت،پاشان وەك وشەیەكی سەربەخۆی لێدێت، بە زۆری بە پیتی گەورە دەنوسرێت، ماسلۆڤ دەڵێت: «كورتكردنەوە مەرج نییە تەنها بە لابردن و پەڕاندنی چەند دەنگێك سازابێت، بەڵكو بە لێكدان یا نوساندنیش دەبێت، هەروەها دەڵێت كورتكردنەوە لەم سەردەمەدا دەگەڕێتەوە بۆ یەكێك لە تایبەتییەكانی پێشكەوتنی زۆر زمان »

-The  United  Nations  Educational  Scientific   and  Cultural Organization   (UNESCO)= (UNO)                                                            
-British Broadcasting Corporation = BBC                                                    
-World  Health  Organizati0n = WHO                                                           
-Test of English as a Foreign Language = TOEFL                                         
- Kurdish Save the children = KSC
- حماس ئەكرۆنیمی (حركە المقاومە الاسلامیە)، چونكە هێندە بەكارهاتووەو ڕۆشتووەو، وەك وشەیەكی سەربەخۆی لێ‌ هاتووە.
- پەكەكە: كورتكراوەی پارتی كرێكارانی كوردستان
جۆرێكی تر لە ئەكرۆنیم وەرگرتنی پیتی یەكەمی وشەكان یاخود فرێزەكان، بەڵام بە دانانی خاڵ لە نێوانیاندا واتە وشەیەكی سەربەخۆ دروست ناكات، بەڵام زۆر جار قسەپێكەران بە وشەی سەربەخۆ دەریدەبڕن.
1- یەكیەتی نیشتمانی كوردستان = ی.ن. ك (ینك)  P.U.K
2-پارتی دیموكراتی كوردستان = پ.د.ك (پدك) P.D.K
3-3/ ئەبریفەیشن: بە واتای كورتكردنەوە،یان كورتبڕی دێت، « لەباری ئاساییدا جێگەی بنەڕەتییەكە ناگرنەوە، ئەبریڤەیشنەكان نوسینیان بە جۆرێكە،كەلەگەڵ یاسای ئەو زمانەدا ناگونجێ‌، بۆیە هەمیشە(.) لە دوای فۆرمە كورتكراوەكە  دادەنرێت.» بۆ نموونە:
         Doctor = Dr.
   Mister=Mr.
Miss = Ms.
لە زمانی كوردیشدا بۆ نموونە:
- دكتۆر = د.،  مامۆستا = م.، پرۆفیسۆر = پ.
هەندێ‌ جار تێبینی ئەوە دەكرێت كە « وشە ئینگلیزییەكان پاش ئەوەی بە ئەبریڤەیشن فۆرمەكایان Adjective=adj بەكارهێنانەوە.» گۆراوە، هەر بەو شیوەیە هاتونەتە كوردییەوە و چوونەتە وە
3-4/ تێكەڵكردن: ئەم پرۆسەیە لە ئەنجامی لێكدانی دووبەشی جیاوازی وشەكان پێكدێت، واتە: 
پارچەی یەكەمی وشەیەك و پارچەی دووەمی وشەیەكی تر، یاخود وشەی یەكەم هەمووی بەكاردێت و پارچەیەكی وشەی دووەم،یان پارچەیەكی یەكەم و وشەی دووەم هەمووی بەكاردێت، یان بەشێوەی هەرەمەكییە، لە ئەنجامدا فۆرمێكی جیاواز پێكدێت. 
وەك: چۆن + بزانم = چوزانم ،  زانین + كۆ = زانكۆ، رۆژنامە+ گۆڤار= رۆڤار، پایە + شاه = پاشا 
 لە زمانی ئینگلیزیدا، بۆ نموونە:
Alcohol+ Gasoline= Gasohol
Smoke+ F0g = Smog   
 ....هتدLunch+ breakfast = brunch 
لە زمانی عەرەبیشدا ئەم دیاردەیە بەرچاو دەكەوێت، بۆنموونە: بسم اللەالرحمنالرحیم = البسملە 
حی علی الصلاە = الحیعلە......هتد
3-5/ لێكدان: بریتییە لە لێكدانی دوو وشە یان زیاتر « ئەم رێگەیە لە زمانی ئینگلیزی و ئەڵمانیدا زۆر باوە،بەڵام لە زمانی فەرەنسی وئیسپانیدا كەمترە»،لە زمانی كوردیشدا رێگایەكی باوو بڵاوە.دوو جۆر لێكدانمان هەیە لە زمانی كوردیدا، لێكدانی بە كۆجێكشن و بێ‌ كۆنجێكشن، زۆربەی جار دەبێتە هۆی لەناوچوونی هەندێك فۆنیم لە وشەكاندا.
1/ بەبێ‌ كۆجێكشن، نموونە:
   تەور + داس = تەوراس ، جوان + مێرد = جوامێر، مام + وەستا = مامۆستا،  كاك + برا = كابرا
2/ بە كۆنجێكشن/ یەكێك لە رێگاكانی سازكردنی وشە كە دەبێتە هۆی ئیكۆنۆمی لە بیردا،بریتیە لە دووبارەكردنەوەی وشەكە بە گۆرینی فۆنیمی یەكەمی بە/م/ جگە لەو وشانەی كە خۆیان بە فۆنیمی /م/ دەست پێدەكەن، نموونە: نان – مان (خواردن)، ئادەم – مادەم (هەموو جۆرە خەڵكێك)
لێرەدا دووجار ئابووریكراوە، جارێك واتای كۆ دەبەخشێت و جارێكی تریش لەوەی كە كۆنجێكشن لابراوە.
ئەم رێگایە لە زمانی كوردیدا زۆرچالاكە و بەرهەمی زۆرە، كە واتای كۆ ئەبەخشێت. وەك:
نان و مان، جل و مل، گوڵ و موڵ، پیاڵەو میاڵە.....هتد
ئەم شێوازە بەسەر ناوی تایبەتی مرۆڤیشدا جێبەجێ دەكرێت و واتای كۆ دەگەیەنێ‌ (ئەم رێگایە لە ناوی مرۆڤدا بۆ سوككردن بەكاردێ‌)، بۆ نموونە: ئامەو مامە، سەبە و مەبە، فاتەو ماتە، سلیماوملیمان.....هتد