هێرتا مۆلەر حیکایەتی سەرهەڵگرتنی رۆمانییەکان دەگێڕێتەوە

مەحمود نەجمەدین 

رۆمانی سەرهەڵگرتن یەكێكە لەرۆمانەكانی هێرتا مولەر، ئەو نووسەرە ژنەی خەڵاتی نۆبڵی ئەدەبی ساڵی 2009ی پێ‌ بەخشرا، ئەم رۆمانە عەبدولغەنی كاكۆ لە ئەڵمانییەوە وەریگێڕاوە بۆ كوردی و لەدووتوێی 191 لاپەڕەدا چاپبووە. 
سەرهەڵگرتن حیكایەتی جەنگ و كاولكاریی و خوێنڕشتنی دیكتاتۆری رۆمانی شاوشیسكۆیە. ئەو پیاوەی رۆمانیایی كرد بە قەسابخانەیەك بۆ ڕشتنی خوێنی خەڵكەکەی. 
سەدەی رابردوو سەدەی خوێنڕشتن و كوشتن و ڕیشەكێشكردنی مرۆڤ بوو لەسەرانسەری جیهاندا، سەدەی سەرهەڵگرتنی مرۆڤ بوو لە دەست ستەم و زوڵمی دەسەڵاتدارە دیكتاتۆرەكان. سەدەی ئەو ستەم و نەهامەتییانەبوو، كە بەسەر مرۆڤەكاندا هات، سەدەی كۆچ و ڕیشەكێشكردنی مرۆڤ بوو لە ژێر دەستی دیكتاتۆرەكان و هەڵهاتن لە جەنگ و گەڕان بە دوای شوێنێكی ئارام بۆ حەوانەوە و ژیان دوور لە شەڕ و ترس و تۆقاندن. ئەوروپا ئەو سەدەیەی بەشەڕ تێپەڕاند و پێی نایە قۆناغێكی نوێەوە و ژیانی نوێی دوور لە شەڕ و مەدەنییانەی هەڵبژارد، لێ‌ شەڕ و ڕیشەكێشكردن و سەرهەڵگرتن  هێشتا لای ئێمە، لە رۆژهەڵاتی ناوەڕاستدا بەردەوامە. دواین سەرهەڵگرتن و هەڵهاتنی مرۆڤەكانیش لە رۆژگاری ئەمڕۆدا سەرهەڵگرتنی خەڵكانی بن دەستی داعشە، كە هەزاران مرۆڤی كورد و مەسیحی و ئێزدی لەم رۆژگارەدا لە پێناوی ژیان و ناموس و كەرامەتی خۆیاندا سەری خۆیان هەڵگرت، لە پێناوی ژیان و ئارامی و حەوانەوە دەستبەرداری زێدی خۆیان بوون و هەندێك بەرەو رۆژئاوا دەچن و دەبن بە قوربانی دەریا و هەندێك لە پەناوپەساری وڵاتانی دەوروبەردا نیشتەجێ‌ دەبن، هێشتاش سەرهەڵگرتن درێژەی هەیە. وەختێ‌ چاو بە ڕستەكانی ئەم رۆمانەدا دەخشێنین لە چیرۆكی ئەو ستەمەی كە لە ڤیندیش و ئامەلی كچی دەكرێت وەك ئەو ستەمە دێتە پێش چاو كە لە ژنانی ئێزدی دەكرێ‌ لەبن دەستی داعشدا، ئەوانیش لە پێناوی كەرامەتی خۆیاندا سەری خۆیان هەڵگرت. ئەم رۆمانەی چیرۆكی ستەم و سانسۆر و ریشەكێشكردنی خەڵكی رۆمانیایە لە سەردەمی دیكتاتۆرێكی وەك  شاوشیسكۆ.
نیكۆلای تشاوتشیسكۆ ئەو دیكتاتۆرەی لە ساڵی 1974 تا ساڵی 1989 وەكو دیكتاتۆرێكی خوێنمژ  حوكمی كرد و رۆمانیای وێران كرد، لە ماوەی حوكم كردنیدا گورزێكی ئاسنین بوو بەرجەستەی رۆمانیا كەوت و هەموشتێكی وێران كرد، رێشەكێشكردن و ستەم و سانسۆری ئازادی لە كارەكانی ئەم دیكتاتۆرە بوون.
