عەلی وەردی و كۆمەڵگەی كوردی

 

د. نەوزاد ئەسوەد

 زانای كۆمەڵناسیی عێراقی د.عەلی وەردی (1913-1995)، بۆچوونەكانی لەسەر سێ‌ گریمانەی سەرەكی بنیات ناوە، ئەو سێ‌ گریمانەیەش ئەمانەن :
یەكەم: ململانێی نەریتی دەوارنشینی و كولتوری شارنشینی (صراع البداوە والحچارە)، ئەم گریمانەیەی لە ئیبن خەلدون خواستووە.
دووەم: دووفاقیی كەسایەتی (إزدواج الشخصیە)، ئەم گریمانەیەی لە زانای كۆمەڵناسیی ئینگلیزی رۆبێرت ماكیڤر (1882-1970) وەرگرتووە.
سێیەم: دژیەكیی كۆمەڵایەتی (التناشز الاجتماعی)، ئەم گریمانەیەشی لە زانای كۆمەڵناسی ئەمێركی ولیام ئۆگبێرن (1886-1959) وەرگرتووە.

خوێنەری كورد دەتوانێت تێبینیی ئەوە بكات ئەو دیاردە كۆمەڵایەتییانەی لە كۆمەڵگەی عێراقیدا هەبوون و هەن، هەندێكیان تا ئەندازەیەكی زۆر، لە كۆمەڵگەی كوردیشدا بوونیان هەیە، پەیوەندییە كۆمەڵایەتییەكان و دیاردە كۆمەڵایەتییەكانی كۆمەڵگەی عێراقی و كۆمەڵگەی كوردی لە زۆر رووەوە لەیەك دەچن، بۆیە ئەو رەخنانەی عەلی وەردی ئاراستەی كۆمەڵگەی عێراقیی دەكات، لە زۆر لایەنەوە كۆمەڵگەی كوردیش دەگرێتەوە.
دەتوانین بڵێین لەو سێ‌ گریمانەیەی عەلی وەردیدا، گریمانەی دووەم و سێیەم تا رادەیەكی زۆر بەسەر كۆمەڵگەی كوردیشدا جێبەجێ‌ دەكرێن، چونكە هەر دوو دیاردەی (دووفاقیی كەسایەتی) و (دژیەكیی كۆمەڵایەتی) بە روونی لە كۆمەڵگەی كوردیشدا بوونیان هەیە، بەڵام گریمانەی یەكەم، واتە تیۆرییەكەی ئیبن خەلدون (ململانێی دەوارنشینی و شارستانی) بەسەر كۆمەڵگەی كوردیدا پراكتیزە ناكرێت، لەبەر ئەوەی ناوچە كوردنشینەكان تا ئەندازەیەكی زۆر دوورن لە بیابان و دەوارنشینی. عەلی وەردی خۆیشی دان بەم راستییەدا دەنێت، پێی وایە لەهەندێ‌ رووەوە كۆمەڵگەی كوردی جیاوازە لە كۆمەڵگەی عێراقی. لەم بارەیەوە عەلی وەردی لە لاپەڕە 164ی كتێبی (لێكۆڵینەوە لە سروشتی كۆمەڵگەی عێراقی – دراسە فی گبیعە المجتمع العراقی)دا ئاماژە بۆ ئەوە دەكات كە مەرج نییە سەرجەمی بۆچوون و گریمانەكانی، بۆ سەرانسەری عێراق بەهەمان شێوە دەربكەوێت، بۆ نموونە بەشێكی عێراق بریتییە لە ناوچەی شاخاوی كە كوردەكانی تیادا دەژین، "ئەم ناوچەیە دەكەوێتە باكوری رۆژهەڵاتی عێراقەوەو كۆمەڵگەی كوردیی تیادا دەژی، لەتەك كەمینەیەكی توركمان و چەندین ئایین و ئایینزای دیكەی وەك مەسیحی و یەزیدی، ئەم ناوچەیە ناچێتە ناو چوارچێوەی توێژینەوەكەی ئێمەوە، ئەم ناوچەیە شایستەی لێكۆڵینەوەی تایبەتییە. جارێكیان هەوڵم دا لێكۆڵینەوەیەك لەسەر كۆمەڵگەی كوردی بنووسم، بەڵام سەركەوتوو نەبووم، چونكە زمانەكانی ئەو ناوچەیە نازانم. ئەو خێڵانەیشی لە بیابانەوە هاتن، نەگەیشتنە ناوچە كوردییەكان، بۆیە ئەمان پتر كاریگەریی خێڵە شاخاوییەكانیان لەسەرە وەك لە خێڵە بیابان نشینەكان، ئەو ململانێ‌ كولتوورییەی لەو ناوچەیەدا سەری هەڵداوە، لە زۆر رووەوە جیاوازە لە ناوچەكانی تری عێراق" ل164.
باوەڕ ناكەم هیچ نووسەرێكی كورد هەوڵی دابێت بەپێی تیۆییەكانی عەلی وەردی كۆمەڵگەی كوردی بخوێنێتەوە، یان هەوڵ بدات سوود لە تیۆرییەكانی وەردی وەربگرێت و لێكۆڵینەوە لە كۆمەڵگەی كوردی بكات، یان هەوڵ بدات تایبەتمەندییەكانی كۆمەڵگەی كوردی، لەرووی سۆسیۆلۆژییەوە، ئاشكرا بكات. 
تەنها هەوڵێك لەو بوارەدا ئەنجام درابێت، بریتییە لە چەندین وتاری دكتۆر فوئاد قادر ئەحمەد كە لە زانكۆی سەڵاحەدین، كۆلێجی ئەدەبیات- بەشی كۆمەڵناسی مامۆستا بوو، بەداخەوە لە سەرەتای ساڵی 2018 كۆچی دوایی كرد. د.فوئاد قادر لە ساڵی 2015دا سەرجەمی توێژینەوەو وتارەكانی دەربارەی كۆمەڵگەی كوردی، بە زمانی عەرەبی، لە كتێبێكدا چاپ كرد بە ناونیشانی "دكتۆر عەلی وەردی و چەند لێكۆڵینەوەیەكی سۆسیۆ-ئەنترۆپۆلۆژیی سەرەتایی بۆ پتەوكردنی كۆڵەكەكانی كۆمەڵناسیی كوردی" (الدكتور علی الوردی، و دراسات سوسیو – انپروبولوجیە تمهیدیە لإرسا‌‌و دعائم علم اجتماع كوردی).