شوێنە ئاسەواری و مێژوویەكانی ئیستبوڵ
ئیستنبول-ژینۆ عەبدولڵا
ئەستنوول، یان وەك خۆیان دەڵین شاری خەونەكان، بەهۆی ئەوە دوڵەمەنییەی ئەم شارە هەیەتی لە كلتورو فەرهەنگ و شوێنەوارو ناوچەی مێژووی، زۆرترین مێژوونووس و شوێنەوار ناس لێكۆڵینەوەو توێژنەوەیان ئەنجامداوەو هە موویان كۆكن لەسەر ئەوەی پردی پەیوەندی نێوان خۆرهەڵات و خۆرئاوایە.
هاوكات زۆرترین ئەدیب و نووسەر لەسەر ئەم شارە نووسیویانە بەهۆی پێگەی جوگرافیاو لە باری كەش و هەواو بوونی دەریاو ئەو سروشتە دڵڕفێنەی ئەم شارە هەیە تی.
هەر بۆیە بە یەكێك لە وناچە گە شتیاریانە دادەنرێت، زۆرترین شوێنی مێژووی و شوێنەواری دێرین وكلتورو فەرهەنگی هەمەچەشن و جۆراو جۆری تیایە، بەهۆی گونجاندنی نرخیشەوە ساڵانە زۆرترین گەشتیار ڕووی تێدەكات لە جیهاندا.
ئۆرهان پامووك،نووسەرو ئەدیبی ناسراوی تورك خاوەن خەڵاتی نۆبڵ، لە وەسفی ئیستبوولدا، ئاماژە بەوەدەكات لە ڕۆمانی یادەوەرییەكانیدا، ئەگەر هە موو جیهان یەك وڵات بێت و یەك پایتەختی بۆ دیاری بكرێت بێگومان ئەوە ئیستبوول دیاری دەكەرێت، چونكە هەموو مەرجەكانی تیایە.
رۆحێكی شەرقی و ژیانێكی ئەوروپی، بەم شێوەیە زۆربەی نووسەران و ئەدیبان باسی ژیانی ئەو شارە دەكەن، چونكە بەسیماو خزمەتگوزاری و دیزان و هەڵس و كەوتی خەڵك و تەواوی كایەكانی ژیان واهەست ئەكەیت لە شارێكی ئەوروپایت و رۆحیەتی خەڵكەكەش تەواووخۆرهەڵاتیە، بەمەش زۆر بەڕوونی تێكەڵاوبوونی كلتورەكان لە م شارە هەست پێدەكەیت و هەر زوو گەشتیار كەمندكێش دەكات بۆ ناوژیانی ئاسایی و بێ ئەوەی هەست بە غەریبی بكەیت بەتایبەت بۆ ئەو گەشتیارانەی لەڕۆژهەلات و ئاسیاو ئەفریكاوە ڕووی تێدەكەن.
بە گەڕانەوەبۆ شوێنەوارە دێرین و مێژوویەكان، بۆ ئیستبوول، زۆرترین گەشتیار ڕووی تێدەكات، بەهۆی جوان ئیدارەدانی ئەم شوێنەوارانەشەوە لەڕووی خزمەتگوزاری و ڕێكخستن و كارئاسانی بۆ گەشتیارو بە پێدانی زانیاری و داتا، زۆرترین كەس ڕووی تێدەكات و لە گرنگترین ئەم شوێنانەش:
مزگەوتی سوڵتان ئەحمەد
بەیەكێك لە قەرەباڵغترین ناوچەی گەشتیاری دادەنرێت و مزگەوتی شینیشی پێدەوترێت، لەسەردانیكردنی ئەم مزگەوتەدا بە هۆی دیزان و نەخش و شێوازی دروستكردن و ئەو پێكهاتەیەی بنیاتنراوە، هەر زوو بۆت دەردەكەوێت، بۆچی ساڵانە ئەم هەموو گەشتیارە لە تەواووی وڵاتانی جیهانەوە ڕوودەكەنە ئەم مزگەوتە، هەروەك بە یەكێك لە دەرگانی ئەم مزگەوتە نووسراوەلە ساڵی(1609-1616) بنیاتنراوە و بەیەكێك لە گەورەترین و فراوانترین مزگەوت لە جیهاندا دادەنرێت.بە گوێرەی ئەو زانیاریانەی لەپڕۆشۆی مزگەوتەكەدا نووسراوە، لە پێنچ منارە و شەش بڵندگۆو پێكهاتوەو نووسین و نە خشەكان و دیزاینەكانیش زیاتر بە خەتی شین نووسراوە و زیاتر لە بیست هەزار نە خش دیزاینی تیایەو لە پێچ دەرگای سەرەكی پێكهاتووە.وەك مێژووناسانیش باسی دەكەن زیاتر لە دیزانی ئەم مزگەوتەدا هونەرو دیزانی فارسی زاڵە بەسەر كارەكاندا.