هەموو شتێكی كرد، خوێنی هەزاران كەسی ڕشت لە پێناوی دەسەڵاتدا تا ئەو كاتەی خەڵكی رۆمانیا توانای بەرگەگرتنی نەما و شۆڕش هەڵگیرسا و چارەنووسی تشاوتشیسكۆش وەك هەموو دیكتاتۆرەكانی دیكە مەرگ و ریسوایی بوو. شۆڕشی رۆمانییەكان لە ساڵی 1989 لە بۆخارستی پایتەختەوە دەستی پێكرد، گەرچی رۆمانییەكان قوربانی زۆریاندا لە رێپێوانەكانی دژ بەدیكتاتۆر و بە سەدان كەس كوژران، لێ‌ توانیان كۆتایی بە سەردەمی ستەم و هەژاری و نەهامەتی بهێنن كە بەهۆی ئەو دیكتاتۆرەوە بەسەریان هاتبوو، لە پاش ئەوە و لە هەڵبژاردنی ساڵی 1992دا رۆمانیا پێی نایە قۆناغێكی تازەوە. دیكتاتۆریش بوو بە پاڵەوانێكی خوێنمژ و ناشیرینی نێو كتێبەكان و رۆمانی سەرهەڵگرتنیش یەك لەو رۆمانانەیە كە چیرۆكی خوێنڕشتن و ئازاری رۆمانییەكان دەگێڕتەوە سایەی ڕەشی ئەو دیكتاتۆرەدا. 
هێرتا مولەر لەم رۆمانەدا چیرۆكی ئەو مرۆڤانە دەگێڕێتەوە كە لە ژێر سایەی ئەو دیكتاتۆردا بەنەهامەتی و هەژاری و بەدبەختی ژیان، چیرۆكی سەرهەڵگرتنی ئەو مرۆڤانە باس دەكات لە ژێر چەپۆكی رژێمی خوێنمژی شاوشیسكۆ ستەم و ئەشكەنجە ناچاری كردن سەریخۆیان هەڵگرن و لە رۆمانیا هەڵبێن.
ئەم دیكتاتۆرە رۆمانیای كرد بە بەندینخانەیەكی گەورە. ئازادی كەوتە ژێر سانسۆرەوە. مولەریش لە رۆمانی سەرهەڵگرتندا چیرۆكی ئەو نەهامەتیانەی رۆمانییەكان دەگێڕێتەوە و چیرۆكی ستەم و ئازاردان و سەرهەڵگرتنی مرۆڤەكانی رۆمانیای لە گوندێكدا كۆكردوەتەوە، گوندێك كە وێنە رۆمانیای سەردەمی شاوشیسكۆیە. پاڵەوانی رۆمانەكە ڤیندیشە ئاشەوانێكی گوندەكەیە، وەك دیلی جەنگ دەگەڕێتەوە بۆ گوندەكەی. نووسەر وێنەی نائومێدی لە سیستەمی وڵات و ژیانی خراپی خەڵك نیشان ئەدات، ڤیندیش بیر لەوە دەكاتەوە سەری خۆی هەڵگرێ‌، جگە لەسەرهەڵگرتن چ ڕێگایەكی دیكە شك نابا، لە پێناوی پاراستنی شەرەف و كەرامەتی و لە پێناوی سەلامەتی و ژیانێكی ئارام سەری خۆی هەڵدەگرێت. رۆمانەكە بەحیكایەتی ڤیندیش دەست پێ‌ دەكات و دەمدەكێشێ‌ و دەچێتە نێو باس وخواسی ئازار و ئەشكەنجەی دەسەڵاتەوە، حیكایەتی ململانێی ڤیندیش و سەربازان لەسەر ئامەلی ی كچی، ئامەلی ئەو كچە جوانەی كە پیاوانی دەسەڵات چاویان تێ بڕیوە. ڤیندیش هەوڵ و تەقەلاكانی بۆ ئەوەیە كچەكەی لەدەستیان رزگار بكات، دەیەوێت ناموسی خۆی بپارێزێ‌.
