دەربارەی كتێبی هەگبەی شارباژێڕ

 

كتێبی (شارباژێڕـ هەندێك بابەتی لێرەولەوێ) نووسینی (شاهۆ غەفور) لێكۆڵینەوەیەكی ئەكادیمی مەیدانی ئەنپرۆپۆلەجییە، تایبەتە بەناوچەی شارباژێڕ، رابردوو و ئێستای شارباژێڕی باسكردووە، بابەتە سەرەكییەكانی بریتییە لە ئیدار و حوكمرانی لە شارباژێڕ، جوگرافیای شارباژێڕ، بابانییەكان و شۆڕشەكانی شێخ مەحمود و ئەیلول لە شارباژیڕ، شوێنەوار و كشتوكاڵ و مەدرەسە ئاینییەكان و ناساندنی گوندەكان و كەسایەتییەكانی شارباژێڕ. بابەتەكانی تایبەت بە ئێستاش سنوور و ئیدرە و كشتوكاڵ و هونەری تێدا جێكراوەتەوە. زیاتر لە ۱۳٠سەرچاوەی نوسراوی تێدا بەكارهاتووە و زانیاری زارەكی لە زیاتر لە ۲٠٠ كەسایەتی وەرگیراوە و ژمارەیەكی زۆر بەڵگەنامەی مێژووی تێدا بەكار هاتووە،   بیبلۆگرافیایەكی تەواوە لەسەر ناچەی شاربژێڕ و یەكەم كتێبی نووسراوە كە تایبەت بێت بە هەموو لایەنەكانی شارباژێڕ.

پێشەكی
لەكۆتاییەكانی ساڵی 2009دا بە ماڵەوە هاتمە چوارتا، پێش ئەوكاتە دوو بۆ سێ جارێك ئەمدیوی ئەزمڕم بینیبوو، تا ئێستایش نازانم پاڵنەری سەرەكیم بۆ جێگیربوونم لە شارباژێڕ چی بوو! مانەوەم لەم ناوچەیە بە شێوەیەكی چاوەڕواننەكراو لە ساڵێكەوە بوو بە دووان و سیان و زیاتر..
هەمیشە  پێم وابووە ژیان لێرە بۆم دەبێت بە یادگاری، بەڵام هێزێكی شاراوە تادێت من و شارباژێڕ نزیكتر دەكاتەوە.
ناوچەیەكە لە ڕووی مێژوویی و جوگرافی و مرۆییەوە بایەخی لە هیچ ناوچەیەكیتری كوردستان كەمتر نییە، دەكەوێتە باشوری ڕۆژهەڵاتی كوردستانەوە، سنوری زۆری بە ناوچە كوردییەكانی ئێرانەوە هەیە، نزیكترین قەزایە لە مەڵبەندی پارێزگای سلێمانییەوە، زەوی سەخت و تەختیشی هەیە، ئاو و هەوا و سروشتەكەی خەیاڵبەرە، ئاماژەی زۆر هەیە كە سەدان ساڵ پێش زاین ژیانی تێدا بووە و خاوەنی شارستانییەت بووە. لە مێژووی نوێشدا هیچ "شۆڕشێكی كوردی" نابینیت بەبێ شارباژێڕ هەنگاوی هەڵگرتبێت. قەڵاچوالان بەر لە سلێمانی شار بووە، تەنانەت شێوازی قسەكردنی خەڵكی سلێمانی زۆر نزیكە لەو شێوازەی لە قەڵاچوالان و گوندەكانی نزیكی قسەی پێدەكەن، هەر ئەو جۆرە قسەكردنەیشە بووە بە زمانی فەرمی حكومەتی هەرێم، هەربۆیە ئەهێنێت زیاتر لە كتێبێكی لەسەر بنووسرێت.
