هەر زمانی کوردیی مابوو، بیشێوێنن؟!!

دوکتۆر حوسێن موحەممەد عەزیز*


سەرەتا
هەرچەندە کاتی خۆی، چەن جارێ بە درێژیی، لەسەر زمانی کوردیی و دیالێکتەکانیم نووسیوە. بەڵام لە ئەم ماوەیەدا، چەن کوردێکی ناشارەزا و نەزان، بە هاندان و دەسی دوژمنە خوێنخوارەکانی کورد خەریکن، زمانی کوردیی هەڵدەوەشێنن، هەر دیالێکت و خواردیالێکتی لێ جیادەکەنەوە و بە چەن زمانێکی جیاوازی دیکەی دەزانن!
گوایە (هەورامانیی) و (زازۆکیی)، کوردیی نین و سێ زمانی جیاوازن، خەڵکەکەشی کورد نین و سێ گەلی جیاوازن. بۆیە وەک کوردێکی نەتەوەیی خەمخواری نەتەوە و نیشتمان و زمانەکەمان، بە پێویستی دەزانم، جارێکی دیکەش، ئاوڕێ لە زمانەکەمان بدەمەوە و ئەم وتارە بنووسم.
دیالێکت و خواردیالێکتەکانی زمانی کوردیی
ئاشکرایە، هیچ زمانێ لەسەر ڕووی ئەم زەوییە پانوبەرینە نەبووە و نییە، لە چەندین دیالێکت و خواردیالێکت پێک نەهاتبێ. هەڵبەتە زمانی کوردییش، لە ئەم یاساوڕێسایە بەدەر نییە! هەر زمانێکیش بایەخی پێ نەدرێ، بەپێی بەرنامەیەکی دیاریکراو ڕاژەنەکرێ، بە وشەی نوێ موتووربەنەکرێ، لە دیالێکت و خواردیالێکتەکانی زمانەکەوە وەرنەگیرێ، باوەش بۆ وشە و زاراوە نوێکانی زانست و تێکنۆلۆژیای زمانەکانی دیکەی گەلانی جیهان نەگرێتەوە، ئەوا ئەو زمانە، نە دەوڵەمەنددەبێ و نە پێشیشدەکەوێ.
لەبەرئەوە زۆر لە مێژە، بە دەیان شارەزای کورد و بیانیی، لەسەر زمانی کوردیی و دیالێکتەکانی، کاری زانستانەیان کردووە. بەڵام یەکەمین کەسێ لە مێژووی کورددا، ئاوڕی لە زمانەکەمان دابێتەوە و باسی دیالێکتەکانی زمانی کوردیی کردبێ، بەهەشتی میر (شەرەف خانی بەدلیسیی 1543-1604) بوو.
(شەرەف خان) سەرەڕای ئەوەی، بایەخێکی زۆری بە مێژووی کورد، جوگرافیای نیشتمانەکەی، هونەر و وێژەی کوردیی داوە، زمانە خۆڕسکەکەی خۆشی پشگوێ نەخستووە.
(شەرەف خان) لە نێوان ساڵانی (1597-1598) واتە پێش (422) ساڵ لەمەوبەر، لە شاکارە نەمرەکەیدا (شەرەفنامە)، زمانی کوردیی بە سەر چوار دیالێکتی سەرەکی جیاوازدا دابەشکردووە: (کرمانج، لووڕ، کەڵهووڕ و گۆران) (1)
ئەم دابەشکردنەی (شەرەفخان)، وەک بنچینە و سەرەتایەکی گرنگ وابووە، پاشان زۆربەی شارەزایانی کورد و بیانیی زمانی کوردیی، کەڵكیان لێ وەرگرتووە.
بەڵام زانای کورد (تۆفیق وه‌هبی 1891-1984)، که‌ شاره‌زایه‌کی ئه‌کادێمیی و زمانه‌وان بوو، چه‌ن زمانێکی بیانیشی زانیوه‌، پتر لە سێ چارەکە سەدە لەمەوبەر، زۆر بە وردیی، زمانی کوردیی به‌سه‌ر چه‌ن دیالێکت و خواردیالێکتێکدا دابه‌شکردووه‌:
1. کرمانجی:
• کرمانجی ژووروو: وه‌ک (بادینانی، بۆتانی، ئاشتیانی، هه‌کاری و بایه‌زیدی).
• کرمانجی خواروو: وه‌ک (موکری، مهابادی، سۆرانی، هه‌ولێری، سوله‌یمانی، سوله‌یمانی و که‌رکووکی، سنەیی‌ و ئه‌رده‌لانی).
2. لووڕی: وه‌ک (به‌ختیاری، له‌ک، فه‌یلی، که‌ڵهووڕ و مامه‌سه‌نی).
3. گۆران: وه‌ک (باجه‌لانی، کاکه‌یی، زه‌نگنەیی‌ و هه‌ورامانی).
4. زازایی. (2)

ماوێتی

* نووسەر و مامۆستای زانکۆ

سەرچاوەکان
1. شه‌ره‌فخانی بدلیسی، شه‌ره‌فنامه‌، چ 2، 1981، ل 29.
2. زوبێر بلال اسماعیل، مێژووی زمانی کوردی، به‌غداد، 1984، ل 115-116.