لە نێو ڕستەكانی ئەم رۆمانەدا وەسف و وێنەی زۆر دەبینین،  وێنەی سروشتی گوندەكە، وەسفی شتەكان، وێنەی كەسایەتییەكان، وێنەی ژیان لە گوندێكدا. هاوكات بەر چەندین ڕستەی شیعریی دەكەوین، بەجۆرێك رۆمانەكە پڕە لەو ڕستە شیعرییانە. وەك وەرگێڕ لە پێشەكییەكەدا ئاماژەی پێ‌ كردووە. ئەم بەرهەمەی مولەر رۆمانێكە پڕ لە شیعرییەت. زمانی  شیعرییەت و سوریالیستی زاڵە بەسەر رۆمانەكەدا. گێڕانەوە لەدۆخی ناڕوونیدایە و ڕستە شیعرییەكان وەك توێژاڵێك بەدەوری روداوەكانەوەن و چێژ دەبەخشنە باسوخواسی ناو رۆمانەكە.
هێرتا مولەر ئەو نووسەرە ژنەی كە خەڵاتی نۆبڵی ئەدەبی وەرگرت، لە سەرەتای پەنجاكانی سەدەی رابردوودا لە ناوچەی بانات لە رۆمانیا لە دایك و باوكێكی شڤێبی لە دایكبووە، شڤێبی ئەو كەمینە ئەڵمانیانەن كە بەر لە چەند سەدەیەك كۆچیان كردووە بۆ رۆمانیا و هەنگاریا. خێزانی هێرتا مولەریش لەو كەمینەیەن، لەم رۆمانەدا مۆلەر چیرۆكی ئەو كەمینەیەش دەگێڕێتەوە. خانەوادەی هێرتا مۆلەر  ئازار و ئەشكەنجەی زۆر دراون، لە دوای جەنگی جیهانی دووەم دایكی بۆ روسیا دور دەخرێتەوە و كاری زۆرە ملێی پێ‌ دەكەن بەبیانووی ئەوەی كە لایەنگری سوپای ئەڵمانییە. هێرتا مولەر چیرۆكی ئەو نەهامەتییانەی خێزانەكەی دەگێڕێتەوە. كاریگەری ئەو رۆژگارە سەختەی لە سەرە. هێرتا مولەر پاش تەواو كردنی خوێندنی زانكۆ لە دەزگایەكدا كاری وەرگێڕان دەكات. لە 1979دا پۆلیسی نهێنی رۆمانیا داوای لێ‌ دەكەن بەنهێنی كاریان بۆ بكات، دوای ئەوەی هێرتا مولەر رازی نابێ‌ لەكارەكەی دەردەكرێ‌. ئەم نووسەرە بەوە ناودارە كە رۆمانەكان باسی ستەم و ئەشكەنجەی دیكتاتۆری رۆمانیا دەگێڕێتەوە.
هێرتا مۆلەر لە1982 یەكەم كۆمەڵە چیرۆكی بڵاودەكاتەوە، بەڵام دەزگای سانسۆری رۆمانی بەشێكی لێ‌ سانسۆر دەكەن و بەرهەمەكە بەناڕێكی بڵاودەبێتەوە. ئیدی مولەر بەناچاری ڕێگای دەربازبوون و سەرهەڵگرتن دەگرێتە بەر و لە ساڵی 1987 رۆمانیا بەجێ‌ دەهێڵێ‌ و لە ئەڵمانیا نیشتەجێ‌ دەبێ‌. لێرەوە لە كەشێكی ئازادانەدا پەرە بە نووسین و بڵاوكردنەوەی بەرهەمە ئەدەبییەكانی دەدات و هەر زوو جێ پێی خۆی دەكاتەوە لە نێوەندی ئەدەبیدا. لەبەرهەمەكانیدا ستەمی دیكتاتۆر و سەرهەڵگرتن و جەنگ و ڕیەكێشكردن ئەو چیرۆكانەن كە پانتاییەكی زۆریان داگیركردووە. لە رۆمانە ناودارەكانی رۆمانی (جەواز سەفەر، ژوان، كۆمەڵە چیرۆكی نزماییەكان، كۆمەڵە وتاری حەریر و برسییەكان و ... چەندین بەرهەمی ئەدەبی دیكە. لەو بەرهەمانەشی كە وەرگێڕدراون بۆ عەرەبی (ارجوحە النفس- الملك ینحنی لیقتل- اسقاگات- حیوان القلب و... تاد..) لە پای ئەو هەموو بەرهەمەی كە نووسیوێتی زیاتر لە بیست خەڵاتی وەرگرتووە و لە هەموویان دیارتر خەڵاتی نۆبڵی ئەدەبییە كە لەساڵی 2009 پێی بەخشرا.