مزگەوتی ئایا سۆفیا
یەكێكی تر لە شوێنەوارە دێرین و مێژووییەكانی توركیایە بەرامبەر مزگەوتی سوڵتان ئەحمەدە، لەلایەن ڕێكخراوی یۆنكسۆوە بە ناوچەیەكی مێژووی و سەروتێكی ڕۆشنبیری جیهانی دانراوە.
سەرەتا ئەم مزگەوتە كەنیسە بووە و دروستكردنی پێچ ساڵی خایاندوە لە نێوان ساڵانی(532- 537) لەلایەن ئیمراتۆریەتی بێزەنتیەكانەوە وەك گەورەترین كەنیسە لە ئیمراتۆریەتی بێزەنتینی دانراوە، بۆماوەی زیاتر لە 900 ساڵ كەنیسە بووە، لەدوای گۆڕینی ناوقوستەنیەو گرتنی ئەم شارە لەلایەن سوڵتان فاتح ەوە ساڵی 1453، ناوی گۆڕی بە مزگەوتی ئایا سۆفیاو لە ساڵی 1935 یشەوە كراوە بە مۆزەخانەیەكی فراوان.
ئەم ناوچەیە بە هۆی ئەو مێژووە دێرینەی هەیەتی لە لایەن مەسیحیەكان و موسڵمانانەوە زۆرترین گەشتیاری بۆ دێت بەوەی پێكهاتەیەكە لە هونەری ڕۆمانی كۆن و ودیزانی عوسمانیەكان و بەهۆی ئەو كەش و سروتەی بۆشی دانراوە جوانترین بانگ لە مزگەوتەدا ئەخوێنرێت لە دوو بڵند گۆوە بۆ یەكتری دەسەننەوە و بەهۆی ئەو مقامی بانگەكەو زۆرترین گەشتیار چاوەڕیی ئەو بانگە دەكەن و بەگوێرەی هەربانگێك مقامێكی تایبەتی بۆ بەكاردێت واتا بانگی بەیانی بە مقامێك دەوتریت و ئەوانی تر مقامی تایبەت بە خۆیان هەیە.
مۆزەخانەی هونەری ئیسلامی و توركی
هەر لە ناوچەی سوڵتان ئەحمەد، یەكەمین مۆزەخانەی ئیسلامی لێە كە لە ساڵی 1524، دامەزراەوەو 33 هەزار پارچە شوێنەواری جۆراو جۆری لێەو گرنگی ئەم مۆزەخانە یە ئەوە یە یەكەم مۆزەخانە بووە، چەندین جۆر پارچە شوێنەوارو كتێب و نووسینی دەگمەنی تیایە، لە گەڵ ژمارەیەكی بەرچاوو لە پێداویستیەكانی ئەو سەردەمە لە دروستكراوی ئاڵتون.
ڕەنگە ئەم مۆزەخانەیە لەلای بینەری كورد تاڕادەیەكی زۆر زانرابێت، چونكە ماڵەكە لەسەرەتادا كۆشكی ئیبراهیم پاشا سەدری ئەعزەم بووە، هاوسەری خەدیجەخاتوون كەدەكاتە خوشكی سوڵتان سەلیم قانونی و سەرەڕای نزیكی لە سوڵتانەوە بە ڵام لەسێدارەی داوەو ئەمەش لەدرامای حەریم سوڵتاندا پیشاندرا و لەكوردستان بینەرێكی زۆری هە بوو.
مۆزەخانەی ئیستنبولی شوێنەواری
ئەم مۆزەخانەیە دەكەوێتە ناوچەی (ئینمینیۆم) لە لای گەشتیاران شوێنێكی ناسراوە چونكە گەشتە دەریاییەكان لێرەوە دەستپێدەكات. ئەم مۆزەخانەیەش ساڵی 1891 دامەزراوە و زیاتر لە یەك ملێۆن پارچە شوێنەوارو پەیكەری تیایە و لە سێ نهۆمی سەرەكی پێكهاتووە، نهۆمی یەكەم بۆ مۆزەخانەی شوێنەواری تەرخانكراوە و نهۆمی دووەم بۆ هونەری ڕۆژهەڵاتی كۆن و نهۆمی سێهەم تەرخانكراوە بۆ هونەری ئیسلامی.