لە ڕووی ئیدارییەوە مێژوویەكی چەند سەد ساڵەی هەیە، بابان و عوسمانی و ئینگلیز و حكومەتی عێراق، دواترینیشیان حكومەتی هەرێم بەردەوام مامەڵەی ناوچەیەكی ئیدارییان لەگەڵدا كردووە. سنوورە ئیدارییەكەی گۆڕانكاری زۆری بەسەردا هاتووە، هەربۆیە لەم كتێبەدا شارباژێڕ وەكو سنوری ئێستای قەزا وەرگیراوە، هەر یەكە لە ماوەت و بەرزنجە وەكو چۆن لە دەرەوەی ئیدارەی شارباژێڕن، ئێمەیش وەها مامەڵەمان لەگەڵدا كردوون، ئەوەندە نەبێت لە هەندێك بابەتی مێژووییدا ناومان هێناون و ئاماژەمان بەو سەردەمانە كردووە كە بەشێك بوون لە شارباژێڕ. لە ڕاستیدا هەریەكە لە بەرزنجە و  ماوەت لە ڕووی جوگرافی و مێژوویی و كۆمەڵایەتی و تەنانەت زمانیشەوە، بەشێكن لە شارباژێڕ، بەڵام گۆڕانكاری نا تەندروستی ئیداری جیایكردونەتەوە.
لە سەرەتای ساڵی 2015دا عەدنان كاكەڕەش پێشنیاری بۆ كردم لەسەر شارباژێڕ دەست بە ئامادەكردنی نامیلكەیەك بكەم، هەر زوو بۆم دەركەوت بە نامیلكەیەك دەرنابەم، ناچار نییەتی كتێبم لێهێنا، ئەمزانی كەمترین سەرچاوەم دەستئەكەوێت،  بەڵام هەر ئاسان دەهاتە پێش چاوم، دواتر بۆم دەركەوت شانم داوەتە ژێر بارێك ڕەنگە هەتا كۆتایی ڕێگاكە بۆم هەڵنەگیرێت. هەوڵمدا و زۆر كەسم هێنایە ناو كارەكەوە، هەر ئەمە هۆكاری بەئامانج گەیشتنم بوو.
نووسینی مێژوو زانستە، من چەند لە زانستەكانی فەلەكناسی و ئەتۆم ئەزانم، هەرئەوەندەیش لەم زانستە ئەزانم، بەڵام دەستم دایە ئەو كارەی كە دەبوو بكرایە، ناكرێت ناوچەیەكی وەكو شارباژێڕ كتێبێكی سەربەخۆی لەسەر نە نووسرابێت. چاوەڕوانی كەسانێك بۆ ئەنجامی ئەم هەوڵەم، خستمییە بەر بەرپرسیارێتییەكی گەورە، نەمتوانی ئەو چاوەڕوانییە بە ئاسانی وەربگرم، شاخەكە سەختە، بەڵام دەبێ سەركەویت. بۆ منیش "كتێبی نوێ ئەسپێكە قەت زینم نەكردووە، خەنجەرێكە قەت لە كالان دەرم نەكێشاوە". 
مامۆستا جەعفەر باش لە كێشە و گرفتەكانی نوسین لەسەر ناوچەی دیاریكراو گەیشتووە، هەربۆیە ئەڵێت "نوسین لەسەر هەر شارێكی كوردستان چەند گران و زەحمەتە، ئەرشیفی بابان و عوسمانی و سەردەمی شێخ مەحمود و تا دەگاتە ڕاپەڕین وەكو ئاردی ناو دڕكی لێهاتووە، ئەگەر لە چنگ ئاگر و سوتاندن و وێرانكردن و كوێرەمار دەرباز بووبێت". بۆیە منیش وەكو ڕەسوڵی حەمزەتۆڤ ئەڵێم "دەشێ كتێبەكەم هەندێك دێڕی تێدابێ كە نەچنە بار یەك و وەكو دانی لەقولۆق وابن. دەشێ زۆر شتی دوبارەشی تێدابێ. تكایە شوێنە لاوازەكان بدۆزەوە و هێڵیان بەژێردا بكێشە، بیانخەرە بەر سەرنجم. سەرێك باشە، سەرونیوێك باشترە. هیوادارم منو تۆ دوو سەر و چوار دەستی ساغ و یەكسان بینو هەموو شتێك بێ گرێوگۆڵ بڕوات. دەمەقاڵی ئەمڕۆ لە شەڕی بەیانی باشترە. ئەمڕۆ بەتەواوی بیتەقێنینەوە باشترە نەوەك تاماوین خەشمانە لەیەك بكێشین. بێ لەوەش گەلێ بە شانوباڵم هەڵمەدە".