لەم مۆزەخانەیە زیاتر پەیكەرو تابلۆی بەردین و شوێنە واری كۆن وەك تابلۆ نە خشێنراون و زیاتر لە مۆزەخانە ی قاهیرە دەچێت وەك مۆمیاو پەیكەرەكانی مێژووی دێرینی فرعەونەكان.
هاوكات تەواوی پێداویستی سوڵتانە عوسمانیەكان و خشڵ و ئاڵتون و پێداویستیەكانی ترو نامەو دەست نووسەكانیان نمایشكراوە.
بورجی گەڵەتە
بە یەكێكی تر لە و ناچە گرنگ و قەرەباڵغانە دادەنرێت گەشتیارێكی زۆر ڕووی تێدەكات و كۆنترین بورج دادەنرێت وئەم بورجە ساڵی 507 بنیاتنراوەو لە حەوت نهۆمی سەرەكی پێكهاتوە.
محەمەد حەسەن ڕێبەری گەشتیاری باسی لەوە كرد، ئەم بورجە لە حەوت نهۆمی سەرەكی پێكهاتوە، بەرزیەكیە 66.90 مەترەو ئەمەش دیمەنێكی دڵڕفێنی پیشان دەدات و 37 مەتر بەرزترە لە ئاستی ڕووی دەریاوە.ئامانجی دروستكردتی كاتی خۆی بۆ ڕێكخستی گەشتە دەریاییەكان بووە.
سەركەوتن بۆ نهۆمی حەوتەم بەهۆی مەسعەدەوە دەبێت و چوونە ژورەوش بە بڕێك پارەیەو بەهۆی ئەوەی دەكەوێتە ناوچەی تەقسیم و بەتەوەتی دەڕوانێتە بەشە ئەوروپی ئیتەنبوول، زۆرترین گەشتیار ڕووی تێ دەكات و لە چواردەوریشی پڕ بووە لە كافتریاو قاوخانە و دوای بینی ئەو دیمەنانە بە تایبەت لە ئێواراند دیمەنێكی سحراوی خۆرئاوابوون نیشان دەدات.
كۆنترین بازاڕ
هەریەكە لە (گراند) بازاڕو (سوق میسری) بە دوو كۆنترین و مێژووی ترین بازاڕ دادەنرێت لە ئیستنبول و زۆرترین گەشتیار ڕووی تێ دەكات بەوەش وای لێهاتووە هە موو كاتێك قەرەبالغەو جمەدێ لە خەڵكی، زیاتر پێداویتس ڕۆژانە لە خواردن و شیرینی و تەواوی پێداویستیەكانی تری تیا ئەفرۆشرێت و بە هەزانی نرخەكانیشی ناوبانگی پەیداكردوە هەربۆ یە ئەمەش بۆتە هۆی ئەوەی زۆرترین كەس ڕووی تێ بكات.
گراند بازاڕ لە لەسەدەی شانزەهەم و لە ساڵی 1455 بنیاتنراوەو ڕۆژانەی توانای پێشوازیكردنی 400 هەزار كەسی هەیە.بەهۆی گەورەی بازاڕەكەشەوە كەبازاڕی گەورەشی پێ دەوترێت زیاتر لە 60 فەرعی لێ جیا دەبێتەوەو نەخش و نیگاری دوكانەكانیش خاڵێكی ترە بۆ سەرنجی گەشتیاران.لە چەند ناوچەیەكەوە دەتوانیت بچیت بۆی بەڵام ناسراوترینیان ناوچەی بایەزیدە.
(سوق میسریش) بە هەمان شێوە دووەم مێژووی ترین بازاڕەو هۆكاری ناولێنانشی ئەوە بوە بوە تەواووی كەل و پەل و پێداویستیەكان لە وڵاتانی ئاسیاو هندەوە سەرەتا چۆنە میسرو دواتر بە هۆی كەشتیەوە هاتۆتە ئیستبوول و ئەم بازاڕەو لە ساڵی 1597 دامەزراوە، بەردەوام قەرەباڵغەو جمەی دێت لە كڕیاران.