هەوڵمداوە بابەتەكان لەسەر دوو ئاست بن، دوێنێ لەگەڵ ئەمڕۆ، دوێنێ لە پێناوی ئەمڕۆ و سبەی، ئەمڕۆیش لە پێناوی دوێنێی سبەی. بەشی زۆری ژمارە و زانیارییەكانیش لە ڕووی كاتەوە هەتا كۆتایی ساڵی 2015 وەرگیراون، هەندێكیان لەدوای ئەو بەروارەوە گۆڕانكارییان بەسەردا هاتووە.
لەبابەتی مێژوودا بەتایبەت مێژووی كۆندا كەمــــــترین زانیاری نووسراوم دەستكەوت. لەباسی سەردەمی بابان و عوسمانی و ئینگــــلیزو حكومەتـــــی عێراقدا ئەو زانیارییە پچڕپچــــڕانەی كە دەستمــــكەوتن خستـــــمنە بەرچاو، بەتـــــــایبەت باسی جوڵانەوە سیاسییـــــەكان، بەڵام ئەوەی بــــەسەریا تێپـــــەڕیم، بابەتی "شـــــــــۆڕشی نوێی گەلەكەمان" و ڕۆڵی شارباژێڕە لەو شــــۆڕشەدا، ئەمـــــەیش بۆ فراوانی و فرەلایەنی ئەم بابــــەتە ئەگـــــــەڕێتەوەو پێمــــوایە هەرچەندە مێژوویــــــــــەكی كۆنی نییە، بابەتێكی گرنگەو ئەكرێت لەشوێنی ترو كاتی تردا لەسەری بنوسرێت.
مێژووی شارباژێڕ لە كەسانی خاوەن پێگەی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئاینییدا دەوڵەمەندە، بەڵام بەشێكی كەمی ئەو كەسایەتییانە لەم كتێبەدا ناویان هاتووە، ئەمەیش لایەنێكی تری خراپی ئیشەكەمە.
لەبابەتی گوندەكانیشدا هەوڵمداوە لەسەر زۆرترین گوند بنوسم، بەڵام لەبەشێكی گوندەكاندا وەكو پێویست هاوكاریم نەكرا، بۆیە ئەو گوندانەی كە باسنەكراون بەمەبەست نەبووە.
بەدەر لە كارمەندانی دیوانی قائیمقامییەت، ژمارەی ئەو كەسانەی لە وشەیەكەوە هەتا ڕستەیەك و زیاتر زانیاریم لێوەرگرتوون و هاوكارییان كردووم، (200) كەسی تێپەڕاندووە، شایەنی سوپاسن. چەند كەسێكیش ئەگەر ئەوان نەبوونایە بێگومان ئەم شارایە مەڵۆیەك زیاتر نەئەبوو، (عەدنان كاكەڕەش سەید كەریم) لەگەڵ ئەوەی خاوەنی بیرۆكەی ئیشەكەیە، لە ڕووی مەعنەوییەوە پاڵپشتێكی گەورەم بوو، لە چاكەی دەرناچم. لە دواتر (سدیق ساڵح، م.حسێنی فەقێ حەسەنی گۆڕەدێمی، مەلا مەحمودی گەڵاڵەیی) دێن، كە بە ناوەڕۆكی بابەتەكاندا چوونەوە، بەڕاستی كەسانێكی دڵسۆز و لەخۆبوردوون. (ڕێبوار حەمەتۆفیق) لەگەڵ ئەو هەموو سەرقاڵییەی هەیبوو، لە ڕووی زمانەوانییەوە بە بەشێكی بابەتەكاندا چووەتەوە.
بەشی زۆری ئەو كاتەیش لەم ئیشەدا خەرجكراوە پشكی لەنجەی هاورێ و هاوسەرم و لانۆ و ئاپۆی جگەرگۆشەم بووە، هەر ئەوانبوون لەگەڵما هەڵیانكرد.